2015. Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny

Inspekcja Ochrony Środowiska

Monitoring siedlisk przyrodniczych

Przewodnik metodyczny Część czwarta Biblioteka Monitoringu Środowiska

Monitoring siedlisk przyrodniczych

Przewodnik metodyczny Część czwarta

INSPEKCJA OCHRONY śRODOWISKA

Monitoring siedlisk przyrodniczych

Przewodnik metodyczny Część czwarta

Opracowanie zbiorowe pod redakcją

Wojciecha Mroza

Biblioteka Monitoringu Środowiska Warszawa 2015

Opracowanie zbiorowe pod redakcją Wojciecha Mroza Recenzenci prof. dr hab. Ewa Falkowska – 8310 prof. dr hab. Jan Marek Matuszkiewicz – pozostałe siedliska

Koordynacja projektu ze strony: Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska – Dorota Radziwiłł Instytutu Ochrony Przyrody PAN – Grzegorz Cierlik

© Copyright by Główny Inspektorat Ochrony Środowiska

Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

Opracowanie graficzne, skład i łamanie Larus Studio Witold Ziaja Korekta Monika Grzegorczyk Druk Drukarnia Skleniarz, Kraków Zdjęcie na okładce Kompleks siedlisk wydmowych w Słowińskim Parku Narodowym (fot. J. Perzanowska) Zdjęcie na 2 stronie Grąd w Puszczy Niepołomickiej – aspekt wiosenny z kokoryczą (fot. J. Perzanowska)

Wydanie I, Warszawa 2015 ISBN: 978-83-61227-41-0

Zalecany sposób cytowania Mróz W. (red.) 2015. Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Część IV. GIOŚ, Warszawa. lub Ogrodniczuk N., Mróz W. 2015. Kidzina na brzegu morskim (1210). W: W. Mróz (red.). Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Część IV. GIOŚ, Warszawa, s. 46–55.

Autorzy opracowania

Dr Katarzyna Bociąg – Katedra Ekologii Roślin, Wydział Biologii, Uniwersytet Gdański Dr Rafał Chmara – Katedra Ekologii Roślin, Wydział Biologii, Uniwersytet Gdański Dr Maciej Gąbka – Zakład Hydrobiologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań Dr Ireneusz Izydorek – Słowiński Park Narodowy Dr Emilia Jakubas – Zakład Hydrobiologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań Dr Tomasz Joniak – Zakład Ochrony Wód, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań Mgr Adam Kisiel Dr Anna Koczur – Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków Dr Joanna Korzeniak – Instytut Ochrony Przyrody, Kraków Dr Maciej Kozak – Instytut Botaniki, Uniwersytet Jagielloński, Kraków Dr Katarzyna Kozłowska-Kozak Mgr inż. Daniel Lemke – Nadleśnictwo Świerczyna Mgr Daniel Lisek Dr Beata Messyasz – Zakład Hydrobiologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań Dr Wojciech Mróz – Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków Dr Agnieszka Nobis – Instytut Botaniki, Uniwersytet Jagielloński, Kraków Mgr Natalia Ogrodniczuk – Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków Mgr inż. Paweł Pawlaczyk – Klub Przyrodników, Świebodzin Dr hab. Mariusz Pełechaty, prof. UAM – Zakład Hydrobiologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań Mgr Joanna Perzanowska – Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków Dr Wojciech Pęczuła – Katedra Hydrobiologii, Uniwersytet Przyrodniczy, Lublin Dr Krzysztof Piksa – Instytut Biologii, Wydział Geograficzno-Biologiczny, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie Dr Andrzej Pukacz – Collegium Polonicum, Uniwersytet im. Adama Mickiewicz, Słubice Dr Kamila Reczyńska – Muzeum Przyrodnicze, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław Dr Emilia Rekowska – Katedra Ekologii Roślin, Wydział Biologii, Uniwersytet Gdański Mgr Michał Rybak – Zakład Ochrony Wód, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań Dr Krzysztof Stawowczyk Dr hab. Krzysztof Świerkosz – Muzeum Przyrodnicze, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław Dr Jan Urban – Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków Dr hab. Elżbieta Wilk-Woźniak, prof. IOP PAN – Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków Dr hab. Joanna Zalewska-Gałosz – Instytut Botaniki, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

Przedmowa W celu prowadzenia skutecznej ochrony przyrody niezbędne jest posiadanie informacji o jej stanie, kierunkach i dynamice zmian. Planowanie efektywnych działań ochronnych, a zwłaszcza wskazywanie konkretnych zabiegów ochrony czynnej, wymaga oceny i monitoringu stanu zachowania środowiska przyrodniczego oraz jego czynników. Potrzeba prowadzenia monitoringu przyrody jest uznana zarówno na świecie – w konwencji o różnorodności biologicznej, Europie – w tzw. Dyrektywie Siedliskowej Unii Europejskiej, jak i kraju – w ustawie o ochronie przyrody. Unia Europejska przyjęła na siebie obowiązek ochrony europejskiego dziedzictwa przyrodniczego, a więc także, zgodnie z Dyrektywą Siedliskową, prowadzenia monitoringu stanu ochrony gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych. Ich stan ochrony – obejmujący aktualny stan zachowania i perspektywy ochrony – oceniany jest na poziomie kontynentu dla każdego regionu biogeograficznego na podstawie danych przesyłanych cyklicznie, co 6 lat, przez wszystkie kraje członkowskie. Dane te wchodzą w skład 26 europejskich wskaźników utraty różnorodności biologicznej – Streamling European 2010 Biodiversity Indicators (SE BI 2010). W Polsce, w celu dostosowania się do powyższych wymagań Dyrektywy, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, odpowiedzialny za Państwowy Monitoring Środowiska, zlecił w latach 2006–2008, Instytutowi Ochrony Przyrody PAN, wykonanie, przy udziale specjalistów z całego kraju, ogólnopolskiego monitoringu pierwszej grupy gatunków i siedlisk przyrodniczych wraz z opracowaniem i przetestowaniem takiej metodyki, która pozwala na uzyskanie pożądanych informacji. W latach 2009–2011, a następnie 2012-2014 projekt był kontynuowany, a jego zakres obejmował kolejne grupy gatunków i siedlisk przyrodniczych. Charakterystyczną, cenną cechą opracowanej metodyki jest to, że już pierwsze badania monitoringowe dają obraz sytuacji poprzez ocenę stanu ochrony na stanowisku badawczym. Należy podkreślić, że jest to pierwsza propozycja zestandaryzowanego monitoringu i będzie ona podlegała weryfikacji w przyszłości w miarę nabierania doświadczeń, poszerzania kręgu wykonawców i w świetle nowych danych. Opracowane przewodniki metodyczne mają zapewnić zastosowanie jednolitej metodyki przez różnych wykonawców w całym kraju, tak aby wyniki były spójne i porównywalne, zarówno na poziomie stanowiska badawczego czy obszaru, jak i regionu biogeograficznego. W 2010 r. ukazał się pierwszy tom przewodników metodycznych do monitoringu siedlisk przyrodniczych dla 20 typów, głównie tzw. siedlisk przyrodniczych o znaczeniu priorytetowym, za których ochronę Wspólnota Europejska ponosi szczególną odpowiedzialność, a w 2012 r. opublikowane zostały tomy drugi i trzeci, obejmujące meto

Biblioteka Monitoringu Środowiska

dyki monitoringu dla kolejnych 40 typów siedlisk przyrodniczych. Obecnie oddajemy do Państwa rąk tom czwarty dotyczący 16 typów siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, a także dwóch innych, włączonych do monitoringu siedlisk przyrodniczych, nie wymienionych w tej Dyrektywie, a mianowicie eutroficznych łąk wilgotnych oraz olsów. Jest to praca zbiorowa 31 specjalistów z całej Polski. Przedstawione metodyki monitoringu są oparte o schemat wypracowany w latach 2006–2008, opisany w pierwszej, ogólnej, części tego przewodnika. Przewodnik przeznaczony jest dla osób zaangażowanych w ochronę przyrody, a przede wszystkim w prace monitoringowe na obszarach Natura 2000 oraz innych obszarach cennych przyrodniczo, zwłaszcza pracowników parków narodowych, regionalnych dyrekcji ochrony środowiska, Lasów Państwowych, członków przyrodniczych organizacji pozarządowych, wykładowców i studentów wyższych uczelni i innych zainteresowanych. Właśnie ze względu na duże znaczenie przewodników w wyznaczaniu celów ochrony poszczególnych stanowisk siedlisk przyrodniczych na poziomie obszarów Natura 2000, w niniejszym czwartym tomie został dodany podrozdział, poświęcony ochronie siedlisk przyrodniczych na poziomie lokalnym. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. z 2013 r., poz. 627) w planach ochrony i zadaniach ochronnych obszarów Natura 2000 należy określić sposoby oraz działania w zakresie monitorowania stanu ochrony przedmiotów ochrony, w tym siedlisk przyrodniczych. Jednocześnie, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. z 2010 r. Nr 64, poz. 401 z późn. zm.) i rozporządzeniem z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. z 2010 r. Nr 34, poz. 186 z późn. zm.), mają być one zgodne z metodyką Państwowego Monitoringu Środowiska. Mamy nadzieję, że przewodnik będzie użytecznym narzędziem w planowaniu i realizacji monitoringu przyrodniczego, zarówno na poziomie ogólnokrajowym, jak i w obszarach chronionych. Będzie również podstawą oceny stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, a w konsekwencji zaprojektowania właściwych zabiegów ochronnych, zwłaszcza na obszarach Natura 2000. Przyczyni się też do spójności otrzymywanych danych o stanie tych siedlisk w różnych miejscach kraju. Jerzy Kuliński Główny Inspektor Ochrony Środowiska



Spis treści Autorzy opracowania . ........................................................................................................ 5 Przedmowa . ....................................................................................................................... 6 Wstęp ................................................................................................................................. 9 Definicja i podstawy prawne monitoringu . ................................................................ 9 Zakres monitoringu przyrodniczego i związane z nim publikacje ............................. 10 Założenia i organizacja monitoringu......................................................................... 11 Opis procedury monitoringu siedlisk przyrodniczych na poziomie krajowym............ 13 Opis procedury monitoringu siedlisk przyrodniczych na poziomie obszaru Natura 2000..................................................................... 22 Monitoring a ochrona siedlisk przyrodniczych w skali lokalnej ................................. 27 Układ przewodników............................................................................................... 27 Gromadzenie danych (baza danych) . ...................................................................... 28 Lista cytowanych aktów prawnych . ......................................................................... 28 Literatura ogólna ..................................................................................................... 29 Słowniczek wybranych terminów . ........................................................................... 30 Lista kodów oddziaływań i zagrożeń ........................................................................ 35 Przewodnik metodyczny – część szczegółowa ................................................................. 45 1210 Kidzina na brzegu morskim ............................................................................ 46 2110 Inicjalne stadia nadmorskich wydm białych .................................................... 56 2120 Nadmorskie wydmy białe (Elymo-Ammophiletum) .......................................... 66 2180 Lasy mieszane i bory na wydmach nadmorskich ............................................. 75 2190 Wilgotne zagłębienia międzywydmowe .......................................................... 87 3130 Brzegi lub osuszane dna zbiorników wodnych ze zbiorowiskami z Littorelletea, Isoëto-Nanojuncetea ................................................................. 106 3140 Twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi łąkami ramienic (Charetea) . .................................................... 120 3270 Zalewane muliste brzegi rzek . ...................................................................... 141 40A0 Subkontynentalne zarośla okołopannońskie . ................................................ 153 6130 Murawy galmanowe (Violetalia calaminariae) ................................................ 167 7120 Torfowiska wysokie, zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji . ....................................................... 182 8110 Piargi i gołoborza krzemianowe .................................................................... 196 8310 Jaskinie nieudostępnione do zwiedzania . ..................................................... 211 9110 Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion) ............................................................... 231 9130 Żyzne buczyny (Dentario glandulosae-Fagenion, Galio odorati-Fagenion) ....... 249 9170 Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum i Tilio-Carpinetum) . ............................................................ 273 Olsy (Carici elongatae-Alnetum) ............................................................................. 290 Eutroficzne łąki wilgotne (zw. Calthion) .................................................................. 314



Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

Niniejsze opracowanie to czwarta pozycja z serii przewodników metodycznych p.t. Monitoring siedlisk przyrodniczych, wydawanych w ramach Biblioteki Monitoringu Środowiska. Część pierwsza, obejmująca metodyki monitoringu 20 typów siedlisk przyrodniczych, ukazała się w 2010 r. Część druga i trzecia, oparte na takich samych założeniach metodycznych, opisująca kolejne 40 typów siedlisk przyrodniczych, zostały opublikowane w 2012 r. Prezentowana obecnie czwarta cześć tego opracowania opisuje następne typy siedlisk przyrodnicze z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej (16 typów), a także dwa siedliska przyrodnicze nie wymienione w tym załączniku – olsy (Carici elongatae-Alnetum) oraz eutroficzne łąki wilgotne. Poniższy rozdział wstępny stanowi zaktualizowanie Wstępu zamieszczonego w części drugiej i trzeciej opisywanego przewodnika.

Definicja i podstawy prawne monitoringu Monitoring przyrodniczy to regularne obserwacje i pomiary wybranych składników przyrody żywej (gatunków, ekosystemów), prowadzone w celu pozyskania informacji o zmianach zachodzących w nich w określonym czasie, a także gromadzenie i aktualizowanie informacji o stanie innych ważnych elementów przyrody oraz o kierunku i tempie ich przemian. Zbierane dane powinny umożliwić przeciwdziałanie obserwowanym, negatywnym zmianom, a więc podejmowanie określonych działań ochronnych, a także na przewidywanie reakcji badanych elementów przyrody na dalsze zmiany środowiska. Obowiązek prowadzenia takiego monitoringu nakłada ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. z 2013 r., poz. 627 z późn. zm. ). Zgodnie z Art. 112 ust. 1: W ramach państwowego monitoringu środowiska prowadzi się monitoring przyrodniczy różnorodności biologicznej i krajobrazowej. Jego zakres określono w ust. 2: Monitoring przyrodniczy polega na obserwacji i ocenie stanu oraz zachodzących zmian w składnikach różnorodności biologicznej i krajobrazowej na wybranych obszarach, a także na ocenie skuteczności stosowanych metod ochrony przyrody, w tym na obserwacji siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000 oraz Art. 28 ust. 10, p. 4 c: Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 zawiera określenie działań…. dotyczących monitoringu stanu przedmiotów ochrony. Natomiast Art. 29 ust. 8: Plan ochrony dla obszaru Natura 2000 zawiera określenie sposobów monitoringu stanu ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków roślin i zwierząt i ich siedlisk, będących przedmiotami ochrony. 

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. 2010 nr 64 poz. 401 z późn. zm.) monitoring siedlisk i gatunków jest jednym z niezbędnych elementów planów zadań ochronnych i planów ochrony dla obszarów Natura 2000. Paragraf 3.1 p. 10 tego rozporządzenia podaje ustalenie sposobów monitoringu stanu ochrony przedmiotów ochrony przez wskazanie sposobów metod, częstotliwości, zakresu obserwacji i rejestracji danych. Załącznik do tego rozporządzenia podaje, że: Sposób oceny parametrów stanu ochrony powinien być zgodny z monitoringiem o którym mowa w art. 112 ust 2, Ustawy o ochronie przyrody. Analogicznie, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. 2010, nr 34, poz. 186 z późn. zm.): plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 zawiera … określenie działań ochronnych… w tym w szczególności działań dotyczących… monitoringu stanu przedmiotów ochrony. Obowiązek prowadzenia monitoringu przyrodniczego wynika też z prawodawstwa Unii Europejskiej i międzynarodowych konwencji, a zwłaszcza Konwencji o Różnorodności Biologicznej (CBD). Zgodnie z Art. 7 tej Konwencji ratyfikujące ją państwa zobowiązują się do identyfikacji i monitowania elementów różnorodności biologicznej, istotnych dla jej ochrony i zrównoważonego użytkowania, ze szczególnym uwzględnieniem tych elementów, które wymagają pilnych działań oraz mają największą wartość dla zrównoważonego użytkowania. Zapisy Konwencji zostały rozwinięte w Dyrektywie Siedliskowej (Dyrektywa Rady Nr 92/43 z 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory), która określa prawne ramy tworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, głównego narzędzia utrzymania różnorodności biologicznej na terytorium UE. Art. 11. Dyrektywy Siedliskowej stanowi, że: Państwa członkowskie będą nadzorować stan ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków o znaczeniu dla Wspólnoty ze szczególnym uwzględnieniem typów siedlisk i gatunków o znaczeniu priorytetowym. Natomiast zgodnie z Art. 17 Dyrektywy: Co 6 lat,..., państwa członkowskie będą sporządzać raport z wdrażania działań, podejmowanych w oparciu o Dyrektywę. Raport ten będzie obejmował w szczególności informację dotyczącą podejmowanych zabiegów ochronnych... oraz ocenę ich wpływu na stan ochrony typów siedlisk przyrodniczych z zał. I i gatunków z zał. II, a także wyniki nadzoru, o którym mowa w art. 11. Raport, w formie ustalonej przez komitet, zostanie przekazany Komisji i udostępniony społeczeństwu.

Zakres monitoringu przyrodniczego i związane z nim publikacje Z uwagi na zobowiązania wynikające z prawa UE prowadzony monitoring powinien przede wszystkim pozwolić na ocenę stanu ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków o znaczeniu Wspólnotowym i pomóc w ocenie efektywności działań podejmowanych dla ich ochrony. W związku z tym monitoringowi powinny podlegać wszystkie występujące w Polsce typy siedlisk przyrodniczych, wymienione w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej (81 typów) oraz gatunki wymienione w załącznikach II, IV i V DS, w tym 135 gatunków zwierząt i 49 gatunki roślin (w tym całe rodzaje roślin, takich jak: widłaki, torfowce i chrobotki). Szcze10

Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

gólnie ważny jest monitoring siedlisk przyrodniczych i gatunków Natura 2000 (zał I i II DS), które zostały opisane w wydanych w 9 tomach przez Ministerstwo Środowiska w 2004 r. Poradnikach ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000. Z punktu widzenia potrzeb polskiej ochrony przyrody zakres monitoringu powinien być jeszcze szerszy i obejmować także siedliska i gatunki spoza załączników DS, które są w Polsce zagrożone. Dotyczy to np. takich siedlisk, jak olsy czy zespoły chwastów polnych, gatunków umieszczonych w polskich czerwonych księgach z kategoriami CR i EN, gatunków rzadkich (w tym endemicznych) spoza powyższych kategorii i innych gatunków o znaczeniu gospodarczym (np. pozyskiwanych ze stanu dzikiego) lub gatunków obcych, inwazyjnych. W 2010 r. wydano pierwsze trzy tomy przewodników metodycznych monitoringu dotyczące 20 typów siedlisk przyrodniczych, 18 gatunków zwierząt i 16 gatunków roślin. Wśród nich znalazły się wszystkie typy siedlisk i gatunki o tzw. znaczeniu priorytetowym dla Wspólnoty (17 typów siedlisk, 14 gatunków zwierząt i 10 gatunków roślin) oraz kilka innych, ważnych z punktu widzenia ochrony przyrody w kraju. Opracowane w kolejnych latach tomy przewodników przedstawiają metodyki badań monitoringowych dla typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt z załączników Dyrektywy Siedliskowej, które zostały objęte monitoringiem przyrodniczym w latach 2009–2011 w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska „Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedliska Natura 2000” na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ). Są to zarówno gatunki i siedliska szeroko rozmieszczone w kraju, liczne i znane z wielu stanowisk i obszarów Natura 2000, jak i gatunki rzadkie o występowaniu ograniczonym do pojedynczych stanowisk i obszarów. Wśród nich znalazły się także wybrane gatunki roślin spoza DS, uznane za krytycznie zagrożone w Polsce, które nie były monitorowane wcześniej w ramach PMŚ.

Założenia i organizacja monitoringu Założenia wdrażanego systemu monitoringu są następujące: • Dostosowanie zakresu oraz zapisu informacji gromadzonej w ramach monitoringu do potrzeb sprawozdawczości wymaganej przez Dyrektywę Siedliskową (zbieranie danych pozwalających na ocenę stanu ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków na poziomie regionów biogeograficznych). • Opracowanie i zastosowanie jednolitego schematu organizacyjno-metodycznego monitoringu dla poszczególnych typów siedlisk i gatunków. • Zastosowanie wspólnego standardu zapisu danych i gromadzenie ich w jednej bazie danych. • Powiązanie monitoringu stanu ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków na poziomie kraju z monitoringiem na obszarach Natura 2000, gdzie obowiązek prowadzenia monitoringu wynika z prawa krajowego. Ustawa o ochronie przyrody wymaga, aby był prowadzony monitoring w ramach PMŚ (art. 112), a także we wszystkich obszarach Natura 2000 (art. 28), które są przedmiotem ochrony



11

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

• Włączenie w przyjęty przez GIOŚ system, badań monitoringowych siedlisk i gatunków, prowadzonych dotychczas niezależnie, przez różne instytucje. • Łączenie monitoringu siedlisk i gatunków z innymi rodzajami monitoringu (np. monitoringu prowadzonego w ramach Dyrektywy Wodnej, Monitoringu Lasów Państwowych itp.). Szczegółowe założenia co do organizacji i sposobu prowadzenia monitoringu (w tym prac terenowych), koordynacji prac i przepływu danych każdy z krajów UE wypracowuje indywidualnie. Jedynym wspólnym (ogólnoeuropejskim) formalnym założeniem monitoringu siedlisk przyrodniczych i gatunków o znaczeniu europejskim jest, że ma on dostarczyć dane pozwalające na ocenę stanu ich ochrony na poziomie regionu biogeograficznego, a sposób tej oceny został sformalizowany i opisany w opracowaniu „Explanatory Notes & Guidelines for Assessment, monitoring and reporting under Article 17 of the Habitats Directive (Final draft; October 2006) (http://www.bfn.de/fileadmin/MDB/documents/themen/ natura2000//ec_guidance_2006_art17.pdf). W toku prac nad organizacją monitoringu siedlisk przyrodniczych i gatunków w Polsce („Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000”) zaadaptowano te wskazania dla oceny stanu ochrony gatunków i siedlisk przyrodniczych na poziomie stanowisk i obszarów Natura 2000. Nowa, poprawiona wersja wytycznych: “Assessment and reporting under Article 17 of the Habitats Directive. Explanatory Notes & Guidelines for the period 2007-2012. Final draft July 2011” jest dostępna pod adresem internetowym: http://circa.europa.eu/Public/irc/env/monnat/library?l=/habitats_reporting/reporting_20072012&vm=detailed&sb=Title). Dotychczasowa struktura organizacyjna Monitoringu gatunków i siedlisk przyrodniczych realizowanego w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska była następująca: instytucja koordynująca (jedna na poziomie kraju), koordynatorzy krajowi (specjaliści kierujący monitoringiem poszczególnych typów siedlisk i gatunków) oraz eksperci lokalni (wykonawcy prac terenowych: zarówno naukowcy – biolodzy, jak i służby ochrony przyrody, pracownicy LP, organizacje pozarządowe, studenci kierunków przyrodniczych). Wspólna dla wszystkich krajów UE baza danych gromadzi informacje, w tym głównie wyniki monitoringu, w postaci raportów o stanie populacji i siedlisk gatunków na poziomie regionu biogeograficznego. Każdy z krajów UE jest zobowiązany do ich składania co 6 lat (pierwsze takie raporty powstały w 2007 r.). Sposób gromadzenia wyników monitoringu na poziomie stanowisk i obszarów Natura 2000 w naszym kraju został opracowany w latach 2006–2008 przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie na zlecenie GIOŚ w ramach wspomnianego wyżej zadania: „Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 – faza pierwsza i druga”. na tych obszarach. Zgodnie z wymaganiami Dyrektywy Siedliskowej stanowiska wybrane do monitoringu powinny być reprezentatywne dla całego zasięgu występowania danego siedliska przyrodniczego czy gatunku. W ramach PMŚ prowadzi się więc monitoring na stanowiskach położonych w obszarach Natura 2000 i poza nimi. W związku z wymogiem utrzymania jednolitej metodyki monitoringu, otrzymane w ten sposób wyniki będą spójne. 12

Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

Instytucja zlecająca

Instytucja finansująca

Główny Inspektorat Ochrony Środowiska Instytucja koordynująca Zespół ds. Monitoringu: Kierownik projektu Koordynator ds. siedlisk przyrodniczych Koordynator ds. gatunków roślin Koordynator ds. gatunków zwierząt Koordynatorzy krajowi ds. siedlisk przyrodniczych

Koordynatorzy krajowi ds. gatunków roślin

Koordynatorzy krajowi ds. gatunków zwierząt

Eksperci lokalni ds. siedlisk przyrodniczych

Eksperci lokalni ds. gatunków roślin

Eksperci lokalni ds. gatunków zwierząt

Ryc. 1. Schemat organizacyjny monitoringu siedlisk przyrodniczych i gatunków stosowany na poziomie krajowym.

Opis procedury monitoringu siedlisk przyrodniczych na poziomie krajowym Wybór stanowisk Monitoring każdego z siedlisk przyrodniczych jest prowadzony na tzw. stanowiskach monitoringowych, stanowiących wskazany na mapie topograficznej, ciągły fragment przestrzeni przyrodniczej. Stanowisko monitoringowe jest to w miarę jednolity płat badanego siedliska przyrodniczego, charakteryzujący się jednorodnym stanem zachowania, wyraźnie wyodrębniony i łatwy do opisania w terenie. Wielkość stanowisk jest bardzo zróżnicowana, od kilku hektarów w przypadku siedlisk wielkoobszarowych (np. leśnych lub łąkowych) do nawet tylko kilku m2, w przypadku np. muraw naskalnych lub źródlisk. W zależności od specyfiki badanego siedliska przyrodniczego sposób wyznaczania takiego stanowiska może się istotnie różnić, co omówiono w opisie metodyk badawczych Wśród stanowisk monitoringowych wyróżnia się dodatkowo stanowiska referencyjne. Są to wzorcowe stanowiska monitoringowe, o bardzo dobrych warunkach, z typowo wykształconymi nie zagrożonymi siedliskami przyrodniczymi. Wstępnego wyboru stanowisk referencyjnych dokonali eksperci lokalni po przeprowadzeniu pierwszego cyklu badawczego, następnie wybór ten był zatwierdzany przez koordynatorów krajowych i koordynatora ds. siedlisk. Wyboru stanowisk monitoringowych dokonuje się w taki sposób, aby zapewnić odpowiednią reprezentację miejsc występowania siedliska przyrodniczego co do liczby, rozmieszczenia geograficznego i stopnia zagrożenia. Badania terenowe przeprowadzone na tak wybranych stanowiskach umożliwiają wnioskowanie o stanie ochrony siedliska przyrod13

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

niczego na poziomie regionów biogeograficznych i całego kraju. Stanowiska powinny być więc zlokalizowane zarówno w centrum zasięgu siedliska, jak i na jego skraju, na terenach chronionych (np. obszary Natura 2000), jak i poza nimi. W przypadku rzadkich, silnie zagrożonych siedlisk, znanych z niewielu miejsc w kraju, monitorowane powinny być one wszystkie. Przy opisie metodyki monitoringu każdego siedliska podana jest liczba i lokalizacja stanowisk proponowanych do monitoringu (prowadzonego na zlecenie GIOŚ w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska). Dotychczasowa procedura wyznaczania stanowisk monitoringowych wyglądała następująco. W zależności od możliwości finansowych koordynator ds. siedlisk dokonywał wstępnego wyboru obszarów Natura 2000 oraz innych terenów występowania danego siedliska przyrodniczego, w taki sposób aby z jednej strony uwzględnić zróżnicowanie geograficzne, a z drugiej strony objąć monitoringiem możliwie dużo zasobów danego siedliska przyrodniczego. Propozycja ta była następnie weryfikowana i uzupełniana przez koordynatora krajowego. Dokładna lokalizacja stanowisk monitoringowych w obrębie wyznaczonych obszarów była ustalana w drodze dyskusji pomiędzy koordynatorem krajowym oraz ekspertami lokalnymi. W celu przystąpienia do monitoringu siedliska przyrodniczego, w obszarach Natura 2000, wyznaczonych dla ich ochrony, lub poza nimi, należy dokonać przeglądu całego terenu i na tej podstawie dokonać szacunkowego określenia zasobów i zróżnicowania ekologicznego siedliska w obszarze. Ten wstępny etap prac monitoringowych jest bardzo istotny dla prawidłowego rozmieszczenia stanowisk monitoringowych, a także dla właściwego formułowania ogólnych wniosków opisujących lokalną zmienność badanego siedliska przyrodniczego, a także zróżnicowania jego stanu ochrony. W związku z tym ekspert lokalny powinien wykazywać się dobra znajomością lokalnych uwarunkowań przyrodniczych. Trudno określić szczegółowe zasady takiego wstępnego rekonesansu terenowego – jest to bowiem uwarunkowane zarówno specyfiką danego siedliska przyrodniczego, jak również wielkością i zróżnicowaniem badanego obszaru. Niewątpliwie po wykonaniu kwerendy bibliograficznej i zidentyfikowaniu wszystkich dostępnych źródeł informacji należy z odpowiednim wyprzedzeniem i we właściwej części sezonu wegetacyjnego zaplanować możliwie dokładną wizję terenową i wstępnie porównać kluczowe cechy badanych stanowisk. Następnie na tej podstawie należy wybrać kilka (średnio 3–4) stanowisk w każdym badanym obszarze, zróżnicowanych pod względem wykształcenia i zachowania, gdzie prowadzić się będzie obserwacje szczegółowe. W czasie tworzenia listy obszarów, w których będzie prowadzony monitoring, starano się przede wszystkim uwzględnić najistotniejsze dla danego siedliska przyrodniczego specjalne obszary ochrony siedlisk Natura 2000. Wykorzystano do tego informacje ze standardowych formularzy danych (SFD) obszarów Natura 2000, wybierając wszystkie obszary, których znaczenie dla tego siedliska określono na „A” i „B”, natomiast spośród obszarów ocenionych w SFD na „C” wybierano te, w których powierzchnia siedliska przyrodniczego była największa. Należy podkreślić, że podstawą właściwego wyboru stanowisk do monitoringu jest dobra znajomość rozmieszczenia i wielkości zasobów siedliska, oparta o możliwie najaktualniejsze dane przyrodnicze. Poza bazą danych zawierającą informacje z SFD, do najistotniejszych źródeł informacji o siedliskach przyrodniczych można zaliczyć: • dane gromadzone przez Lasy Państwowe (np. baza danych INVENT) • dane z planów ochrony parków narodowych, obszarów Natura 2000, parków krajobrazowych i rezerwatów przyrody oraz planów zadań ochronnych obszarów Natura 2000 14

Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

• dane gromadzone w związku z wdrażaniem programów rolnośrodowiskowych – ekspertyzy przyrodnicze, monitoring realizacji programów • duże projekty związane z ochroną siedlisk przyrodniczych (przykładowo projekty realizowane w ramach Funduszu Life-Nature, Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Norweskiego Mechanizmu Finansowego, Polsko-Szwajcarskiego Programu Współpracy, Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko) • inwentaryzacje wykonywane w ramach ocen oddziaływania na środowisko • inne badania i projekty realizowane przez instytucje naukowe, Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska oraz organizacje pozarządowe. • różnorodne dane dostępne w internecie (np. pośrednie informacje o aktualnym rozmieszczeniu siedlisk i np. stopniu zakrzaczenia z ortofotomap - Geoportal, Google Maps itp.) Docelowa lokalizacja stałych powierzchni dla opisywanych siedlisk przyrodniczych w Państwowym Monitoringu Środowiska będzie w dużej mierze uwarunkowana rozmieszczeniem istniejących już stanowisk monitoringowych. Zakłada się, że liczba obszarów i stanowisk monitoringowych powinna być zbliżona do obecnej, a w niektórych przypadkach (gdy prowadzono tylko badania pilotażowe) – znacząco powiększona.

Zakres prac monitoringowych na stanowisku Zakres oraz formę zapisu informacji gromadzonej dla siedliska przyrodniczego na monitorowanym stanowisku dostosowano do potrzeb sprawozdawczości określonej w Artykule 17 Dyrektywy Siedliskowej, tak aby wyniki monitoringu na stanowiskach ułatwiały ocenę stanu ochrony siedliska na poziomie regionów biogeograficznych w kraju. W oparciu o ten system oceny, ustalono, że stan ochrony siedliska na stanowisku określa oceniając trzy parametry: powierzchnia siedliska, specyficzna struktura i funkcja siedliska oraz perspektywy ochrony. Parametry stanu siedliska przyrodniczego oraz zastosowany system ocen zostały szczegółowo omówione w dalszej części wstępu. Metodyka monitoringu większości omawianych siedlisk przyrodniczych polega na wyznaczeniu na każdym stanowisku monitoringowym transektu o długości 200 m i szerokości 10 m (czyli o powierzchni 20 a). Jego początek, środek i koniec stanowią miejsca, gdzie wykonywane są zdjęcia fitosocjologiczne. Zdjęcia fitosocjologiczne (czyli standardowe opisy roślinności stosowane w fitosocjologii) umożliwiają pogłębioną analizę składu gatunkowego roślinności na badanych powierzchniach i umożliwiają późniejsze porównania florystyczne pomiędzy stanowiskami w całym kraju. Dokładna analiza zdjęć fitosocjologicznych umożliwia również wyjaśnienie wątpliwości, co do prawidłowej identyfikacji badane siedliska przyrodniczego. Ponadto na powierzchni całego transektu (czyli również pomiędzy miejscami wykonania zdjęć fitosocjologicznych) ocenia się stan siedliska przyrodniczego, w oparciu o omówiony poniżej system parametrów i wskaźników oraz szczegółową metodykę badawczą. Należy zwrócić uwagę, że dla części typów siedlisk przyrodniczych, które nie posiadają dobrych identyfikatorów geobotanicznych zdjęć fitosocjologicznych się nie wykonuje - np. dla jaskiń (kod 8310). W monitoringu leśnych siedlisk przyrodniczych: kwaśnych buczyn 9110, żyznych buczyn 9130 oraz grądów 9170 przyjęto większą szerokość transektu, a mianowicie 20 m, w celu uwzględnienia lepszej reprezentacji zmienności części wskaźników specyficznej 15

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

struktury i funkcji, w tym przede wszystkim wskaźników związanych z martwym drewnem oraz mikrosiedlisk leśnych. W przypadku siedlisk małopowierzchniowych, tworzących mozaikę z innymi siedliskami, gdy nie jest możliwe wyznaczenie transektu o założonych wymiarach w jednym płacie, należy wybrać kilka, rozłącznych płatów siedliska i określić ich sumaryczną powierzchnię. Optymalnym rozwiązaniem (choć nie zawsze jest to możliwe) byłoby, aby była ona równa powierzchni transektu.

Parametry i wskaźniki stanu ochrony Aktualny stan ochrony („kondycja”) siedliska przyrodniczego ocenia się na podstawie 3 parametrów: • powierzchnia siedliska w obszarze, • specyficzna struktura i funkcje, • perspektywy ochrony siedliska. Nazwy te zostały zapożyczone z formularzy przygotowanych przez Komisję Europejską do raportów ze stanu zachowania siedlisk i gatunków w regionach biogeograficznych w poszczególnych państwach. Ogólnie można stwierdzić, że każdy parametr stanu siedliska opisuje w sposób syntetyczny grupę cech siedliska przyrodniczego, a także czynników na nie oddziaływujących. Sposób oceny parametrów: „powierzchnia siedliska” oraz „perspektywy ochrony” jest taki sam dla wszystkich siedlisk przyrodniczych, natomiast trzeci parametr „specyficzna struktura i funkcje” opisuje przede wszystkim te cechy, które wyróżniają dane siedlisko przyrodnicze i stanowią o jego wyjątkowym charakterze. W związku z tym w czasie pilotażowego projektu realizowanego w Polsce przyjęto, że koordynatorzy poszczególnych siedlisk przyrodniczych wskażą takie cechy badanych siedlisk, które najszybciej mogą pokazać niekorzystne zmiany lub też zjawiska wpływające na kluczowe dla zachowania danego siedliska procesy ekologiczne. Takie cechy lub zjawiska nazwano wskaźnikami specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego (nazywane także w poniższym opracowaniu wskaźnikami stanu siedliska). Parametr „powierzchnia siedliska”, jest wartością liczbową, podawaną najczęściej w arach lub hektarach. Może być określana jako wartość szacunkowa lub też na podstawie istniejących map fitosocjologicznych, leśnych lub innych materiałów kartograficznych. Na ocenę parametru wpływają przede wszystkim dane o zmianach powierzchni zajmowanej przez siedlisko przyrodnicze, a także informacje o strukturze przestrzennej (fragmentacji) i stopnia izolacji badanych płatów roślinności. Parametr „specyficzna struktura i funkcje” służy do określenia typowości wykształcenia siedliska i zgodności z właściwym składem gatunkowym, jak również innych elementów, wpływających pośrednio na jego strukturę i funkcję. Do precyzyjnego określenia tego parametru służy szereg wskaźników, indywidualnie dobranych dla każdego typu siedliska przyrodniczego. Co oczywiste, wiele z nich jest jednakowych dla różnych typów siedlisk, zwłaszcza tych o podobnym charakterze lub, które wykształcają się przy podobnych warunkach klimatycznych, glebowych itp. Wytypowano łącznie kilkadziesiąt wskaźników stanu siedliska. Wybór wskaźników opierał się przede wszystkim na znajomości uwarunkowań 16

Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

występowania i dynamiki siedlisk przyrodniczych. Wybierane do badań były przede wszystkim takie charakterystyki struktury i funkcji siedliska przyrodniczego, które są wrażliwe na oddziaływanie różnych naturalnych i antropogenicznych czynników i jednocześnie stosunkowo łatwe do zmierzenia. Mogą to być wskaźniki odnoszące się do zarówno do biotycznych cech siedliska (np. zwarcie i wysokość poszczególnych warstw roślinności, obecność gatunków charakterystycznych, gatunków obcych, inwazyjnych, fragmentacja, jak i abiotycznych cech (np. uwodnienie, czystość wód). Poza dużą wartością indykacyjną i obiektywnością, takie wskaźniki powinny charakteryzować się przede wszystkim prostotą i łatwością zastosowania w praktyce badań terenowych, przy założeniu jak najniższej kosztochłonności. Ponadto sposób określania wartości takich wskaźników powinien uwzględniać ograniczony dostęp przyszłych wykonawców do specjalistycznego sprzętu i o ile to tylko możliwe – opierać się na prostych, sprawdzonych metodach badawczych. Zakres i sposób pomiaru wskaźników jest określony w tabelach przy opisie poszczególnych siedlisk. Pewne wskaźniki wyróżnia się jako tzw. wskaźniki kardynalne, czyli kluczowe dla oceny struktury bądź funkcji siedliska przyrodniczego. Parametr „perspektywy ochrony siedliska” to prognoza zmian zachodzących na badanym stanowisku i w jego otoczeniu, mogących wpływać na utrzymanie właściwego stanu ochrony siedliska przyrodniczego w perspektywie najbliższych 10–15 lat. Jest to ocena ekspercka, która uwzględnia m.in. informacje o stwierdzonych oddziaływaniach i przewidywanych zagrożeniach, planach inwestycyjnych oraz dotychczasowym i planowanym reżimie ochronnym i skuteczności dotychczasowych działań ochronnych (jeśli były takie prowadzone). „Ocena ogólna” to ocena końcowa, uwzględniająca oceny trzech powyższych parametrów oraz informacje o rzadkości występowania siedliska w kraju, wyjątkowe, wyróżniające go cechy wykształcenia, szczególne bogactwo gatunkowe itp. Jest ona wypadkową ocen wszystkich trzech opisanych powyżej parametrów.

Monitoring siedlisk przyrodniczych Wskaźniki stanu siedliska Parametr struktura i funkcja Parametr perspektywy ochrony

Parametr powierzchnia siedliska

Ocena ogólna stanu ochrony siedliska Ryc. 2. Schemat monitoringu siedlisk przyrodniczych.

17

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

Warto dodać, że w procesie oceny stanu siedliska przyrodniczego należy odnieść się do aktualnego stanu roślinności, a nie roślinności potencjalnej. Przykładowo w przypadku stwierdzenia braku na danym stanowisku typowej dla danego siedliska przyrodniczego roślinności, należy po prostu uznać, że siedlisko w tym miejscu się nie wykształciło lub zostało całkowicie przekształcone, w związku z tym dalszy monitoring tego stanowiska nie ma sensu, a wyniki monitoringu terenowego w takim przypadku mogą być jedynie wskazaniem do renaturyzacji danego stanowiska.

Waloryzacja badanych wskaźników Wartości wskaźników stanu siedliska przyrodniczego, określone liczbowo lub opisowo, waloryzowane są, podobnie jak parametry stanu ochrony siedliska, w trzystopniowej skali: FV – stan właściwy; U1 – niewłaściwy – niezadowalający; U2 – niewłaściwy – zły (ewentualnie – nieznany XX). Skala ocen jest jednaka z przyjętą przez Komisję Europejską na potrzeby raportów o stanie ochrony siedlisk i gatunków w regionach biogeograficznych. Zastosowanie tej skali dla oceny wskaźników, a następnie 3 parametrów stanu ochrony na poziomie stanowisk ułatwi wykorzystanie wyników monitoringu krajowego na potrzeby opracowywania raportów do Komisji Europejskiej. W związku z tym, określonym wartościom (lub zakresom wartości) wskaźników (wyrażonym liczbowo lub opisowo) przypisana jest konkretna ocena. Przedstawione w opracowaniach dla poszczególnych siedlisk „klucze” do waloryzacji wskaźników wypracowane zostały w oparciu o wiedzę i doświadczenie autorów oraz wyniki pierwszych badań monitoringowych. W przypadku wielu siedlisk będą wymagały jeszcze dyskusji i dopracowania, a także modyfikacji z uwagi m. in. na ich specyfikę w różnych regionach kraju.

Ocena parametrów stanu ochrony na podstawie badanych wskaźników Na ocenę parametru specyficzna struktura i funkcje siedliska składają się oceny kilku do kilkunastu wskaźników. Sposób wyprowadzenia oceny tego parametru na podstawie oceny poszczególnych wskaźników został szczegółowo opisany w metodyce dla każdego z siedlisk przyrodniczych. W ocenie tej szczególne znaczenie mają wskaźniki kardynalne. Biorąc pod uwagę, że opisują one najważniejsze cechy struktury i funkcji siedliska przyrodniczego, o stosunkowo wąskim zakresie optymalnym, obniżenie oceny jakiegokolwiek z wskaźników kardynalnych powinno skutkować obniżeniem oceny całego parametru.

Ocena stanu ochrony gatunku na poziomie stanowiska Oceny stanu ochrony siedliska przyrodniczego w połączeniu z oceną jego perspektyw zachowania na stanowisku pozwalają ocenić stan ochrony siedliska na danym stanowisku. „Ocena ogólna” powinna być wyprowadzana zgodnie z regułą przyjętą we wskazaniach do raportowania o stanie ochrony gatunków i siedlisk przyrodniczych w regionach biogeograficznych (Explanatory Notes & Guidelines... 2006, 2011). Reguła ta stanowi, że ocena ogólna jest równa najniższej z ocen cząstkowych (czyli ocen poszczególnych parametrów): • 3 oceny FV (ew. 2 oceny FV i 1 ocena XX) -->ocena ogólna FV • 1 lub więcej ocen U1 -->ocena ogólna U1 • 1 lub więcej ocen U2 -->ocena ogólna U2 18

Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

Formularze do obserwacji terenowych na stanowisku Utrzymanie standardu zapisu zbieranych danych zapewniają jednakowe formularze do obserwacji siedliska na stanowisku. Zawartość informacyjna przedstawionego poniżej formularza odzwierciedla zakres informacji wprowadzanej do bazy danych monitoringu. Formularz składa się z kilku części: Karta obserwacji siedliska dla stanowiska, Stan ochrony siedliska na stanowisku, Aktualne oddziaływania, Zagrożenia (przyszłe, przewidywalne oddziaływania, Inne informacje. Pierwsza część formularza będąca „wizytówką stanowiska” obejmuje informacje pozwalające na jego identyfikację, informacje opisujące jego położenie i krótką charakterystykę, informacje dotyczące wcześniejszych obserwacji siedliska na tym stanowisku, a także techniczne dane, jak czas wykonania obserwacji, nazwisko obserwatora itp. Karta obserwacji siedliska przyrodniczego na stanowisku siedliska wg załącznika I Dyrektywy Siedliskowej; nazwa na podstawie poradKod i nazwa siedliska Kod ników ochrony siedlisk (Herbich 2004), dostępne w Internecie: http://natura2000. przyrodniczego mos.gov.pl/natura2000/pl/poradnik.php) Nazwa obszaru

Nazwa obszaru monitorowanego – wypełnia się tylko dla obszaru Natura 2000.

Kod stanowiska

Wypełnia instytucja koordynująca

Nazwa stanowiska

Nazwa stanowiska monitorowanego. Tworząc nazwę stanowiska najlepiej jest odnieść się do nazw przedstawionych na mapach topograficznych w skali 1:10000, natomiast na terenach leśnych należy wykorzystać nazwy kompleksów leśnych oraz numery wydzieleń z map leśnych. Jeśli nie ma możliwości utworzenia łatwo rozpoznawalnej i jednoznacznej nazwy można też do nazwy obszaru (lub jego części) dodawać kolejne numery stanowisk.

Obszary chronione, (rezerwaty przyrody, parki narodowe i krajobrazowe, użytki ekologiczne, stanowina których znajduje ska dokumentacyjne, itd.) się stanowisko Współrzędne geograficzne

Wpisać współrzędne geograficzne początku, środka i końca transektu.

Wysokość n.p.m.

Wysokość minimalna i maksymalna w obrębie całego stanowiska. Wysokość tą można odczytać z map topograficznych, wspomagając się pomiarami GPS.

Opis siedliska przyrodniczego na stanowisku

Syntetyczne informacje o rozmieszczeniu, zróżnicowaniu oraz topografii, rzeźbie terenu.

Zbiorowiska roślinne

Wymienić wszystkie zbiorowiska charakteryzujące siedlisko przyrodnicze na tym stanowisku.

Powierzchnia płatów siedliska

Powierzchnia łączna płatu/płatów siedliska, w którym zlokalizowany jest transekt (w hektarach).

Wymiary transektu

Standardowo: 10x200 m (dla siedlisk leśnych 20x200 m) Wyjątkowo, jeśli wynika to z punktowego, nieciągłego rozmieszczenia siedliska to transekt można zastąpić powierzchnią prostokątną dowolnych wymiarów (wówczas podać) równą 20 arom (0,2 ha)

Obserwator

Imię i nazwisko eksperta lokalnego odpowiedzialnego za to stanowisko (wg umowy).

Daty obserwacji

Daty wszystkich obserwacji (zgodne z formularzami cząstkowymi).

Data wypełnienia

Data wypełnienia formularza przez eksperta.

Data wpisania

Data wpisania do bazy danych – wypełnia instytucja koordynująca.

Data zatwierdzenia

Data zatwierdzenia przez osobę upoważnioną – wypełnia instytucja koordynująca. 19

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

Główna część formularza służy do zapisu wyników badań, czyli wartości (podanych liczbowo lub opisowo) badanych wskaźników stanu siedliska oraz ocen tych wskaźników, a następnie ocen poszczególnych parametrów i oceny ogólnej stanu ochrony siedliska na stanowisku. Dla poszczególnych siedlisk ta część karty różni się tylko liczbą i nazwami wskaźników. Przykładowe, wypełnione formularze „stanu ochrony siedliska przyrodniczego na stanowisku” zostały zamieszczone w części szczegółowej, przy każdym omawianym siedlisku. Stan ochrony siedliska przyrodniczego na stanowisku Parametry i wskaźniki

Wartość wskaźnika

Ocena wskaźnika

Powierzchnia siedliska Specyficzna struktura i funkcja

FV/U1/U2

Wskaźnik 1

FV/U1/U2/XX

Wskaźnik 2

FV/U1/U2/XX

Wskaźnik …

FV/U1/U2/XX

Perspektywy ochrony

FV/U1/U2 FV/U1/U2

Ocena ogólna

FV/U1/U2 FV

x%

Powierzchnia siedliska o różnym stanie zachowania na stanowisku

U1

x%

U2

x%

FV/U1/U2

Ponadto dla większości badanych siedlisk przyrodniczych wypełnia się także formularze zdjęć fitosocjologicznych (jak w tabeli poniżej). Szczegółowe informacje o metodyce wykonywania zdjęć fitosocjologicznych można odnaleźć w podręcznikach fitosocjologii (Dzwonko 2007, Wysocki, Sikorski 2002). Zdjęcie fitosocjologiczne I Gatunki: układ alfabetyczny, skala Br-Bl.: +, 1, 2, 3, 4, 5; (podać tylko ilościowość) Współrzędne geograficzne: N Stopnie Minuty Sekundy.00 E Stopnie Minuty Sekundy.00 Np. N 51 22 59.97 E 19 23 01.66 Powierzchnia zdjęcia: dla nieleśnych siedlisk przyrodniczych 5x5 m dla leśnych siedlisk przyrodniczych 10x10 m, ewentualnie w przypadku mniejszych płatów = pow. płatu Współrzędne geograficzne Gatunki roślin z podaniem ich ilościowości w zdjęciu fitosocjologicznym. środka, wys. n.p.m. Zaleca się identyfikację wszystkich gatunków roślin naczyniowych oraz Powierzchnia zdjęcia, mszaków naziemnych, a w przypadku typów siedlisk przyrodniczych dla nachylenie, ekspozycja których ma to istotne znaczenie – również porostów. Nazewnictwo roślin Zwarcie warstw a, b, c, d Wysokość warstw a, b, c, d naczyniowych należy przyjąć za Mirkiem i in. (2002), a mszaków – za Jednostka fitosocjologiczna Ochyrą i in. (2003). Ważne: w niektórych przypadkach transekt będzie przebiegał przez płaty roślinności o charakterze przejściowym, z nietypową roślinnością (dominującą na stanowisku) – wówczas nie staramy się wyszukać płatu typowego lecz opisujemy roślinność bezpośrednio w trzech punktach transektu. Należy jednak starać się tak lokalizować transekt, aby odpowiednio reprezentował roślinność na stanowisku, unikając lokalizacji zdjęć fitosocjologicznych w płatach niejednorodnych przestrzennie. W przypadku, jeśli środkiem transektu biegnie np. ścieżka (będzie tak przykładowo w zaroślach kosodrzewiny) to należy zlokalizować zdjęcie w najbliższym możliwym miejscu po lewej lub prawej (odnotować przy współrzędnych – na lewo lub na prawo od transektu) stronie od punktu wyznaczającego transekt 20

Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

Zdjęcie fitosocjologiczne II Współrzędne geograficzne środka, wys. n.p.m. Powierzchnia zdjęcia, nachylenie, ekspozycja Gatunki: układ alfabetyczny, jw. Zwarcie warstw a, b, c, d Wysokość warstw a, b, c, d Jednostka fitosocjologiczna Zdjęcie fitosocjologiczne III Współrzędne geograficzne środka, wys. n.p.m. Powierzchnia zdjęcia, Gatunki: układ alfabetyczny, jw. nachylenie, ekspozycja Zwarcie warstw a, b, c, d Wysokość warstw a, b, c, d Jednostka fitosocjologiczna

Kolejna część formularza pozwala na zapis zidentyfikowanych, aktualnych oddziaływań na siedlisko przyrodnicze na stanowisku. Należy wpisywać jedynie najistotniejsze z nich, stwierdzone w terenie. Do ujednolicenia zapisu skorzystano tu z listy kodowanych oddziaływań zgodnych z załącznikiem E do Standardowego Formularza Danych dla obszarów Natura 2000 (lista w załączeniu na końcu wstępu). Wymagane jest określenie intensywności (silne – A, średnie – B, słabe – C) i wpływu (negatywny +, pozytywny –, neutralny 0) danego oddziaływania oraz podanie jego krótkiego opisu.

Lista najważniejszych oddziaływań na siedlisko przyrodnicze na badanym stanowisku (w tym użytkowanie). Należy stosować kodowanie oddziaływań zgodne z Załącznikiem E do Standardowego Formularza Danych dla obszarów Natura 2000 Aktualne oddziaływania Kod

Nazwa działalności

Intensywność

Wpływ

A/B/C

+/0/–

A/B/C

+/0/–

Syntetyczny opis

Karty obserwacji zawierają też miejsce na zapis innych istotnych informacji, których nie przewidywały poprzednie pola, w tym zwłaszcza informacji o innych niż monitorowany „obiekt” wartościach przyrodniczych zaobserwowanych na stanowisku, innych obserwacji terenowych, które mogą mieć wpływ na wyniki aktualnych badań monitoringowych, uwag dotyczących zabiegów ochronnych prowadzonych na stanowisku, uwag metodycznych lub sugestii odnośnie badań szczegółowych. Inne informacje Inne wartości przyrodnicze

Inne obserwowane gatunki zwierząt i roślin z załączników Dyrektywy Siedliskowej i Ptasiej: gatunki zagrożone (Czerwona Księga) i inne rzadkie gatunki (podać liczebność w skali: liczny, średnio liczny, rzadki); inne wyjątkowe walory obszaru 21

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

Inne obserwacje

Wszelkie informacje pomocne przy interpretacji wyników np. anomalie pogodowe.

Zagrożenia

Wymienić i opisać przyszłe, przewidywane oddziaływania, które w dłuższej perspektywie czasowej mogą stanowić zagrożenie dla siedliska przyrodniczego

Zarządzanie terenem

Wymienić instytucje, organizacje, podmioty prawne odpowiedzialne za gospodarowanie na tym terenie (np. park narodowy, nadleśnictwo i leśnictwa, RZGW itd.)

Istniejące plany i programy ochrony/zarządzania/ zagospodarowania

Plany ochrony parków i rezerwatów, plany urządzania lasu, programy ochrony przyrody w Lasach Państwowych, projekty renaturalizacji (np. LIFE, Ekofundusz). Wszelkie dokumenty, które mogą mieć znaczenie dla ochrony opisywanego siedliska przyrodniczego na tym obszarze

Prowadzone zabiegi ochronne

Np. ochrona ścisła, koszenie, podwyższenie poziomu wody, wypas, inne działania renaturalizacyjne

Uwagi metodyczne

Wszelkie inne uwagi związane z prowadzonymi pracami. W tym przede wszystkim informacje istotne dla dalszego planowania monitoringu (metodyka prac; wskaźniki, które powinny być badane w monitoringu, regionalnie optymalny czas prowadzenia badań itp.).

Przykładowe, wypełnione formularze dla stanowisk dla każdego omawianego siedliska zostały zamieszczone w części szczegółowej przewodnika.

Ocena stanu ochrony siedliska przyrodniczego na poziomie krajowym Jak już wspomniano, wyniki monitoringu siedliska na stanowiskach są podstawą oceny jego stanu ochrony na poziomie krajowym, a dokładniej – na poziomie wyróżnionych w kraju tzw. regionów biogeograficznych. W Polsce są to regiony: alpejski (Karpaty z częścią ich pogórza), kontynentalny (pozostała część terytorium lądowego Polski) i bałtycki (wody terytorialne Bałtyku). W przypadku siedlisk, których wszystkie miejsca występowania w danym regionie są objęte monitoringiem (np. zarośla kosodrzewiny w regionie alpejskim) jego wyniki dostarczają większości niezbędnych danych do sporządzenia raportu o stanie ochrony gatunku na poziomie tego regionu. Jednak w przypadku większości siedlisk monitoring prowadzi się tylko na wybranych stanowiskach. Jeśli stanowią one odpowiednią reprezentację zasobów/stanowisk danego siedliska w regionie biogeograficznym (por. opracowania szczegółowe), konieczne będzie tylko uzupełnienie wyników monitoringu informacjami dotyczącymi rozmieszczenia siedliska. Jeśli, z różnych powodów monitoring siedliska nie obejmuje odpowiedniej reprezentacji jego zasobów/stanowisk, wtedy ocena stanu ochrony siedliska na poziomie regionu będzie wymagała, oprócz danych z monitoringu, zebrania dostępnych informacji o siedlisku z innych miejsc jego występowania. Ocena stanu ochrony siedliska przyrodniczego jest w znacznym stopniu oceną ekspercką, dlatego powinny ją wykonywać (a przynajmniej weryfikować) specjaliści.

Opis procedury monitoringu siedlisk przyrodniczych na poziomie obszaru Natura 2000 Metodyka monitoringu siedlisk opracowana na potrzeby oceny ich stanu ochrony na poziomie regionów biogeograficznych może również być wykorzystana na potrzeby monitoringu 22

Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

stanu ochrony siedlisk w obszarach Natura 2000, zgodnie z wymaganiami prawa krajowego. Kompatybilność danych zbieranych na poziomie krajowym oraz na poziomie obszaru umożliwia ich łączną analizę, a co za tym idzie znacznie lepsze wnioskowanie o stanie badanych siedlisk przyrodniczych na obu poziomach. W przypadku siedlisk przyrodniczych występujących na niewielu stanowiskach monitoring krajowy może objąć wszystkie znane stanowiska danego siedliska, w związku z tym można jego wyniki wykorzystać wprost do zarządzania obszarem Natura 2000. W wielu innych przypadkach wystarczy jedynie uzupełnić stanowiska z monitoringu krajowego o dodatkowe miejsca, istotne dla oceny zróżnicowania stanu siedliska przyrodniczego w obszarze. Obecnie w praktyce sporządzania planów ochrony i planów zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000 często wykorzystuje się dane z monitoringu krajowego, a planując monitoring tych obszarów uwzględnia się włączenie stanowisk „krajowych” do monitoringu danego obszaru Natura 2000. Takie podejście umożliwia przede wszystkim zmniejszenie kosztów prowadzenia monitoringu przyrodniczego i znacznie usprawnia komunikację pomiędzy różnymi instytucjami zajmującymi się wdrażaniem sieci Natura 2000 w Polsce. Docelowo należałoby dążyć do zapewnienia możliwości wspólnego gromadzenia i przechowywania danych z obu poziomów lub stworzenia sprawnego systemu wymiany informacji płynących z różnych prac realizowanych zgodnie z tą samą metodyką badawczą.

Wybór stanowisk do monitoringu Wskazanie stanowisk do monitoringu prowadzonego na poziomie obszaru Natura 2000 jest jednym z głównych zadań dla wykonawców planów zadań ochronnych i planów ochrony obszarów Natura 2000. Podstawą właściwego wyboru stanowisk do monitoringu w obszarze Natura 2000 są aktualne dane inwentaryzacyjne. Typując stanowiska do monitoringu, należy wziąć pod uwagę rozmieszczenie stanowisk siedliska w obszarze, wielkość jego zasobów na poszczególnych stanowiskach (jeśli są takie dane) oraz zróżnicowanie stanowisk pod względem presji różnego typu oddziaływań. Liczbę stanowisk do monitoringu ustala się indywidualnie dla obszaru w ramach planu zadań ochronnych lub planu ochrony. Monitoringiem powinny być objęte bezwzględnie wszystkie stanowiska, gdzie prowadzona jest ochrona czynna. W przypadku małych obszarów, wyznaczonych dla ochrony 1 typu siedliska, stanowiskiem może być cały obszar Natura 2000 (np. rezerwat roślinności kserotermicznej). Często zdarza się też, że w obszarze Natura 2000 znane jest tylko 1 lub kilka stanowisk monitorowanego siedliska, wówczas wszystkie powinny być monitorowane. W przypadku siedlisk występujących w obszarze Natura 2000 na większej liczbie stanowisk (a nawet pospolicie) zaleca się objąć monitoringiem większe jego płaty, uwzględniając zakres lokalnego zróżnicowania siedliska pod względem warunków abiotycznych (wystawa, nachylenie, położenie w obszarze itp.) oraz fitosocjologicznym (np. łęgi olszowe i wierzbowe występujące nad różnymi fragmentami biegu rzeki, zaliczane do tego samego typu siedliska). Należy przy tym zwrócić uwagę na zapewnienie odpowiedniej reprezentacji siedlisk (% ich zasobów) na wybranych do monitoringu stanowiskach. Liczba stanowisk, jakie powinny być monitorowane w celu uzyskania informacji potrzebnych do ochrony obszaru, często będzie większa, niż przypadająca na ten obszar liczba stanowisk monitoringu krajowego. 23

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

Zakres monitoringu siedliska przyrodniczego na stanowiskach w obszarze Natura 2000 Zakres prac monitoringowych na stanowiskach w obszarze Natura 2000 powinien, dla zachowania spójności danych, być co najmniej taki, jak na stanowiskach wybranych do monitoringu na poziomie regionów biogeograficznych (por. rozdział Zakres prac monitoringowych na stanowisku). Jednak, do celów ochrony obszaru może być konieczne rozszerzenie zakresu monitoringu, w szczególności: - bardziej precyzyjne monitorowanie niektórych wskaźników (np. w siedliskach hydrogenicznych nie tylko szacunkowa jednorazowa ocena uwodnienia, ale jego regularny pomiar), - bardziej precyzyjne monitorowanie stanu gatunków typowych lub monitorowanie różnorodności biologicznej podtrzymywanej przez dane siedlisko przyrodnicze, - monitorowanie dodatkowych wskaźników, wynikających ze specyfiki lokalnej (w ocenie stanu siedliska w obszarze powinny one być wówczas traktowane jako pomocnicze).

Ocena stanu ochrony siedliska przyrodniczego na poziomie obszaru Natura 2000 Zgodnie z załącznikiem do rozporządzenia Ministra Środowiska z 17 lutego 2010 r. (Dz.U. 2010 nr 34, poz. 186) w sprawie sporządzania planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 oraz załącznikiem do rozporządzenia Ministra Środowiska z 30 marca 2010 r. (Dz  U. 2010, nr 64 poz. 401) w sprawie sporządzania planu ochrony dla obszaru Natura 2000: Stan ochrony siedliska przyrodniczego w obszarze Natura 2000 jest scharakteryzowany następującymi parametrami: 1) parametr 1: powierzchnia siedliska; 2) parametr 2: struktura i funkcja; 3) parametr 3: szanse zachowania siedliska. Ocena stanu ochrony siedliska przyrodniczego na stanowiskach monitorowanych w obszarze Natura 2000 jest jedną z głównych informacji branych pod uwagę w ocenie jego stanu na poziomie obszaru Natura 2000. W sytuacji, gdy monitorowane stanowisko jest jedynym stanowiskiem siedliska w obrębie danego obszaru, ocena stanu ochrony siedliska na stanowisku jest wprost oceną jego stanu ochrony na obszarze Natura 2000. W pozostałych sytuacjach oceniając każdy ze wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska dla całego obszaru oraz każdy z parametrów należy wziąć pod uwagę dane ze wszystkich stanowisk monitorowanych na tym obszarze, a jeśli część stanowisk nie była monitorowana, ale istnieją np. inne, aktualne szczegółowe dane – także inne informacje. Ocena wskaźnika w skali obszaru nie będzie zwykle prostą średnią oceną na stanowiskach, nie musi być także najczęstszą z ocen stanowisk monitoringowych. Jej wyprowadzenie pozostawia się ocenie eksperckiej, która powinna brać pod uwagę zmienność cech siedliska w całym obszarze, a nie tylko na ocenionych stanowiskach, jak również charakter wskaźnika. Zasada określania ocen parametru specyficzna struktura i funkcje, a także pozostałych para24

Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

metrów, jak również zasada wyprowadzania oceny ogólnej z trzech parametrów, pozostają takie same jak na poziomie stanowiska. Ocena stanu ochrony siedliska przyrodniczego na obszarach Natura 2000 w oparciu wyniki monitoringu na stanowiskach może w przyszłości wymagać dopracowania. Najpierw jednak muszą powstać plany zadań ochronnych lub planów ochrony dla tych obszarów. W ramach tych planów ustala się bowiem, co należy rozumieć przez właściwy stan siedliska na danym obszarze. Z uwagi na te ustalenia może się okazać potrzebne zrewidowanie sposobu waloryzacji wskaźników struktury i funkcji siedliska przyrodniczego indywidualnie dla różnych obszarów lub regionów geograficznych.

Formularze do charakterystyki obszaru Natura 2000 Na podstawie danych uzyskanych w wyniku prac na stanowiskach monitoringowych w obszarach Natura 2000 wypełniane są formularze opisujące stan ochrony siedliska w tych obszarach. Konstrukcja tego formularza jest podobna do tego opracowanego dla pojedynczego stanowiska. Karta obserwacji siedliska przyrodniczego w obszarze Natura 2000 Kod siedliska wg załącznika I Dyrektywy Siedliskowej; nazwa na podstawie Kod i nazwa siedliska poradników ochrony siedlisk (Herbich 2004), dostępne w Internecie: http://natuprzyrodniczego ra2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/poradnik.php) Nazwa obszaru

Nazwa obszaru monitorowanego

Kod stanowiska

Wypełnia Instytucja Koordynująca

Nazwa stanowiska

Nazwa stanowiska monitorowanego

Obszary chronione, na których znajduje się stanowisko

(rezerwaty przyrody, parki narodowe i krajobrazowe, użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne, itd.)

Współrzędne geograficzne

Wpisać współrzędne geograficzne środków każdego ze stanowisk

Wysokość n.p.m.

Wysokość minimalna i maksymalna (odnosi się do rozmieszczenia siedliska w całym badanym obszarze)

Opis siedliska przyrodniczego w obszarze

Syntetyczne informacje o rozmieszczeniu, zróżnicowaniu, oraz topografii, rzeźbie terenu

Zbiorowiska roślinne

Wymienić wszystkie zbiorowiska charakteryzujące siedlisko przyrodnicze w tym obszarze

Powierzchnia płatów Powierzchnia łączna badanych płatów siedliska siedliska Obserwator

Imię i nazwisko eksperta lokalnego odpowiedzialnego za to stanowisko

Daty obserwacji

Daty wszystkich obserwacji (zgodne z formularzami dla poszczególnych stanowisk na tym obszarze)

Data wypełnienia

Data wypełnienia formularza przez eksperta

Data wpisania

Data wpisania do bazy danych – wypełnia instytucja koordynująca

Data zatwierdzenia

Data zatwierdzenia przez osobę upoważnioną – wypełnia instytucja koordynująca 25

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

Stan ochrony siedliska przyrodniczego w obszarze Parametry i wskaźniki

Wartość wskaźnika

Ocena wskaźnika

Powierzchnia siedliska Specyficzna struktura i funkcja

FV/U1/U2

Wskaźnik 1

FV/U1/U2/XX

Wskaźnik 2

FV/U1/U2/XX

Wskaźnik …

FV/U1/U2/XX

Perspektywy ochrony

FV/U1/U2

FV/U1/U2

Ocena ogólna

FV/U1/U2

Powierzchnia siedliska o różnym stanie zachowania w obszarze

FV

x%

U1

x%

U2

x%

FV/U1/U2

Lista najważniejszych oddziaływań na siedlisko przyrodnicze w obszarze (w tym użytkowanie). Należy stosować kodowanie oddziaływań zgodne z Załącznikiem E do Standardowego Formularza Danych dla obszarów Natura 2000 Aktualne oddziaływania Kod

Nazwa działalności

Intensywność

Wpływ

A/B/C

+/0/–

A/B/C

+/0/–

Syntetyczny opis

Inne informacje Inne wartości przyrodnicze Inne obserwacje Zagrożenia Zarządzanie terenem

Istniejące plany i programy ochrony/zarządzania/zagospodarowania Prowadzone zabiegi ochronne i ocena ich skuteczności

Uwagi metodyczne

26

Inne obserwowane gatunki zwierząt i roślin z załączników Dyrektywy Siedliskowej i Ptasiej: gatunki zagrożone (Czerwona Księga) i inne rzadkie gatunki (podać liczebność w skali: liczny, średnio liczny, rzadki); inne wyjątkowe walory obszaru Wszelkie informacje pomocne przy interpretacji wyników np. anomalie pogodowe. Wymienić i opisać przyszłe, przewidywane oddziaływania, które w dłuższej perspektywie czasowej mogą stanowić zagrożenie dla siedliska przyrodniczego Wymienić instytucje, organizacje, podmioty prawne odpowiedzialne za gospodarowanie na tym terenie (np. park narodowy, nadleśnictwo i leśnictwa, RZGW itd.) Plany ochrony parków i rezerwatów, Planu urządzania lasu, programy ochrony przyrody w LP, projekty renaturalizacji (np. LIFE, Ekofundusz). Wszelkie dokumenty, które mogą mieć znaczenie dla ochrony opisywanego siedliska przyrodniczego na tym obszarze Np. ochrona ścisła, koszenie, podwyższenie poziomu wody, wypas, inne działania renaturalizacyjne Wszelkie inne uwagi związane z prowadzonymi pracami. W tym przede wszystkim informacje istotne dla dalszego planowania monitoringu (metodyka prac; wskaźniki, które powinny być badane w monitoringu, regionalnie optymalny czas prowadzenia badań itp.). Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

Monitoring a ochrona siedlisk przyrodniczych w skali lokalnej Wyniki monitoringu przyrodniczego powinny być wykorzystywane w planowaniu działań dla ochrony siedlisk przyrodniczych, zarówno w skali lokalnej, jak i krajowej, dlatego wykonawcy prac monitoringowych przedstawiają swoje sugestie co do ochrony siedliska przyrodniczego na danym stanowisku w oparciu o obserwacje monitoringowe. Generalne zalecenia podane są w przewodniku w rozdziale „Ochrona siedliska”, w którym autorzy biorą pod uwagę m.in. stopień zagrożenia siedliska przyrodniczego, istniejące i potencjalne oddziaływania oraz dotychczasowe doświadczenia w zakresie ochrony. Celem ochrony danego typu siedliska przyrodniczego w skali kraju jest dążenie do osiągnięcia możliwie najlepszego stanu ochrony tego siedliska poprzez m.in. odpowiednie zaplanowanie ochrony na obszarach jego występowania. Ze względu na to, że planowanie powinno brać pod uwagę specyfikę obszaru, a więc z jednej strony jego znaczenie dla zachowania siedliska przyrodniczego w skali kraju, potrzebę ochronny innych elementów różnorodności biologicznej oraz dotychczasowe działania ochronne, a z drugiej: strony uwarunkowania społeczne, gospodarcze i ekonomiczne, lokalne cele ochrony niekoniecznie muszą być tożsame z osiągnięciem parametrów i wskaźników stanu właściwego siedliska w każdym obszarze. Konieczne jest bowiem ustalenie priorytetów w zarządzaniu danym obszarem. Konsekwentnie, planując działania ochronne dla danego obszaru, należy mieć na uwadze, że propozycje przedstawione w rozdziale „Ochrona siedliska” są opracowywane jedynie pod kątem ogólnych wymogów ochrony danego typu siedliska przyrodniczego, a ich wykorzystanie w praktyce zależy od lokalnych uwarunkowań. Z tego powodu, a także ze względów kompetencyjnych, nie są to zalecenia o charakterze decyzyjnym. Pozwalają natomiast zarządzającym zorientować się, jaki wpływ na stan ochrony siedliska mogą mieć ich decyzje co do podejmowania lub rezygnacji z określonych działań. W podobny sposób powinny być traktowane sugestie wykonawców monitoringu co do potrzeby działań ochronnych na stanowiskach monitoringu PMŚ.

Układ przewodników Opracowania dla poszczególnych siedlisk zostały przygotowane według poniższego schematu: I. INFORMACJA O SIEDLISKU PRZYRODNICZYM 1. Identyfikatory fitosocjologiczne (związki, zespoły, zbiorowiska) 2. Opis siedliska przyrodniczego 3. Warunki ekologiczne 4. Typowe gatunki roślin 5. Rozmieszczenie w Polsce II. METODYKA 1. Metodyka badań monitoringowych • Wybór powierzchni monitoringowych • Sposób wykonania badań • Termin i częstotliwość badań • Sprzęt do badań 27

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

2. Ocena parametrów stanu siedliska przyrodniczego oraz wskaźników specyficznej struktury i funkcji (z wyróżnieniem wskaźników kardynalnych) 3. Przykład karty obserwacji dla siedliska przyrodniczego na stanowisku 4. Siedliska przyrodnicze o podobnej charakterystyce ekologicznej (dla których można przystosować opisaną metodykę) 5. Ochrona siedliska przyrodniczego 6. Literatura Ponadto w załączniku na końcu opracowania przedstawiono dla każdego z opisywanych siedlisk przyrodniczych przykładowy, wypełniony formularz obserwacji, zawierający surowe dane z badań terenowych prowadzonych w 2013 r. Na tej podstawie czytelnik może się przekonać w jaki sposób w praktyce raportuje się wyniki obserwacji. Nazewnictwo florystyczne przyjęto za Mirkiem i in. (2002), natomiast fitosocjologiczne – na ogół za W. Matuszkiewiczem (2006). W niektórych przypadkach proponowano inne ujęcia syntaksonomiczne – wówczas publikacje, na których się opierano podano w rozdziale „literatura” przy opisie danego siedliska przyrodniczego. W opisach siedlisk przyrodniczych wykorzystywano w znacznym stopniu, niekiedy wprost je cytując, teksty „Poradników ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny” (2004), pod redakcją prof. Jacka Herbicha. Tomy 1–5, wyd. przez Ministerstwo Środowiska w Warszawie.

Gromadzenie danych (baza danych) System gromadzenia informacji dla potrzeb monitoringu został zorganizowany w sposób umożliwiający pełne wykorzystanie stworzonej struktury organizacyjnej, w ramach której stworzono centralny system gromadzenia informacji. Bezpośredni nadzór merytoryczny i techniczny nad gromadzonymi zasobami sprawuje instytucja koordynująca. Rozwiązania informatyczne, opracowane specjalnie na potrzeby gromadzenia danych monitoringowych umożliwiają stały, rejestrowany i limitowany dostęp do danych za pośrednictwem sieci internet. Aplikacja została zainstalowana na centralnym komputerze w instytucji koordynującej.

Lista cytowanych aktów prawnych Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz.U. L 206 z 22.7.1992, str. 7) z późn. zm. Załącznik II: Fauna i flora. Gatunki roślin i zwierząt będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony. Załącznik IV: Gatunki roślin i zwierząt będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, które wymagają ścisłej ochrony. Załącznik V: Gatunki roślin i zwierząt będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, których pozyskiwanie ze stanu dzikiego i eksploatacja mogą podlegać działaniom w zakresie zarządzania. Konwencja Berneńska z 19 września 1979 r. – o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk naturalnych. Ostatnie modyfikacje: dekret 99-615 z 7 lipca 1999 r. wnoszący poprawki do załączników I, II, III i IV. 28

Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

Załącznik II: Ściśle chronione gatunki fauny. Załącznik III: Chronione gatunki fauny. Konwencja Waszyngtońska z 3 marca 1973 r. dotycząca międzynarodowego handlu zagrożonymi gatunkami dzikich zwierząt i roślin (CITES). Załącznik I: obejmujący wszystkie gatunki roślin i zwierząt zagrożone wyginięciem, które są lub mogą być przedmiotem handlu. Załącznik II: obejmujący wszystkie gatunki roślin i zwierząt, które mogą stać się zagrożone wyginięciem oraz niektóre gatunki, które powinny być przedmiotem reglamentacji w celu skutecznej kontroli handlu. Załącznik III: obejmujący wszystkie gatunki, co do których jedna ze Stron uzna swoją właściwość do objęcia ich reglamentacją mającą na celu zapobieżenie lub ograniczenie eksploatacji tych gatunków i wymagającą współpracy innych Stron w zakresie kontroli handlu. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014, poz. 1348). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000. Dz. U. Nr 64, poz. 401 z późn. zm. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000. Dz. U. Nr 34, poz. 186 z późn. zm. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2013 r., poz. 627).

Literatura ogólna Assessment and reporting under Article 17 of the Habitats Directive. Explanatory Notes & Guidelines for the period 2007-2012. Final draft July 2011 (http://circa.europa.eu/Public/irc/env/monnat/library?l=/habitats_reporting/reporting_2007-2012&vm=detailed&sb=Title). Dzwonko Z. 2007. Przewodnik do badań fitosocjologicznych. Sorus, Poznań–Kraków. Ellenberg H., Weber H. E., Düll R., Wirth V., Werner W., Paulissen D. 1992. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica 18.2: 5–258. Explanatory Notes & Guidelines for Assessment, monitoring and reporting under Article 17 of the Habitats Directive. Final draft – October 2006. 2006 (http://www.bfn.de/fileadmin/MDB/documents/themen/natura2000/ec_guidance_2006_art17.pdf). Herbich J. (red.) 2004. Siedliska przyrodnicze. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska. Warszawa. Hulten E., Fries M. 1986. Atlas of North European vascular plants. North of the Tropic of Cancer. T. 1. Koeltz Scientific Books, Königstein. Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). 2001. Polska Czerwona Księga Roślin. IB im. W. Szafera PAN, IOP PAN, Kraków. Matuszkiewicz J.M. 2001. Zespoły leśne Polski. PWN, Warszawa. Matuszkiewicz W. 2008. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist. IB im. W. Szafera PAN, Kraków. Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. 2006. Red list of plants and fungi in Poland. IB PAN, Kraków. Mróz W., Perzanowska J., Olszańska A. (red.). Natura 2000 w Karpatach. Strategia zarządzania obszarami Natura 2000. IOP PAN, Kraków. ss. 312. Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra J. 2003. Census catalogue of Polish mosses. Katalog mchów Polski. IB im. W. Szafera PAN, Kraków. Piękoś–Mirkowa H., Mirek Z. 2003. Flora Polski. Atlas roślin chronionych. Mulico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. str. 88–89. 29

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

Studnik-Wójcikowska B., Werblan–Jakubiec H. (red.). 2004. Gatunki roślin. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska. Warszawa. Wysocki C., Sikorski P. 2002. Fitosocjologia stosowana. Wyd. SGGW. Warszawa. Zając A., Zając M. (red.) 1997. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych chronionych w Polsce. Distribution Atlas of Vascular Plants Protected in Poland. Prac. Nakł. Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków. Zając A., Zając M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Distribution Atlas of Vascular Plants in Poland. Prac. Nakł. Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków. Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U. 2002. Ecological indicator values of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland 2. Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. [W:] Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski (Z. Mirek, K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Szeląg). W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, s. 9–20.

Słowniczek wybranych terminów Abiotyczny – nieożywiony element środowiska (np. woda, osady). Abrazja – niszczenie brzegów przez fale i prądy wody, uderzenia fal i zawartego w nich materiału skalnego, oraz niszczenie przez wiatr i lód. Antropopresja – ogół bezpośrednich i pośrednich działań człowieka prowadzących do różnorodnych (negatywnych lub pozytywnych) zmian w środowisku przyrodniczym. Biogeny – (nutrienty, biopierwiastki) pierwiastki chemiczne niezbędne do życia, które wchodzą w skład organizmów i uczestniczą w przebiegu procesów życiowych. Dzielą się na makroelementy (azot, fosfor, potas, wapń, żelazo, magnez) i mikroelementy (m.in. cynk, miedź, sód, selen, krzem). Chiropterofauna – fauna nietoperzy Dyrektywa Siedliskowa – międzynarodowy akt prawny, określający sposób tworzenia i funkcjonowania sieci ekologicznej Natura 2000 i ogólniej – zasady ochrony siedlisk przyrodniczych w Unii Europejskiej. Dyrektywa Rady Nr 92/43 z 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory Ekosystem – układ obejmujący wszystkie organizmy żywe żyjące określonym obszarze (biocenozę), materię organiczną i środowisko nieożywione (biotop). Biocenoza i biotop powiązane są funkcjonalnie poprzez obieg materii i przepływ energii. Ekspansywne gatunki roślin – szybko rozprzestrzeniające się, na ogół pospolite gatunki roślin, stanowiące zagrożenie dla rzadkich zbiorowisk roślinnych, poprzez liczne występowanie zmniejszające bioróżnorodność siedlisk przyrodniczych. Eoliczny (proces) – zachodzący pod wpływem działalności wiatru, który powoduje wywiewanie (czyli deflację), drobnego materiału mineralnego i organicznego lub jego nagromadzenie, czyli akumulację. W efekcie procesów eolicznych na siedliskach wydmowych następuje odwiewanie lub zasypywanie piaskiem i tworzenie się wydm i zagłębień międzywydmowych. 30

Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

Erozja – mechaniczne niszczenie powierzchni Ziemi (skał, gleby), połączone z usuwaniem zerodowanego materiału, powodowane głównie przez wody (m.in. erozja rzeczna, abrazja) i wiatr (m.in. deflacja). Eutrofizacja – wzrost żyzności, proces nagromadzania się substancji pokarmowych, głównie azotu i fosforu. Fitocenoza, płat – realnie istniejące zbiorowisko roślinne będące częścią konkretnego ekosystemu. Gatunek charakterystyczny – gatunek (lub niższy rangą takson), który występuje głównie w określonym syntaksonie, czyli na pewnym terytorium ma „punkt ciężkości” występowania w danym syntaksonie (Matuszkiewicz 2008). Oznacza to, że: (1) w innych syntaksonach nie spotyka się go wcale lub bardzo rzadko, (2) występuje z istotnie większym stopniem stałości w danym syntaksonie, (3) osiąga w nim większy stopień żywotności. Gatunek dominujący – określenie zastosowano w definicji niektórych wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego w znaczeniu: gatunek/gatunki najczęściej występujące (o największej ilościowości) na badanym stanowisku lub w transekcie badawczym, na ogół były to 1–2 najczęstsze gatunki roślin naczyniowych. Gatunek ekspansywny – określenie zastosowano w określeniu niektórych wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego w znaczeniu: gatunek zwiększający w szybkim tempie swoją liczebność, wypierając gatunki typowe dla siedliska przyrodniczego Gatunek wyróżniający – gatunek (lub niższy rangą takson), który, występuje w danym syntaksonie, nie występuje natomiast w innych syntaksonach. Zwykle są to taksony o szerokiej amplitudzie. Z reguły taksony te nie należą do grupy taksonów charakterystycznych, czasami jednak mogą być równocześnie taksonami charakterystycznymi syntaksonów wyższej rangi (Matuszkiewicz 2008). Gatunek obcy – gatunek występujący poza swoim naturalnym zasięgiem w postaci osobników lub zdolnych do przeżycia: gamet, zarodników, nasion, jaj lub części osobników, dzięki którym mogą one rozmnażać (definicja na podstawie Ustawy o ochronie przyrody – Dz.U. 2004 Nr 92 poz. 880, Art. 5. 1c). Aktualną listę gatunków obcych występujących w Polsce zamieszczono na stronie: www.iop.krakow.pl/ias. Gatunek typowy – gatunek rośliny lub zwierzęcia, którego występowanie jest w szczególny sposób związane z danym siedliskiem przyrodniczym. Zaliczamy tu zarówno gatunki charakterystyczne i wyróżniające roślin, jak i inne gatunki, których rozpoznanie może ułatwić identyfikację lub ocenę stanu ochrony siedliska przyrodniczego Gołoborze – rumowisko skalne w górach Gytia węglanowa – osad powstający na dnie zbiorników wodnych, charakteryzujący się dużą zawartością węglanu wapnia Introdukcja – spowodowane bezpośrednim lub pośrednim udziałem człowieka, celowe lub przypadkowe przemieszczenie lub wsiedlenie do środowiska przyrodniczego gatunku obcego, poza zasięg, w którym w sposób naturalny występuje lub występował on w przeszłości. Inwazyjny gatunek obcy – gatunek obcy, którego introdukcja i rozprzestrzenianie się zagraża różnorodności biologicznej. Kadłubowe zbiorowiska – zbiorowiska zubożałe florystycznie, najczęściej na skutek silnej, jednostronnej antropopresji, pozbawione gatunków charakterystycznych i często wskutek 31

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

tego nie dające się zaklasyfikować do określonego zespołu, a jedynie do jednostek wyższej rangi (związku lub nawet rzędu). Kidzina – luźne, jedno- lub kilkugatunkowe skupienia halofilnych nitrofitów (roślin słonoi azotolubnych) na wale plażowym. W ramach opisywanego monitoringu typ siedliska przyrodniczego „kidziny na brzegu morskim” o kodzie 1210 identyfikujemy jako część wału plażowego, który powstaje na skutek działalności akumulacyjnej fal oraz prądów morskich, na którym mogą się wytworzyć halofilne i nitrofilne zbiorowiska roślin jednorocznych. Wały te zbudowane są z materiału wyrzuconego przez morze (szczątki roślin morskich, kawałki drewna) Klasa zespołów – najwyższa jednostka systematyki zbiorowisk roślinnych, często odpowiadająca także podstawowym grupom ekologicznym zbiorowisk roślinnych, jak np. bory, olsy, łąki Kras, proces krasowy – proces geologiczny polegający na rozpuszczaniu skał przez wody powierzchniowe i podziemne Krzewinka – roślina wieloletnia o zdrewniałych pędach, nie przekraczająca 0,5 metra wysokości, często o licznych rozgałęzieniach i płożących pędach. Litoral – strefa przejściowa pomiędzy lądem i wodą. Włącza się do niej płytkie dno morskie, brzeg i część lądu zalewaną okresowo przez wodę. Makrofity – duże makroskopowe (widoczne „gołym okiem”) rośliny wodne. Mszar – zbiorowisko roślinności torfowiskowej, któremu charakterystyczny wygląd nadaje darń mchów torfowców. Nalot – występujące w większej ilości siewki i młode osobniki drzew na dnie lasu lub na innym gruncie, wyrosłe spontanicznie z nasion, do czasu gdy wyrosną ponad warstwę roślin zielnych. Neofity, neofityzacja – gatunki obcego pochodzenia, przybyłe po 15. wieku, trwale zadomowione na pierwotnych siedliskach, wchodzące do zbiorowisk naturalnych. Neofityzacja – jedna z form degeneracji zbiorowisk roślinnych, polegająca na wkraczaniu i zadomawianiu się obcych gatunków w zbiorowiskach naturalnych. Nitrofilny – pojęcie z zakresu ekologii roślin – o gatunkach, które do rozwoju wymagają dużej ilości azotu w glebie Oligotroficzny – ubogi w substancje pokarmowe. Parametry stanu siedliska przyrodniczego – wyróżnia się trzy parametry: powierzchnia siedliska, struktura i funkcja oraz perspektywy ochrony. Na ich podstawie określa się ocenę ogólną stanu siedliska w regionie biogeograficznym, w obszarze Natura 2000 lub na stanowisku monitoringowym. Nazwy parametrów zostały zapożyczone z formularzy przygotowanych przez Komisję Europejską do raportów ze stanu zachowania siedlisk i gatunków w regionach biogeograficznych w poszczególnych państwach. Ogólnie można stwierdzić, że parametr stanu siedliska opisuje w sposób syntetyczny grupę cech siedliska przyrodniczego, a także czynników na nie oddziaływujących Piarg – rodzaj rumowiska skalnego, powstałego przez usypanie się okruchów skalnych u podnóża górskiego zbocza, piarg może formować stożki piargowe Piargowy, stożek – stożek usypiskowy powstały z piargu, tworzący się u wylotu żlebu Pierśnica – średnica drzewa na umownej wysokości 130 cm od ziemi. Piezometr – urządzenie (zwykle rurka o małej średnicy) do pomiaru poziomu wód podziemnych. 32

Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

Podrost – młode pokolenie drzew o wysokości ponad 50 cm, wyrosłe pod okapem lasu, które w przyszłości wchodzić będzie w skład górnej warstwy drzewostanu. Podszyt – dolna warstwa zbiorowiska leśnego składająca się z gatunków krzewów oraz drzew o wysokości od 50 cm do 4 m. Podzespół – syntakson hierarchicznie niższy od zespołu, wyróżniany na podstawie obecności pewnych gatunków (wyróżniających) jako odzwierciedlenia odrębności lokalnosiedliskowych lub regionalnych. Ramienice, roślinność ramienicowa – makroskopowe glony z rodziny Characeae. Należą do nich m.in. takie rodzaje jak: ramienica Chara, krynicznica Nitellopsis, krynicznik Nitella, lychnotamnus Lychnothamnus, rozsocha Tolypella. Rębnia – sposób użytkowania (pozyskania drewna z lasu) i jednoczesnego odnowienia lasu. Rębnia częściowa – sposób użytkowania i odnowienia lasu polegający na kilkukrotnym, w stosunkowo krótkim okresie czasu, przerzedzeniu drzewostanu, aż do jego całkowitego usunięcia. Stopniowe przerzedzanie ma najczęściej na celu spowodowanie powstania odnowienia naturalnego, które zajmie miejsce starego drzewostanu. Rębnia zupełna – sposób użytkowania i odnowienia lasu polegający na jednoczesnym wycięciu wszystkich drzew na stosunkowo dużej powierzchni tzw. zrębu zupełnego, najczęściej na takiej powierzchni później sadzi się nowe pokolenie drzew. Ruderalne zbiorowiska – zbiorowiska występujące na siedliskach wtórnych, stosunkowo silnie zmienionych przez człowieka, często na zanieczyszczonych glebach, narażone na gwałtowne zmiany Rumowisko skalne – nagromadzenie bloków skalnych, głazów i okruchów skalnych, powstałe w wyniku wietrzenia mechanicznego; rumowiska skalne w górach nazywa się również gołoborzami Seminaturalny (półnaturalny) – określenie zbiorowisk roślinnych lub siedlisk przyrodniczych, które wytworzyły się w wyniku działalności człowieka, ale na bazie rodzimej szaty roślinnej Siedliska przyrodnicze – w rozumieniu Dyrektywy Siedliskowej (i w ślad za nią Ustawy o ochronie przyrody) są to „obszary lądowe lub wodne wyodrębnione w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne, zarówno całkowicie naturalne, jak i półnaturalne”. Listę siedlisk przyrodniczych o znaczeniu europejskim podano w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej, a także w jednym z rozporządzeń polskiej Ustawy o ochronie przyrody. Należy podkreślić, że w tym ujęciu pojęcie to jest zbliżone do określenia „ekosystem”, ponieważ obejmuje zarówno część nieożywioną – biotop oraz ożywioną – biocenozę. Z drugiej strony najczęściej w najlepszy sposób siedliska przyrodnicze można identyfikować na podstawie roślinności, a dokładniej zbiorowisk roślinnych, będących identyfikatorami fitosocjologicznymi siedliska przyrodniczego. Stan ochrony (właściwy stan ochrony) – właściwy stan ochrony siedliska przyrodniczego – suma oddziaływań na siedlisko przyrodnicze i jego typowe gatunki, mogąca w dającej się przewidzieć przyszłości wpływać na naturalne rozmieszczenie, strukturę, funkcje lub przeżycie jego typowych gatunków na terenie kraju lub państw członkowskich Unii Europejskiej lub naturalnego zasięgu tego siedliska, przy której naturalny zasięg siedliska przyrodniczego i obszary zajęte przez to siedlisko w obrębie jego zasięgu nie zmieniają się lub zwiększają 33

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

się, struktura i funkcje, które są konieczne do długotrwałego utrzymania się siedliska, istnieją i prawdopodobnie nadal będą istniały oraz typowe dla tego siedliska gatunki znajdują się we właściwym stanie ochrony Stanowiska monitoringowe – łatwy do wyodrębnienia w terenie, wskazany na mapie topograficznej ciągły fragment przestrzeni przyrodniczej. Powierzchnia takiego stanowiska może wynosić od kilku arów do kilkunastu hektarów, w zależności od struktury przestrzennej badanego siedliska przyrodniczego. Stygobionty – organizmy przystosowane do życia wyłącznie w wodach podziemnych (stygalu) Stygofile – organizmy potrafiące rozwijać się w wodach podziemnych, ale żyjące również w innych środowiskach wodnych Stygokseny – organizmy sporadycznie występujące w wodach podziemnych, ale niezdolne w nich do przeprowadzenia pełnego cyklu rozwojowego Sukcesja – kierunkowe zmiany roślinności polegające na następowaniu po sobie zbiorowisk roślinnych (ekosystemów) różniących się strukturą i składem gatunkowym. Sukcesja rozpoczyna się od stadium inicjalnego, po którym następują stadia przejściowe, a kończy najbardziej trwałym stadium końcowym, odpowiednim dla określonych warunków siedliskowych, tzw. klimaksem. Sukcesja naturalna – sukcesja odbywająca się spontanicznie, tzn. bez wpływu człowieka na jej przebieg. Sukcesja wtórna – sukcesja odbywająca się w miejscach, w których występująca poprzednio roślinność uległa zniszczeniu. Syntakson – ogólna nazwa każdej jednostki systematyki zbiorowisk roślinnych (podzespół, zespół, związek, rząd, klasa) Syntaksonomia – nauka o systematyce zbiorowisk roślinnych. Takson – ogólna nazwa każdej jednostki systematyki organizmów żywych (podgatunek, gatunek, rodzaj, rodzina, rząd itd.) Torfowisko wysokie – torfowisko zasilane wyłącznie przez wody z opadów atmosferycznych, skrajnie ubogie w związki odżywcze. Transekt – linia, wzdłuż której wykonuje się obserwacje, wydłużona powierzchnia badawcza służąca najczęściej do rejestracji zróżnicowania badanej cechy w gradiencie środowiskowym. W monitoringu siedlisk przyrodniczych transekt wyznacza się w celu standaryzacji i zapewnienia powtarzalności metod badań terenowych w, ile to jest możliwe, jednorodnym płacie siedliska przyrodniczego. Troglobionty – organizmy przystosowane do życia wyłącznie w jaskiniach Troglofile – organizmy potrafiące rozwijać się w jaskiniach, ale żyjące również w innych środowiskach Troglokseny – organizmy sporadycznie występujące w jaskiniach, ale niezdolne w nich do przeprowadzenia pełnego cyklu rozwojowego Wariant – w systematyce fitosocjologicznej: jednostka niższa od podzespołu, wyróżniana na podstawie obecności pewnych gatunków (wyróżniających) jako efektu zróżnicowania lokalnosiedliskowego. Wskaźniki stanu siedliska przyrodniczego – cząstkowe oceny parametru „specyficzna struktura i funkcja siedliska”; są to najistotniejsze cechy badanych siedlisk, lub też zjawiska 34

Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

wpływające na kluczowe dla zachowania danego siedliska procesy ekologiczne. Opisane w przewodniku wskaźniki, wybrane do oceny stanu siedliska, opisują cechy stosunkowo łatwe do zaobserwowania lub zmierzenia w terenie, odnoszące się do najszybciej zachodzących zmian, które mogą istotnie wpłynąć na pogorszenie się stanu ochrony siedliska.

Lista kodów oddziaływań i zagrożeń Kod A

Nazwa Rolnictwo

A01

Uprawa

A02

zmiana sposobu uprawy

A02.01

intensyfikacja rolnictwa

A02.02

płodozmian

A02.03

usuwanie trawy pod grunty orne

A03

koszenie / ścinanie trawy

A03.01

intensywne koszenie lub intensyfikacja

A03.02

nieintensywne koszenie

A03.03

zaniechanie / brak koszenia

A04

wypas

A04.01

wypas intensywny

A04.01.01

intensywny wypas bydła

A04.01.02

intensywny wypas owiec

A04.01.03

intensywny wypas koni

A04.01.04

intensywny wypas kóz

A04.01.05

intensywny wypas zwierząt mieszanych

A04.02

wypas nieintensywny

A04.02.01

nieintensywny wypas bydła

A04.02.02

nieintensywny wypas owiec

A04.02.03

nieintensywny wypas koni

A04.02.04

nieintensywny wypas kóz

A04.02.05

nieintensywny wypas zwierząt mieszanych

A04.03

zarzucenie pasterstwa, brak wypasu

A05

Hodowla zwierząt (bez wypasu)

A05.01

Hodowla zwierząt

A05.02

karmienie inwentarza

A05.03

Brak hodowli zwierząt

A06

roczne i wieloletnie uprawy niedrzewne

A06.01

uprawy roczne na potrzeby produkcji żywności

A06.01.01

intensywne uprawy roczne na potrzeby produkcji żywności / intensyfikacja

A06.01.02

nieintensywne uprawy roczne na potrzeby produkcji żywności

A06.02

wieloletnie uprawy niedrzewne w tym gaje oliwne, sady i winnice

A06.02.01

intensywne wieloletnie uprawy niedrzewne / intensyfikacja 35

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

A06.02.02

nieintensywne wieloletnie uprawy niedrzewne

A06.03

produkcja biopaliwa

A06.04

zaniechanie produkcji uprawnej

A07

stosowanie biocydów, hormonów i substancji chemicznych

A08

Nawożenie /nawozy sztuczne/

A09

Nawadnianie

A10

Restrukturyzacja gospodarstw rolnych

A10.01

usuwanie żywopłotów i zagajników lub roślinności karłowatej

A10.02

usuwanie kamiennych murów i nasypów

A11

Inne rodzaje praktyk rolniczych, nie wymienione powyżej

B

leśnictwo

B01

zalesianie terenów otwartych

B01.01

zalesianie terenów otwartych (drzewa rodzime)

B01.02

sztuczne plantacje na terenach otwartych (drzewa nierodzime)

B02

gospodarka leśna i plantacyjna i użytkowanie lasów i plantacji

B02.01

odnawianie lasu po wycince (nasadzenia)

B02.01.01

odnawianie lasu po wycince (drzewa rodzime)

B02.01.02

odnawianie lasu po wycince (drzewa nierodzime)

B02.02

wycinka lasu

B02.03

usuwanie podszytu

B02.04

usuwanie martwych i umierających drzew

B02.05

nieintensywna produkcja drewna (pozostawienie martwych / starych drzew)

B02.06

przerzedzenie warstwy drzew

B03

eksploatacja lasu bez odnawiania czy naturalnego odrastania

B04

stosowanie biocydów, hormonów i substancji chemicznych (leśnictwo)

B05

stosowanie nawozów (leśnictwo)

B06

wypas w lasach / na obszarach leśnych

B07

Inne rodzaje praktyk leśnych, nie wymienione powyżej

C

Górnictwo, wydobywanie surowców i produkcja energii

C01

Górnictwo w kopalniach i kamieniołomach

C01.01

Wydobywanie piasku i żwiru

C01.01.01

kamieniołomy piasku i żwiru

C01.01.02

usuwanie materiału z plaż

C01.02

Glinianki

C01.03

Wydobywanie torfu

C01.03.01

ręczne wycinanie torfu

C01.03.02

mechaniczne usuwanie torfu

C01.04

Kopalnie

C01.04.01

kopalnie odkrywkowe

C01.04.02

górnictwo podziemne

C01.05

Warzelnie soli

C01.05.01

zaniechanie eksploatacji salin

C01.05.02

przekształcanie salin

36

Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

C01.06

Badania geotechniczne

C01.07

inna działalność górnicza lub wydobywcza, nie wspomniana powyżej

C02

Poszukiwanie i wydobycie ropy lub gazu

C02.01

odwierty poszukiwawcze

C02.02

odwierty produkcyjne

C02.03

pływające platformy wiertnicze

C02.04

zanurzalne platformy wiertnicze

C02.05

statki wiertnicze

C03

Wykorzystywanie odnawialnej energii abiotycznej

C03.01

produkcja energii geotermalnej

C03.02

produkcja energii słonecznej

C03.03

produkcja energii wiatrowej

C03.04

produkcja energii pływów

D

Transport i sieci komunikacyjne

D01

drogi, ścieżki i drogi kolejowe

D01.01

ścieżki, szlaki piesze, szlaki rowerowe

D01.02

drogi, autostrady

D01.03

parkingi samochodowe i miejsca postojowe

D01.04

drogi kolejowe, w tym TGV

D01.05

mosty, wiadukty

D01.06

tunele

D02

Sieci komunalne i usługowe

D02.01

linie elektryczne i telefoniczne

D02.01.01

napowietrzne linie elektryczne i telefoniczne

D02.01.02

podziemne / podwodne linie elektryczne i telefoniczne

D02.02

rurociągi

D02.03

maszty i anteny komunikacyjne

D02.09

inne formy przesyłania energii

D03

szlaki żeglugowe, porty, konstrukcje morskie

D03.01

obszary portowe

D03.01.01

pochylnie

D03.01.02

pirsy / przystanie turystyczne lub mola

D03.01.03

porty rybackie

D03.01.04

porty przemysłowe

D03.02

Szlaki żeglugowe

D03.02.01

szlaki towarowe

D03.02.02

promowe szlaki pasażerskie (szybkie)

D03.03

konstrukcje morskie

D04

lotniska, korytarze powietrzne

D04.01

lotnisko

D04.02

lądowisko, heliport

D04.03

korytarze powietrzne

D05

Usprawniony dostęp do obszaru 37

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

D06

Inne formy transportu i komunikacji

E

Urbanizacja, budownictwo mieszkaniowe i handlowe

E01

Tereny zurbanizowane, tereny zamieszkane

E01.01

ciągła miejska zabudowa

E01.02

nieciągła miejska zabudowa

E01.03

zabudowa rozproszona

E01.04

inne typy zabudowy

E02

Tereny przemysłowe i handlowe

E02.01

fabryka

E02.02

składowisko przemysłowe

E02.03

inne tereny przemysłowe lub handlowe

E03

odpady, ścieki

E03.01

pozbywanie się odpadów z gospodarstw domowych / obiektów rekreacyjnych

E03.02

pozbywanie się odpadów przemysłowych

E03.03

pozbywanie się obojętnych chemicznie materiałów

E03.04

Inne odpady

E03.04.01

nawożenie piasku na wybrzeże / zasilanie plaż

E04

Obiekty, budynki stanowiące element krajobrazu

E04.01

Obiekty, budynki rolnicze stanowiące element krajobrazu

E04.02

Obiekty, budynki wojskowe stanowiące element krajobrazu

E05

Składowanie materiałów

E06

inne rodzaje aktywności człowieka

E06.01

rozbiórka budynków i obiektów wybudowanych przez człowieka

E06.02

odbudowa, remont budynków

F

użytkowanie zasobów biologicznych inne niż rolnictwo i leśnictwo

F01

Akwakultura morska i słodkowodna

F01.01

intensywna hodowla ryb, intensyfikacja

F01.02

hodowla zawiesinowa

F01.03

kultury przydenne

F02

Rybołówstwo i zbieranie zasobów wodnych

F02.01

Rybołówstwo bierne

F02.01.01

połowy z użyciem więcierzy drewnianych

F02.01.02

połowy siecią

F02.01.03

demersalne połowy z użyciem sznurów haczykowych

F02.01.04

pelagiczne połowy z użyciem sznurów haczykowych

F02.02

Rybołówstwo czynne

F02.02.01

trałowanie bentosowe lub demersalne

F02.02.02

trałowanie pelagiczne

F02.02.03

połowy demersalne z użyciem niewodu dobrzeżnego

F02.02.04

połowy z wykorzystaniem okrężnicy

F02.02.05

bentosowe połowy włokiem

F02.03

Wędkarstwo

F02.03.01

wykopywanie / zbieranie przynęty

38

Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

F02.03.02

połowy na tyczkę

F02.03.03

połowy ościeniem

F03

Polowanie i pozyskiwanie dzikich zwierząt (lądowych)

F03.01

Polowanie

F03.01.01

szkody spowodowane przez zwierzynę łowną (nadmierna gęstość populacji)

F03.02

Pozyskiwanie / Usuwanie zwierząt (lądowych)

F03.02.01

kolekcjonowanie (owadów, gadów, płazów...)

F03.02.02

wyjmowanie z gniazd (sokoły)

F03.02.03

chwytanie, trucie, kłusownictwo

F03.02.04

kontrola drapieżników

F03.02.05

przypadkowe schwytanie

F03.02.09

inne formy pozyskiwania zwierząt

F04

pozyskiwanie / usuwanie roślin lądowych – ogólnie

F04.01

plądrowanie stanowisk roślin

F04.02

zbieractwo grzybów, porostów, jagód itp.)

F04.02.01

zbieractwo za pomocą zbieraczek

F04.02.02

zbieractwo ręczne

F05

Nielegalne pozyskiwanie / usuwanie fauny morskiej

F05.01

połowy z użyciem dynamitu

F05.02

połowy małży Lithopaga

F05.03

połowy z użyciem trucizn

F05.04

kłusownictwo

F05.05

odstrzał

F05.06

zbieranie w celach kolekcjonerskich

F05.07

inne (np. połowy z użyciem pławnic)

F06

Inne formy polowania, łowienia ryb i kolekcjonowania, nie wymienione powyżej

F06.01

stacje hodowli zwierzyny łownej / ptactwa

G

ingerencja i zakłócenia powodowane przez działalność człowieka

G01

Sporty i różne formy czynnego wypoczynku rekreacji, uprawiane w plenerze

G01.01

żeglarstwo

G01.01.01

motorowe sporty wodne

G01.01.02

niemotorowe sporty wodne

G01.02

turystyka piesza, jazda konna i jazda na pojazdach niezmotoryzowanych

G01.03

pojazdy zmotoryzowane

G01.03.01

regularne kierowanie pojazdami zmotoryzowanymi

G01.03.02

rajdowe kierowanie pojazdami zmotoryzowanymi

G01.04

turystyka górska, wspinaczka, speleologia

G01.04.01

turystyka górska i wspinaczka

G01.04.02

speleologia

G01.04.03

rekreacyjna turystyka jaskiniowa

G01.05

lotniarstwo, szybownictwo, paralotniarstwo, baloniarstwo

G01.06

narciarstwo, w tym poza trasami

G01.07

nurkowanie z butlą i z fajką 39

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

G01.08 G02 G02.01 G02.02 G02.03 G02.04 G02.05 G02.06 G02.07 G02.08 G02.09 G02.10 G03 G04 G04.01 G04.02 G05 G05.01 G05.02 G05.03 G05.04 G05.05 G05.06 G05.07 G05.08 G05.09 G05.10 G05.11 H H01 H01.01 H01.02 H01.03 H01.04 H01.05 H01.06 H01.07 H01.08 H01.09 40

inne rodzaje sportu i aktywnego wypoczynku Infrastruktura sportowa i rekreacyjna pole golfowe kompleksy narciarskie stadion bieżnia, tor wyścigowy hipodrom park rozrywki boiska sportowe kempingi i karawaningi obserwowanie przyrody inne kompleksy sportowe i rekreacyjne ośrodki edukacyjne Cele wojskowe i niepokoje społeczne Poligony zaniechanie użytkowania dla celów wojskowych inna ingerencja i zakłócenia powodowane przez działalność człowieka Wydeptywanie, nadmierne użytkowanie płytkie ścieranie powierzchni / uszkodzenie mechaniczne dna morskiego penetracja / uszkodzenie poniżej poziomu dna morskiego Wandalizm intensywne utrzymywanie parków publicznych / oczyszczanie plaż chirurgia drzewna, ścinanie na potrzeby bezpieczeństwa, usuwanie drzew przydrożnych niewłaściwie realizowane działania ochronne lub ich brak zamykanie jaskiń lub galerii płoty, ogrodzenia nadmierny ruch lotniczy (rolnictwo) śmierć lub uraz w wyniku kolizji Zanieczyszczenia Zanieczyszczenie wód powierzchniowych (limnicznych, lądowych, morskich i słonawych) zanieczyszczenie wód powierzchniowych z zakładów przemysłowych zanieczyszczenie wód powierzchniowych z przelewów burzowych inne zanieczyszczenie wód powierzchniowych ze źródeł punktowych rozproszone zanieczyszczenie wód powierzchniowych za pośrednictwem przelewów burzowych lub odpływów ścieków komunalnych rozproszone zanieczyszczenie wód powierzchniowych z powodu działalności związanej z rolnictwem i leśnictwem rozproszone zanieczyszczenie wód powierzchniowych z powodu transportu i infrastruktury niezwiązanych z kanałami/zamiatarkami rozproszone zanieczyszczenie wód powierzchniowych z powodu opuszczonych terenów przemysłowych rozproszone zanieczyszczenie wód powierzchniowych z powodu ścieków z gospodarstw domowych zanieczyszczenie wód powierzchniowych z innych źródeł rozproszonych, niewymienionych powyżej Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

H02 H02.01 H02.02 H02.03 H02.04

H03

zanieczyszczenie wód podziemnych (źródła punktowe i rozproszone) zanieczyszczenie wód podziemnych z powodu przecieków z terenów skażonych zanieczyszczenie wód podziemnych z powodu przecieków ze składowisk odpadów zanieczyszczenie wód podziemnych związane z infrastrukturą przemysłu naftowego zanieczyszczenie wód podziemnych z powodu zrzutów wód kopalnianych zanieczyszczenie wód podziemnych z powodu zrzutów m.in. skażonej wody do studni chłonnych rozproszone zanieczyszczenie wód podziemnych z powodu działalności związanej z rolnictwem i leśnictwem rozproszone zanieczyszczenie wód podziemnych z powodu terenów nieskanalizowanych rozproszone zanieczyszczenie wód podziemnych z powodu użytkowania obszarów miejskich Zanieczyszczenie wód morskich

H03.01

wycieki ropy do morza

H03.02

zrzuty toksycznych substancji chemicznych z materiałów wyrzuconych do morza

H03.02.01

skażenie niesyntetycznymi związkami chemicznymi

H03.02.02

skażenie syntetycznymi związkami chemicznymi

H03.02.03

skażenie radionuklidami

H03.02.04

wprowadzenie innych substancji (np. w postaci płynnej, gazowej)

H03.03

makrozanieczyszczenie morza (np. torebki foliowe, styropian)

H04

Zanieczyszczenie powietrza, zanieczyszczenia przenoszone drogą powietrzną

H04.01

kwaśne deszcze

H04.02

Wnoszenie azotu

H02.05 H02.06 H02.07 H02.08

H04.03

inne zanieczyszczenia powietrza

H05

Zanieczyszczenie gleby i odpady stałe (z wyłączeniem zrzutów)

H05.01

odpadki i odpady stałe

H06

nadwyżka energii

H06.01

uciążliwości hałasu, zanieczyszczenie hałasem

H06.01.01

zanieczyszczenie hałasem ze źródeł punktowych lub występujące nieregularnie

H06.01.02

zanieczyszczenie hałasem ze źródeł rozproszonych lub występujące trwale

H06.02

zanieczyszczenie świetlne

H06.03

Ogrzewanie termalne akwenów

H06.04

Zmiany elektromagnetyczne

H06.05

Badania sejsmiczne, eksplozje

H07

Inne formy zanieczyszczenia

I

Inne problematyczne zaborcze gatunki i geny

I01

nierodzime gatunki zaborcze

I02

problematyczne gatunki rodzime

I03

wprowadzanie materiału genetycznego, organizmy modyfikowane genetycznie

I03.01

genetyczne zanieczyszczenie (zwierzęta)

I03.02

genetyczne zanieczyszczenie (rośliny)

J

Modyfikacje systemu naturalnego

J01

pożary i gaszenie pożarów

J01.01

wypalanie 41

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

J01.02

gaszenie pożarów naturalnych

J01.03

brak pożarów

J02

spowodowane przez człowieka zmiany stosunków wodnych

J02.01

Zasypywanie terenu, melioracje i osuszanie – ogólnie

J02.01.01

budowa polderów

J02.01.02

osuszanie terenów morskich, ujściowych, bagiennych

J02.01.03

wypełnianie rowów, tam, stawów, sadzawek, bagien lub torfianek

J02.01.04

rekultywacja obszarów pogórniczych

J02.02

Usuwanie osadów (mułu...)

J02.02.01

bagrowanie / usuwanie osadów limnicznych

J02.02.02

bagrowanie wybrzeży morskich i uśjć rzek

J02.03

Regulowanie (prostowanie) koryt rzecznych i zmiana przebiegu koryt rzecznych

J02.03.01

zmiana przebiegu koryt rzecznych na dużą skalę

J02.03.02

regulowanie (prostowanie) koryt rzecznych

J02.04

Zalewanie – modyfikacje

J02.04.01

zalewanie

J02.04.02

brak zalewania

J02.05

Modyfikowanie funkcjonowania wód – ogólnie

J02.05.01

modyfikowanie przepływów wodnych (pływów i prądów morskich)

J02.05.02

modyfikowanie prądów rzecznych

J02.05.03

modyfikowanie akwenów wód stojących

J02.05.04

zbiorniki wodne

J02.05.05

niewielkie projekty hydroenergetyczne, jazy

J02.05.06

zmiany ekspozycji na fale

J02.06

Pobór wód z wód powierzchniowych

J02.06.01

pobór wód powierzchniowych na potrzeby rolnictwa

J02.06.02

pobór wód powierzchniowych na potrzeby publicznego zaopatrywania w wodę

J02.06.03

pobór wód powierzchniowych przez przemysł wytwórczy

J02.06.04

pobór wód powierzchniowych na potrzeby produkcji elektryczności (chłodzenie)

J02.06.05

pobór wód powierzchniowych przez farmy rybne

J02.06.06

pobór wód powierzchniowych przez hydroenergię

J02.06.07

pobór wód powierzchniowych przez kamieniołomy / kopalnie odkrywkowe

J02.06.08

pobór wód powierzchniowych na potrzeby nawigacji

J02.06.09

pobór wód powierzchniowych na potrzeby transferu wody

J02.06.10

inny istotny pobór wód powierzchniowych

J02.07

Pobór wód z wód podziemnych

J02.07.01

pobór wód podziemnych na potrzeby rolnictwa

J02.07.02

pobór wód podziemnych na potrzeby publicznego zaopatrywania w wodę

J02.07.03

pobór wód podziemnych przez przemysł

J02.07.04

pobór wód podziemnych przez kamieniołomy / kopalnie odkrywkowe

J02.07.05

inny istotny pobór wód z wód podziemnych na potrzeby rolnictwa

J02.08

Podwyższenie zwierciadła wody / sztuczne zasilanie wód podziemnych

J02.08.01

zrzuty do wód podziemnych na potrzeby sztucznego zasilenia

42

Biblioteka Monitoringu Środowiska

Wstęp

J02.08.02

zwrot wód podziemnych do akwenu wody gruntowej, z którego dokonano poboru

J02.08.03

odbicie wód kopalnianych

J02.08.04

inne istotne zasilanie wód podziemnych

J02.09

Działanie słonej wody na wody podziemne

J02.09.01

działanie słonej wody

J02.09.02

inne działanie

J02.10

gospodarka roślinnością wodną i przybrzeżną na potrzeby odwodnienia

J02.11

zmiany zailenia, składowanie śmieci, odkładanie wybagrowanego materiału

J02.11.01

składowanie śmieci, odkładanie wybagrowanego materiału

J02.11.02

Inne zmiany zailenia

J02.12

Tamy, wały, sztuczne plaże – ogólnie

J02.12.01

prace związane z obroną przed aktywnością morza i ochroną wybrzeży, groble

J02.12.02

tamy i ochrona przeciwpowodziowa w śródlądowych systemach wodnych

J02.13

Zaniechanie gospodarki wodnej

J02.14

zmiana jakości wody ze względu na antropogeniczne zmiany zasolenia

J02.15

Inne spowodowane przez człowieka zmiany stosunków wodnych

J03

Inne zmiany ekosystemu

J03.01

zmniejszenie lub utrata określonych cech siedliska

J03.01.01

zmniejszenie dostępności zwierzyny łownej (w tym padliny)

J03.02

antropogeniczne zmniejszenie spójności siedlisk

J03.02.01

zmniejszenie migracji / bariery dla migracji

J03.02.02

zmniejszenie rozproszenia

J03.02.03

zmniejszenie wymiany materiału genetycznego

J03.03

zmniejszenie, brak lub zapobieganie erozji

J03.04

stosowane (przemysłowe) destrukcyjne badania

K

Biotyczne i abiotyczne procesy naturalne (z wyłączeniem katastrof naturalnych)

K01

abiotyczne (powolne) procesy naturalne

K01.01

Erozja

K01.02

Zamulenie

K01.03

Wyschnięcie

K01.04

Zatopienie

K01.05

Salinizacja

K02

Ewolucja biocenotyczna, sukcesja

K02.01

zmiana składu gatunkowego (sukcesja)

K02.02

nagromadzenie materii organicznej

K02.03

eutrofizacja (naturalna)

K02.04

zakwaszenie (naturalne)

K03

międzygatunkowe interakcje wśród zwierząt

K03.01

konkurencja

K03.02

pasożytnictwo

K03.03

zawleczenie choroby (patogeny mikrobowe)

K03.04

drapieżnictwo

K03.05

antagonizm ze zwierzętami introdukowanymi 43

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

K03.06

antagonizm ze zwierzętami domowymi

K03.07

inne formy międzygatunkowej konkurencji wśród zwierząt

K04

międzygatunkowe interakcje wśród roślin

K04.01

konkurencja

K04.02

pasożytnictwo

K04.03

zawleczenie choroby (patogeny mikrobowe)

K04.04

brak czynników zapylających

K04.05

szkody wyrządzane przez roślinożerców (w tym przez zwierzynę łowną)

K05

zmniejszenie płodności / depresja genetyczna

K05.01

zmniejszenie płodności / depresja genetyczna (inbredowa) u zwierząt

K05.02

zmniejszenie płodności / depresja genetyczna u roślin (w tym kojarzenie krewniacze)

K06

inne lub mieszane formy międzygatunkowej konkurencji wśród roślin

L

Zjawiska geologiczne, katastrofy naturalne

L01

działalność wulkanu

L02

fala pływowa, tsunami

L03

trzęsienie ziemi

L04

lawina

L05

zapadnięcie się terenu, osuwisko

L06

tąpnięcia podziemne

L07

sztorm, cyklon

L08

powódź (procesy naturalne)

L09

pożar (naturalny)

L10

inne naturalne katastrofy

M

Zmiana klimatu

M01

Zmiana czynników abiotycznych

M01.01

zmiana temperatury (np. wzrost temperatury i temperatur skrajnych)

M01.02

susze i zmniejszenie opadów

M01.03

powodzie i zwiększenie opadów

M01.04

zmiany pH

M01.05

zmiany przepływu wód (limnicznych, pływowych i oceanicznych)

M01.06

zmiany ekspozycji na fale

M01.07

zmiany poziomu morza

M02

Zmiana czynników biotycznych

M02.01

przesunięcie i zmiana siedlisk

M02.02

desynchronizacja procesów

M02.03

zmniejszenie populacji lub wyginięcie gatunku

M02.04

migracja gatunków (naturalni przybysze)

U

Nieznane zagrożenie lub nacisk

X

Brak zagrożeń i nacisków

XE

Zagrożenia i naciski spoza terytorium UE

XO

Zagrożenia i naciski spoza terytorium państwa członkowskiego

44

Biblioteka Monitoringu Środowiska

Przewodnik metodyczny część szczegółowa

1210

Kidzina na brzegu morskim

2110

Inicjalne stadia nadmorskich wydm białych

2120

Nadmorskie wydmy białe (Elymo-Ammophiletum)

2180

Lasy mieszane i bory na wydmach nadmorskich

2190

Wilgotne zagłębienia międzywydmowe

3130

Brzegi lub osuszane dna zbiorników wodnych ze zbiorowiskami z Littorelletea, Isoëto-Nanojuncetea

3140

Twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi łąkami ramienic (Charetea)

3270

Zalewane muliste brzegi rzek

40A0

Subkontynentalne zarośla okołopannońskie

6130

Murawy galmanowe (Violetalia calaminariae)

7120

Torfowiska wysokie, zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji

8110

Piargi i gołoborza krzemianowe

8310

Jaskinie nieudostępnione do zwiedzania

9110

Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion)

9130

Żyzne buczyny (Dentario glandulosae-Fagenion, Galio odorati-Fagenion)

9170

Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum i Tilio-Carpinetum)

Olsy (Carici elongatae-Alnetum)

Eutroficzne łąki wilgotne (zw. Calthion)

45

1210

Kidzina na brzegu morskim

Fot. 1. Kidziny na stanowisku w Orzechowie (fot. R. Stańko).

I. INFORMACJA O SIEDLISKU PRZYRODNICZYM 1. Identyfikatory fitosocjologiczne Klasa: Cakiletea maritimae Rząd: Atriplicetalia littoralis Związek: Atriplicion littoralis Zespół: Atriplicetum littoralis

2. Opis siedliska przyrodniczego Siedlisko przyrodnicze „kidziny na brzegu morskim” identyfikujemy jako ekosystem nadmorski, który powstaje na skutek działalności akumulacyjnej fal oraz prądów morskich, na których mogą się wytworzyć halofilne i nitrofilne zbiorowiska roślin jednorocznych. Kidziny zbudowane są z materiału wyrzuconego przez morze (szczątki roślin morskich, kawałki drewna) (Herbich 2004). Roślinność typową dla tego siedliska przyrodniczego tworzą luźne, jedno- lub kilkugatunkowe skupienia halofilnych nitrofitów (roślin słono- i azotolubnych), zwane kidzinami. Wyróżniająca cechą, w porównaniu do innych siedlisk przyrodniczych, jest wyjątkowo duża nietrwałość tych układów, a także duży potencjał do odtwarzania się 46

Biblioteka Monitoringu Środowiska

1210 Kidzina na brzegu morskim

corocznego przy zachowaniu naturalnej działalności fal morskich. Siedlisko zwykle tworzy się w postaci typowych wałów, tworzonych przez szczątki organiczne wyrzucane na brzeg i stanowiących podłoże dla roślin nitrofilnych. Ponadto kidziny mogą się gromadzić w niewielkich wilgotnych zagłębieniach na plaży, tworzących się u podstawy wydm, czy też gromadzić się i częściowo rozkładać w wodzie, w płytkich zatoczkach, z których są jednorazowo wynoszone w okresach wezbrań sztormowych na plażę i wydmy w postaci nieregularnych, dość wysokich pryzm. Można tu również zaliczyć szczątki organiczne częściowo przysypane i wyrównane przez piasek, na których rozwijają się rośliny nitrofilne. Nie należy natomiast brać pod uwagę sytuacji, gdy kidzina gromadzi się na podłożu antropogenicznego pochodzenia (np. konstrukcjach zabezpieczających brzeg przed abrazją). W związku z tą specyfiką konieczne jest badanie procesów tworzenia się kidzin w nieco większej skali niż standardowe transekty monitoringowe. Zaproponowano więc wydłużenie transektu do 400 m. Dodatkowo istotne jest również obserwowanie zespołu zjawisk występujących na wybrzeżu poza tym transektem – szczególnie związanych z działalności człowieka, ale także ogółu czynników wpływających na działalność abrazyjną i akumulacyjną fal morskich.

3. Warunki ekologiczne Siedlisko cechuje się bardzo dużą dynamiką, związaną z wpływam takich czynników jak: prądy, fale, sztormy, a także specyfikę cyklu życiowego tworzących je roślin. Występuje w miejscach akumulacji piasku i szczątków organicznych. Jest to czasem również miejsce gromadzenia się śmieci i innych odpadów, osadzających się na morskich plażach. W związku z tym mogą być one usuwane w ramach sprzątania plaż. Siedlisko jest więc bardzo narażone na niszczenie w wyniku użytkowania rekreacyjnego brzegu morza. Monitoring tego siedliska jest szczególnie trudny ze względu na efemeryczny charakter tworzących je zbiorowisk roślinnych.

4. Typowe gatunki roślin Wśród gatunków typowych należy przede wszystkim wymienić takie gatunki roślin jak: łoboda zdobna Atriplex calotheca, łoboda nadbrzeżna Atriplex littoralis, łoboda oszczepowata Atriplex

Fot. 2. Rukwiel nadmorska Cakile maritima (fot. K. Świerkosz).

Fot. 3. Solanka kolczysta Salsola kali subsp. kali (fot. K. Świerkosz).

47

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

prostrata subsp. prostata, rukwiel nadmorska Cakile maritima subsp. maritima, maruna nadmorska Matricaria maritima oraz solanka kolczysta Salsola kali subsp. kali (Herbich 2004).

5. Rozmieszczenie w Polsce Siedlisko występuje wzdłuż całego wybrzeża Bałtyku, częściej w zatokach i przy ujściu rzek, gdzie następuje akumulacja materiału organicznego i piasku (Herbich 2004).

Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk monitoringowych siedliska przyrodniczego 1210 w Polsce na tle jego zasięgu występowania.

II. METODYKA 1. Metodyka badań monitoringowych Wybór powierzchni monitoringowych Siedlisko wykazuje się dużą dynamiką zależną od procesów przebiegających na styku plaży i systemu wydm. Prawidłowe rozmieszczenie stanowisk monitoringowych będzie wymagało wykonania wstępnej inwentaryzacji rozmieszczenia tego siedliska przyrodniczego, a także analizy wyników zgromadzonych w powstających obecnie planach zadań ochron48

Biblioteka Monitoringu Środowiska

1210 Kidzina na brzegu morskim

nych dla obszarów Natura 2000. Omawiane siedlisko jest bardzo dynamicznych ekosystemem, odtwarzanym corocznie w wyniku działania fal i sztormów. Ponadto znajduje się pod dużą antropopresją, związaną z oczyszczenie plaż do celów rekreacyjnych. Wyznaczając powierzchnie w tym przypadku nie można, tak jak w dla innych siedlisk przyrodniczych, wyznaczać stałych, niewielkich powierzchni, lecz raczej monitorować całe dłuższe odcinki wybrzeża – proponujemy wstępnie, aby to były transekty o długości 400 m, wyznaczone wzdłuż brzegu. Powinny to być w miarę jednorodne stanowiska pod względem antropopresji, stopnia abrazji, szerokości pasa wybrzeża, wykształcenia się klifów oraz składu granulometrycznego plaży. Należy dążyć do objęcia monitoringiem wszystkich nadmorskich obszarów Natura 2000, a także wybranych odcinków wybrzeża pomiędzy nimi. Monitoringiem należy objąć zarówno odcinki abrazyjne, jak i akumulacyjne wybrzeża.

Sposób wykonania badań Obserwacje siedliska prowadzi się w sposób zbliżony do przyjętego dla innych siedlisk nadmorskich. Na opis każdego stanowiska monitoringowego składa się jego krótka charakterystyka przyrodnicza, oszacowanie areału siedliska, identyfikacja aktualnych i przewidywanych oddziaływań, zwłaszcza takich, które mogą stanowić zagrożenie dla zachowania siedliska. Standardowe wymiary transektu wynoszą 20 m szerokości i 400 m długości – czyli jest to linia przejścia obserwatora, który odnotowuje zjawiska obserwowane o odległości 10 m z każdej strony. W przypadku braku możliwości wyznaczenia transektu o tych wymiarach istnieje możliwość modyfikacji do długości od 100 do 400 m. Zakłada się, że linia ta jest oddalona od brzegu w takiej odległości, aby przechodziła przez najbardziej prawdopodobne miejsce występowania kidziny (odległość ta może się różnić w zależności od typu wybrzeża). W tak wyznaczonym transekcie wykonujemy spisy roślin naczyniowych, porastających kidzinę, w kilku miejscach, gdzie nagromadzenie kidziny jest szczególnie duże. Miejsca te oznaczamy za pomocą odbiornika GPS. Ponadto notujemy przypadki zniszczenia kidziny przez człowieka, również oznaczając je za pomocą GPS, a także szacujemy wartość pozostałych wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska. Obliczamy również udział procentowy siedliska na całym odcinku (stosunek długości odcinków występowania kidziny do całkowitej długości transektu). Terenowy monitoring siedliska na stanowiskach opiera się na rejestracji stanu aktualnego, podczas gdy do właściwej interpretacji wyników i określenia realnych szans na zachowanie siedliska w stanie niepogorszonym niezbędna jest wiedza o lokalnej dynamice zmian powierzchni siedliska w obszarze. W większości przypadków właściwy terytorialnie Urząd Morski dysponuje tego typu informacjami. Szczególnie przydatna w tym zakresie może być analiza zdjęć lotniczych lub ortofotomap.

Termin i częstotliwość badań Optymalny termin na prowadzenie obserwacji to okres od czerwca do października. W miarę możliwości monitoring ten powinien być powtarzany razem z innymi siedliskami nadmorskimi co 3 lata, jeśli nie będzie takiej możliwości to co 6 lat. 49

Monitoring siedlisk przyrodniczych – tom czwarty

Sprzęt do badań Do obserwacji siedliska potrzebne są: notatnik, odbiornik GPS, aparat fotograficzny (najlepiej cyfrowy). Bardzo przydatne do prowadzenia badań jest wcześniejsze pozyskanie z właściwych terytorialnie Urzędów Morskich warstw mapy numerycznej dla terenów obejmujących poszczególne ostoje.

2. Ocena parametrów siedliska przyrodniczego oraz wskaźników specyficznej struktury i funkcji Tab. 1. Opis wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego oraz parametru „perspektywy ochrony” dla siedliska przyrodniczego 1210 Kidzina na brzegu morskim. Parametr/Wskaźnik

Opis Specyficzna struktura i funkcje

Gatunki charakterystyczne

Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie Naturalna działalność fal i sztormów Występowanie gatunków obcych ekologicznie lub geograficznie Zniszczenia mechaniczne Zaśmiecenie Perspektywy ochrony

Lista gatunków charakterystycznych dla siedliska wraz z przybliżonym procentem pokrycia transektu przez dany gatunek. Wskaźnik pomaga w ocenie typowości składu gatunkowego fitocenoz reprezentujących siedlisko na stanowisku i w obszarze. W ocenie wskaźnika uwzględnia się głównie liczbę gatunków diagnostycznych dla zbiorowiska. W ocenie należy uwzględnić następujące gatunki: łoboda ozdobna Atriplex calotheca, łoboda nadbrzeżna Atriplex littoralis, łoboda oszczepowata Atriplex prostrata subsp. prostata, rukwiel nadmorska Cakile maritima subsp. maritima, maruna nadmorska Matricaria maritima oraz solanka kolczysta Salsola kali subsp. kali (Herbich 2004). Określa się długość odcinków transektu, na których odnotowano występowanie siedliska przyrodniczego. Korzystne dla zachowania tego siedliska jest jego cykliczne odtwarzane wyniku akumulacyjne działalności fal i sztormów Lista gatunków obcych odnotowanych na transekcie. Obserwowanie na transekcie i w zasięgu wzroku obecności zniekształcenia siedliska w postaci rozjeżdżania, wydeptania, usunięcia „śmieci” Udział procentowy śmieci w osadzonym materiale Ocena realnych możliwości utrzymania siedliska we właściwej kondycji, uwzględniająca jego obecny stan zachowania oraz czynniki, mogące na nie oddziaływać w najbliższej przyszłości.

Tab. 2. Waloryzacja wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego 1210 Kidzina na brzegu morskim. Wskaźnik/Parametr Powierzchnia siedliska na stanowisku

Właściwy FV

Niezadowalający U1

Zły U2 Wyraźny spadek powierzchni siedliska w porównaniu z wcześniejszymi badaniami lub danymi w literaturze

Nie podlega zmianom lub Niewielki spadek zwiększa się powierzchni siedliska Specyficzna struktura i funkcje

Gatunki charakterystyczne

50

Gatunki charakterystyczne występują na powyżej 50% płatów siedliska przyrodniczego na transekcie

Gatunki charakterystyczne występują na poniżej 50% płatów siedliska przyrodniczego na transekcie

Brak gatunków charakterystycznych, lub występują tylko sporadycznie na pojedynczych płatach siedliska przyrodniczego na transekcie

Biblioteka Monitoringu Środowiska

1210 Kidzina na brzegu morskim

Procent powierzchni Płaty siedliska przyrodnizajęty przez siedlisko czego występują na >30 na transekcie % transektu Naturalna działalność fal i sztormów ograniczona Naturalna działalw wyniku działalności ność fal i sztormów człowieka tylko na niewielkiej części transektu (do 30%) Występowanie gatunków obcych Brak gatunków ekspanekologicznie lub sywnych geograficznie Zniszczenia mechaniczne

Zaśmiecenie

Ogólnie struktura i funkcje

Perspektywy ochrony

Ocena ogólna

Mniej niż 10% płatów kidziny zniszczona

Płaty siedliska przyrodniczego występują na 10–30% transektu

Płaty siedliska przyrodniczego występują na