Abioneuston - nieożywiony neuston detrytus unoszący się

AKADEMIA ROLNICZA w SZCZECINIE Juliusz C. CHOJNACKI Małgorzata RACZYŃSKA

L

eksykon

przyrodniczo ekologiczny Szczecin 2006

Przedmowa

Podstawą niniejszego podręcznika akademickiego jest wydany w 1999 roku „Podręczny leksykon ekologii wód” opracowany z myślą o studentach, którzy wysłuchiwali wykładów poświeconych środowisku wodnemu. Ten leksykon okazał się również bardzo przydatny w pomyślnym zdawaniu egzaminu nie tylko z ekologii wód. W tamtym czasie podręcznik był próbą zestawienia słownictwa hydrobiologicznego stosowanego w ekologii wód morskich i limnetycznych z elementami ichtiologii i rybactwa. Ponieważ nakład tego słownika został niedawno wyczerpany, a również wobec poszukiwania przez studentów, przed zaliczeniami lub egzaminami podręczników, notatek i „ściągawek” z wykładów poświęconych biologii, przyrodzie jej ochronie a także ekologii,

postanowiliśmy

studentom

pomóc

i

wykonaliśmy

za

nich

autoryzowane ściągawki, które należy tylko uważnie przekartkować przed egzaminem, żeby zapewnić sobie pozytywny jego wynik. Poprzednie

doświadczenie,

zaowocowało

zwiększeniem

zakresu

tematycznego o nowe pojęcia wniesione do leksykonu, co również wydatnie poszerzyło liczbę haseł jakie zostały opracowane. W tym podręczniku jest ich aż 2869, chociaż mamy świadomość, że jest ich znacznie więcej lecz zdecydowaliśmy się jedynie na wykorzystanie wybranych pojęć, które wykorzystywane są na zajęciach z przedmiotów przyrodniczych i ekologicznych wykładanych na Wydziale Nauk o Żywności i Rybactwa, Wydziale Kształtowania Środowiska i Rolnictwa a także na Wydziale Biotechnologii i Hodowli Zwierząt. Prawdziwym adresatem leksykonu są młodzi biolodzy posiadający przygotowanie przyrodnicze na poziomie licealnym, a którzy spotkali się w Uczelni

wyższej

z

koniecznością

poprawnego

używania

terminologii

0

przyrodniczo – ekologicznej. Niektóre z pojęć celowo pomijaliśmy, żeby sztucznie nie zwiększać ich ilości o terminy już nie używane, lub te, które są wykorzystywane jedynie przez bardzo wąskie grupy specjalistów np. algologów czy genetyków. Dla

jednoznaczności

terminologii,

nie

podawaliśmy

wzorów

współczynników, niezbędnych do ich obliczenia, natomiast często w tekście pojawia się znaczek „” ukazujący czytelnikowi powiązania między hasłami. Czasami podkreślaliśmy współzależność podanych haseł w terminologii przyrodniczej, podawaliśmy również ich wykorzystanie potoczne lub słowa z nimi bliskoznaczne. Do opracowania tej „ściągawki” wykorzystaliśmy bardzo dużą ilość prac specjalistycznych jak również słowników i monografii zestawionych w piśmiennictwie,

choć

ze

zrozumiałych

względów

podaliśmy

jedynie

najprzydatniejsze z przebogatej literatury krajowej i zagranicznej. Zwracamy się do Czytelników niniejszego leksykonu o uprzejme nadsyłanie swoich uwag lub sugestii, co pozwoli skorzystać z nich w ewentualnym, kolejnym wydaniu podręcznika.

Juliusz C. Chojnacki*, Małgorzata Raczyńska**

Akademia Rolnicza w Szczecinie Katedra Ekologii Morza i Ochrony Środowiska e-mail: *

[email protected]

** [email protected]

1

Szczecin czerwiec 2006

A

bioneuston

-

nieożywiony  neuston  detrytus unoszący się na powierzchni wody. Abioseston ( trypton) - martwa część  sestonu, zawieszone w wodzie cząsteczki nieorganiczne i martwe cząsteczki organiczne  detrytus. Abiotyczne siedlisko - określenie fizycznych czynników siedliska, które wpływają na organizmy, np. temperatura, intensywność światła, dostępność wody,  gleba itd. Abiotyczny - odnoszący się do materii nieożywionej lub pozbawionej życia; nieożywiony. Strefa abiotyczna strefa, w której nie występuje życie, np. w głębi skorupy ziemskiej czy też w najwyższych warstwach atmosfery. Czynniki abiotyczne wszelkie elementy przyrody nieożywionej, działające na organizmy danego środowiska, np. czynniki klimatyczne, glebowe. Abrazja - niszczenie  brzegów przez fale i  prądy wody oraz przez dynamiczne uderzenia fal i materiału skalnego o  brzeg, a także niszczenie przez lód i wiatr, prowadzi do powstania  klifu. Wyróżniamy abrazję rzeczną, morską, lodowcową i eoliczną (wietrzna). Abysal - środowisko dna morskiego na głębokości rozpoczynającej się od końca stoku kontynentalnego tj. 2000 6000 m (wg. innych źródeł 2000 – 5000m). Abysalna strefa - część oceanu położona poniżej 1000 m głębokości.

Abysobionty - zwierzęta żyjące wyłącznie w dnie równin  abysalnych, przystosowane do wysokich ciśnień, niskich temperatur oraz braku światła. Abysopelagial środowisko otwartych wód pelagicznych poniżej 4000 m głębokości. Acetylocholina substancja organiczna wydzielana przez zakończenie  neuronu podczas przewodzenia  impulsu. Przekazuje go ona bądź do innego  neuronu, bądź, jeżeli styka się z mięśniem, powoduje jego skurcz. Acetylocholina zostaje następnie rozłożona przez odpowiedni  enzym. Acetylokoenzym A - reszta kwasu octowego, jest substratem i produktem wielu reakcji. Najważniejsza z nich to  cykl kwasu cytrynowego. Acidifikacja – proces  antropogenicznego zakwaszania zbiornika wodnego wskutek dopływu ścieków zawierających  kwasy. Acidobionty - organizmy żyjące w środowisku kwaśnym. Acidofoby - organizmy unikające  środowiska silnie zakwaszonego. Acidotroficzne jezioro - zbiornik nieharmonijny, o silnie zakwaszonej wodzie < pH 4, w wyniku dopływu wód zlewni zawierających kwasy mineralne. Acidotrofizacja - zakwaszenie wód powierzchniowych np. wskutek opadów kwaśnych deszczów. Acidotrofizm – powstaje wskutek dopływu kwasów mineralnych pochodzących z otaczających skał do  biotopów wodnych; są to warunki bardzo niekorzystne dla życia. Acrotelm - żywa, wierzchnia część  torfowiska, decydująca o jego wzroście, charakteryzująca się. Adaptacja (przystosowanie) - zmiany zachodzące w żywych istotach

2

ułatwiające egzystencję w danym środowisku. Adhezja – zdolność przylegania  bakterii do podłoża i do innych  organizmów dzięki specjalnym  organellom komórkowym  fimbriom. Adhezyjna woda – jest rodzajem wód podziemnych, które nie biorą udziału w podziemnym krążeniu wód, otaczają cienką błonka ziarna gleby i skał. Adkrustacja – modyfikacja  ściany komórkowej polegająca na nakładaniu substancji na powierzchni mikrofibrylli celulozowych, np.  śluzowacenie,  woskowacenie  kutynizacja. ADP – adezynodifosforan, nukleotyd, uczestniczy w przemianach energetycznych dzięki odwracalnej reakcji zachodzącej z pobraniem lub oddaniem energii, potocznie nazywany „bankiem energii” użytecznej biologicznie w  komórce. Adrenalina  hormon wydzielany do krwi kręgowców przez nadnercza, wzmaga ciśnienie tętnicze i ułatwia wysiłek mięśniowy. Pewne neurony ( układu autonomicznego) wydzielają ją zamiast  acetylocholiny. Aeracja napowietrzanie  środowiska np. wodnego, przy zabiegach rekultywacyjnych napowietrzanie wykonuje urządzenie zwane aeratorem. Aerobiont (tlenowiec - oksybiont) organizm mogący żyć tylko w środowisku bogatym w tlen gazowy lub rozpuszczony w wodzie. Aerobowy tlenowy ( anaerobowy). Aeroplankton (anemoplankton, plankton powietrzny) mikroorganizmy unoszące się biernie nad ziemią, nawet na wysokościach 600 – 4000m gdzie przedostają się z kurzem lub w kropelkach wody; są to najczęściej komórki przetrwalnikowe, zarodniki roślin, pyłek kwiatowy, nasiona roślin naczyniowych, pierwotniaki, a nawet bakterie, pleśnie

i drożdże. Jest to również pokarm dla  epineustonu który zjada wszystko co opada na powierzchnię wody. Aerozole - rozproszone (dyspersja) stałych lub płynnych cząstek w ośrodku gazowym, np. dym. Afotyczna strefa – jest warstwą wód  jeziornych lub morskich do której nie dociera światło. W  jeziorach (w zależności od przezroczystości i stopnia  zanieczyszczenia wody) rozpoczyna się od głębokości około 400m a w morzach i oceanach około 1700 m. Agregacje planktonu - lokalne skupienia organizmów  planktonowych, w których zagęszczenie  planktonu może przekraczać kilka tysięcy osobników w 1 litrze wody. Agresywność wody - właściwość wód zwłaszcza zasolonych i podgrzanych polegająca na przyspieszaniu procesów korozji w wodzie materiałów budowlanych (np. poszycia statków itp.). Akinety - stadia przetrwalne sinic (Cyanobacteria). Aklimacja przystosowanie fizjologiczne do zmiany określonego parametru. Aklimatyzacja - przystosowanie się organizmów do nowych warunków środowiskowych co następuje w wyniku  migracji,  emigracji lub  introdukcji. Akratopegi - wody o podwyższonej mineralizacji (0,5 – 1,0 g/dm3). Akson  neuryt. Aktyna  białko fibrylarne. Aktywator – substancje wzmacniające lub umożliwiające działanie niektórych związków np.  enzymów. Aktywna ochrona  czynna ochrona. Aktywny octan  acetylokoenzym A. Akumulacja - gromadzenie lub magazynowanie jakichś środków, substancji lub energii np. substancji 2

chemicznych i radioaktywnych w organizmie itp.;  bioakumulacja dotyczy gromadzenia substancji w organizmach żywych. Akwakultura  hodowlane zabiegi człowieka mające na celu zwiększenie pozyskiwania pożywienia ze  środowiska wodnego naturalnego lub sztucznego (jeziora, sadzawki, stawy, zatoki morskie – pozyskujemy ryby, glony, mięczaki itp.). Akwaterapia - wodolecznictwo jest jedną z metod terapii medycyny niekonwencjonalnej, m.in. bicze wodne podwyższające ogólny  metabolizm chorego. Akwen – dowolny obszar wodny obejmujący wody zarówno  bieżące (lotyczne) jak i stojące (lenityczne), lub wydzielony obszar morza np. zatoka. Albuminoidy — substancje białkowe nierozpuszczalne w wodzie, wchodzące w skład elementów szkieletowych zwierząt. Albuminy rodzaj białek rozpuszczalnych w wodzie, np.  białka zawarte w osoczu krwi. Algi  glony wodne, najprostsze rośliny cudzożywne, również popularna nazwa glonów morskich. Bez jądra komórkowego  sinice, z dobrze wykształconym jądrem komórkowym – wiciowce, eugleniny,  okrzemki, zielenice,  brunatnice i krasnorosty. Algicydy - środki chemiczne należące do grupy herbicydów, służące do niszczenia glonów w zbiornikach wodnych. Algorytm - szczegółowy przepis rozwiązania danego zadania. Alimentacja - dodatkowe zasilanie wód powierzchniowych przez wody opadowe, źródlane oraz z topniejących śniegów i lodowców. Alkalia  zasady. Alkaliczność (zasadowość) właściwość roztworów polegająca na większym stężeniu  jonów wodorotlenowych OH niż  jonów wodorowych H+.

Alkalifile - organizmy zasadolubne, które znajdują optymalne warunki do rozwoju w wodach i  glebach o odczynie zasadowym. Alkaloidy  związki organiczne występujące u niektórych  gatunków roślin wyższych, silnie toksyczne, stosuje się je jako leki: chinina, morfina, kodeina, kokaina; stosuje się je jako środki pobudzające lub znieczulające, np. kurara, kofeina, strychnina, morfina, chinina. Allele - dwa lub więcej  genów, które zajmują jednakowe położenie w chromosomach homologicznych i warunkują odmienne wykształcenie tej samej cechy. Allelopatia - hamujący wpływ niektórych gatunków roślin na wzrost innych (często konkurencyjnych) przez uwalnianie do  środowiska substancji chemicznych. Termin ten ostatnio stosuje się również w odniesieniu do oddziaływań pomiędzy zwierzętami. Allochtoniczna materia - materia wyprodukowana i pochodząca spoza danego układu,  ekosystemu; źródłami allochtonicznej materii mogą być dopływy rzeczne, opady atmosferyczne, ścieki, produkty erozji brzegowej. Allochtoniczne organizmy organizmy zasiedlające dany teren a pochodzące z innego terenu w wyniku  migracji, zawleczenia lub wprowadzone poprzez introdukcję. Allochtoniczne substancje substancje dopływające do układu,  ekosystemu z otoczenia, np. wraz ze spływem wód, nawożeniem. Allochtoniczny - docierający do systemu z zewnątrz (np.  gatunek allochtoniczny lub  materia allochtoniczna);  autochtoniczny. Allochtonizacja - zastępowanie elementów  autochtonicznych przez  allochtoniczne; allochtonizacja szaty roślinnej jest wyrazem jej  synantropizacji. 3

Allogeniczny - ukształtowany przez czynniki zewnętrzne. Allokacja - rozdział materii i energii pomiędzy wzajemnie wykluczające się cele, na przykład pomiędzy wzrost somatyczny i reprodukcję ( historia życia). Allozym (izozym) - jeden z różnych  alleli tego samego  enzymu, które spełniają te same funkcje, ale różnią się nieco w swej strukturze i w procesie  elektroforezy z różną prędkością wędrują w polu elektrycznym. Elektroforetyczną analizę allozymów stosuje się jako marker w procesie identyfikacji ewentualnych różnic genetycznych. Aluwia (napływy, osady rzeczne) osady, nanosy ( żwiry, piaski itp.) transportowane przez  rzekę i osadzane w jej dolinie; gromadzą się w miejscach zmniejszonego przepływu głównie w dolnym  biegu rzeki, na zalewiskach powodziowych oraz przed naturalnymi i sztucznymi  zaporami. Aluwialne gleby  napływowe gleby. Aluwialny pozostający pod wpływem wylewów rzeki. Aluwium - miejsce nagromadzenia okruchów skalnych naniesionych przez rzekę. Ambiwalentna reakcja połączenie dwóch sprzecznych reakcji, będących odpowiedzią na dwa różne  bodźce działające jednocześnie, np. pociąg do jedzenia i strach przed wrogiem. Ambra – szara, woskowata, substancja organiczna mająca silny zapach kadzidła znajdująca się w żołądku kaszalota. Stosowana w przemyśle perfumeryjnym, poszukiwana jako najlepszy utrwalacz zapachu, stąd wysoka cena tej substancji. Ameboidalna komórka  komórka o zmieniającym się kształcie, z  nibynóżkami ( pseudopodiami), jak u ameby.

Amfifity - rośliny ziemno - wodne, porastają brzegi wód jak i płytki błotnisty i zarastający litoral. Amiktyczne jezioro  jezioro, którego wody nigdy nie ulegają mieszaniu (np. pod grubą pokrywą lodową);  miktyczne typy jezior. Aminokwasy  związki organiczne zbudowane z co najmniej 1 grupy karboksylowej i 1 aminowej, są składnikiem m.in.  białek,  hormonów, witamin,  koenzymów,  alkaloidów. Amitoza  podział komórki. Amoniak - gaz o wzorze chemicznym NH3, tworzący z wodą roztwór zasadowy NH4OH, jest on odpadkowym produktem  przemiany materii ( metabolizmu), biogaz wytwarzany w procesie rozkładu substancji białkowych; chłodnictwie jako czynnik chłodniczy; silnie toksyczny, reguluje kwasowość środowiska. Amonifikacja - biochemiczny proces rozkładu związków  azotu w szczątkach roślin i zwierząt oraz wydalinach zachodzący pod wpływem drobnoustrojów i prowadzący do powstania  amoniaku; amonifikacja jest jednym z etapów obiegu  azotu w przyrodzie, dzięki któremu  azot staje się przyswajalny dla roślin. Amonifikatory  drobnoustroje zdolne do prowadzenia procesu  amonifikacji. AMP – kwas adenozynomonofosforowy, nukleotyd, składnik kwasów  DNA i  RNA, odgrywa ważną rolę w utrzymaniu potencjału energetycznego  komórki oraz odpowiedniego poziomu nukleotydów adenozyny. Amplituda ekologiczna gatunku zakres warunków występujących w siedlisku (kwasowości, wilgotności, temperatur) pozwalający na bytowanie w nim określonego gatunku. Amplituda fali – liczona do poziomu spokoju rzędna grzbietu lub doliny fali. 4

Anabioza - stan maksymalnego ograniczenia czynności życiowych występujący u wielu organizmów zwierzęcych i roślinnych, reakcja przystosowawcza organizmów do niesprzyjających warunków  środowiskowych zarówno na lądzie jak i w środowisku wodnym (niska temperatura, zbyt wysoka temperatura - susza, itp.). W obecności wody odzyskują czynną żywotność np. nasiona, mchy, wrotki, niesporczaki. Anabolizm - szereg procesów zachodzących w komórkach prowadzących do  syntezy takich związków jak:  lipidy,  białka,  cukry,  kwasy nukleinowe. Anadromiczne ryby ryby dwuśrodowiskowe (merohydrobionty), ryby wędrowne; różne etapy swojego  cyklu życiowego przechodzą w różnych środowiskach (rzekach, potokach i jeziorach oraz w morzu) i w pewnych etapach tego  cyklu odbywają wędrówki między nimi, np. jesiotr, łosoś, troć wędrowna, niektóre populacje certy; rozradzają się w górnym biegu rzek zaś dorastają w morzu. Przeciwieństwem są organizmy  katadromiczne, lub wyłącznie morskie czy słodkowodne ( monobiotyczne) Anaerob (beztlenowiec) - organizm żyjący w środowisku ubogim w tlen. Anaerobionty (  anaeroby, anoksybionty,  beztlenowce) organizmy przystosowane do życia w środowisku beztlenowym, korzystające z energii uwalnianej w procesie beztlenowego oddychania komórkowego (żyją zarówno w środowisku lądowym jak i wodnym). Anaerobowy  beztlenowy ( aerobowy) Anaerobowy proces ( anoksybioza) - biochemiczny proces zachodzący w warunkach beztlenowych. Anaeroby  anaerobionty.

Anaeroby fakultatywne (anaeroby względne)  anaeroby zdolne do życia również w warunkach tlenowych np.:  bakterie denitryfikacyjne, drożdże. Anaeroby obligatoryjne (anaeroby bezwzględne)  anaeroby nie znoszące tlenu i ginące w warunkach tlenowych. Anafaza - trzecia faza  mitozy. W tym etapie  chromatydy zaczynają się rozdzielać i przemieszczać do biegunów  komórki. Analiza technologiczna wody – analiza jakościowa i ilościowa wody wykonana w celu ustalenia możliwości i sposobu jej uzdatniania. Analogiczne narządy  narządy spełniające u różnych organizmów jednakowe czynności. Mają one jednak pochodzenie odmienne, podobieństwo ich budowy jest więc wtórne. Np. skrzydła ptaków i owadów (patrz homologiczne  narządy). Anastomoza - połączenie rozgałęzień tętnic, żył, naczyń chłonnych ( limfatycznych) lub nerwów. Anatomia - nauka o budowie  organizmów. Androgeny - substancje decydujące o występowaniu  drugorzędnych cech płciowych u samca.  Jądra kręgowców produkują  hormony androgenowe, np. testosteron. Anekumena - tereny nie zamieszkane przez człowieka, na których przebywa on jedynie okresowo (szczytowe partie wysokich gór, Antarktyda, Arktyka, morza i oceany). Anemometr (wiatromierz) urządzenie do pomiaru prędkości, a czasami i kierunku wiatru lub ruchu gazów. Anemoneuston - organiczne i mineralne cząstki pochodzenia lądowego, nawiewane przez wiatr, unoszące się na powierzchni wody. Anemoplankton  aeroplankton. Aneroid - barometr puszkowy lub czujnik ciśnieniomierza absolutnego. 5

Angstrem (Å) - miara długości, jedna dziesięciomilionowa  mikrona. Anhydraza węglanowa  enzym ułatwiający transport i  wydalanie  dwutlenku węgla z ustroju. Anhydrobioza – jest zdolnością organizmów żywych do przetrwania w stanie całkowitego odwodnienia. Anionity (wymieniacze jonowe)  jonity posiadające grupy funkcyjne zdolne do wymiany anionów wchodzących w ich skład na aniony znajdujące się w roztworze. Aniony  jony ujemne. Anizogamety  gameta męska i żeńska posiadają zdolność poruszania się oraz różnią się wielkością. Anizogamia proces  zapłodnienia, w którym biorą udział dwie  morfologiczne zróżnicowane  gamety. Anoksja - brak tlenu w środowisku (powoduje  przyduchę w środowisku wodnym). Anoksybionty  anaerobionty. Anoksybioza - życie bez tlenu; zachodzenie procesów biochemicznych bez udziału tlenu, na przykład  fermentacja. Anoksyczne  środowisko środowisko beztlenowe. Anomalia magnetyczne – lokalne koncentracje  minerałów ferromagnetycznych w skorupie ziemskiej powodujące zniekształcenia ziemskiego  pola magnetycznego. Anomalia termiczne – zakłócenia równoleżnikowego układu izoterm na powierzchni oceanu wywołane prądami oceanicznymi (dodatnie prądy ciepłe i ujemne prądy zimne). Anotermia – proste uwarstwienie termiczne w zbiorniku wodnym w sezonie letnim. Antagonizm – przeciwstawność czynności, odnosić się może do  narządów albo układów  organizmu. Anterozoidy  plemniki roślinne.

Antraknozy  choroba fizjologiczna  roślin. Antropofilne organizmy  synatropijne organizmy. Antropofity  synatropijne rośliny. Antropofobia - unikanie sąsiedztwa człowieka, niezdolność do życia w środowisku przekształconym przez człowieka. Antropogeniczne czynniki działalność człowieka (świadoma lub nie) wpływająca na abiotyczne i  biotyczne czynniki  środowiska w sposób destrukcyjny lub przeciwnie. Antropogeniczne formy morfologiczne formy na powierzchni ziemi powstałe w wyniku działalności człowieka. Wyróżnia się trzy formy: wklęsłe, wypukłe i płaskie. Wklęsłe to np. wyrobiska kopalni odkrywkowych, zapadliska po eksploatacji podziemnej, niecki otworowego wytapiania siarki, wypukłe: składowiska, groble, nasypy, płaskie: po likwidacji naturalnych wyniosłości. Antropogeniczny będący rezultatem działań człowieka. Antropogenizacja całokształt działań ludzkich, polegająca na zmianie naturalnych obiektów na sztuczne, genetycznych zmianach w  populacjach itp. Antropologia - nauka o człowieku. Antropopresja - całość działań ludzkich w środowisku przyrodniczym wywołujących zamierzone i niezamierzone zmiany w środowisku, genetyczne zmiany w  populacjach itp. Najpopularniejsze są  eutrofizacja jak również acydyfikacja (zakwaszenie). Antroposfera obszar zamieszkiwany przez człowieka jako  gatunek. Antybiotyk - substancja, która powstrzymuje  rozmnażanie się pewnych istot jednokomórkowych, jak np.  bakterie. Antybiotyki są często wydzielane przez  grzyby, np. penicylina przez Penicillium notatum. 6

Antybioza - ograniczenie rozwoju lub uśmiercanie jednej grupy organizmów przez substancje produkowane przez inną grupę. Antycyklon (wyż) - układ ciśnień atmosferycznych; ruchy mas powietrza odbywają się z centrum obszaru o najwyższym ciśnieniu, ku obrzeżom w kierunku obniżającego się ciśnienia; wirowy układ wiatrów o kierunku zgodnym z kierunkiem ruchu wskazówek zegara na półkuli północnej i odwrotny na południowej. Antygen - substancja, która po wprowadzeniu do  środowiska wewnętrznego organizmu wywołuje szybciej lub wolniej powstanie  przeciwciała ją właśnie niweczącego. Antyklina - fałda utworzona ze skał osadowych, wybrzuszona ku górze. Antymetabolity substancje chemiczne zaburzające przebieg przemiany materii, na skutek zastępowania właściwych metabolitów w procesach biochemicznych. Antytoksyna — przeciwciało niweczące  toksynę, a również organizm ją wytwarzający. Aparat Golgiego  organellum komórkowe, podstawowym elementem strukturalnym jest  diktiosom. Bierze udział w wydalaniu niektórych substancji, miejsce przebudowy i różnicowania się  błon przeznaczonych do wbudowania w  plazmolemmę, miejsce  syntezy glikoproteidów pokrywających powierzchnię  komórek zwierzęcych, miejsce syntezy pektyn i hemiceluloz będących składnikami  ściany komórkowej w  komórkach roślinnych, pośredniczy w wydzielaniu innych składników ściany komórkowej np.  kalozy i celulozy, uczestniczy w wewnątrzkomórkowej regulacji  gospodarki wodnej, w komórkach roślin bierze udział w procesie  cytokinezy i procesach budulcowych ściany komórkowej.

Aparat szparkowy  narząd składający się z dwóch komórek przyszparkowych (ewentualnie otaczających je dodatkowych) oraz szczeliny między nimi. Komórki przyszparkowe mogą zmieniać kształty dzięki zmianie  turgoru i w ten sposób otwierać lub zamykać szparkę prowadzącą do przestrzeni międzykomórkowych, a więc mogą regulować wymianę O2, CO2 i pary wodnej między rośliną a środowiskiem zewnętrznym. Aphelium - punkt wokółsłonecznej orbity planety lub komety najbardziej odległy od Słońca. Apoenzym - część białkowa  enzymu, czynny dopiero w połączeniu ze  składnikiem niebiałkowym  koenzymem; decyduje o swoistości enzymu, a często i o rodzaju reakcji. Apofity - rośliny rodzime, należące do flory danego rejonu, które rozprzestrzeniły się pod wpływem działalności człowieka na tereny  antropogeniczne. Apolarny  hydofobowy. Archaiczne - określenie skał  prekambryjskich, przeważnie krystalicznych, a również ery geologicznej, w której się one formowały. Archeany  archebakterie. Archebakterie (archeany) najprymitywniejsza z żyjących dziś grup  organizmów prokariotycznych, jednokomórkowych. Są w istocie nieco bliżej spokrewnione z przodkami  eukariontów niż z  bakteriami, w związku z tym zostały wydzielone jako oddzielna grupa systematyczna. Archeogonium  narząd u pewnych roślin w kształcie małej buteleczki, zawierający  komórkę jajową, np. u mchów. Archeologia (prehistoria) - nauka badająca na podstawie sprzętów, budowli i przeszłość pradawnych ludów.

7

Areał - obszar zajmowany i broniony przez zwierzę, gdzie spełnia ono swe czynności życiowe, np. zdobywa pokarm, gniazduje lub rozmnaża się. Areizm - bezprzepływowość zbiornika wodnego, brak dopływu lub  odpływu. Arenal środowisko życia organizmów  psammon występujących w piasku przybrzeżnym i plaży. W obrębie  arenalu wyróżnia się:  hydroarenal ( piasek stale zanurzony w wodzie),  higroarenal ( piasek okresowo zalewany wodą),  euarenal ( piasek zasilany jedynie wodą podsiąkającą z przyległego  akwenu). Areografia - nauka o zasięgach roślin, zwierząt, gleb oraz sposobach ich powstawania. Areometr - urządzenie do pomiaru gęstości cieczy lub innych wielkości związanych z gęstością. Argilon bentos zasiedlający środowisko dna gliniastego; przeciwieństwem jest  pelon,  liton i  psammon) Aridowość - pojęcie oznaczające cechę  klimatu suchego o przewadze potencjalnego parowania nad ilością opadów. Aridyzacja proces spowodowany w większości przypadków wadliwą gospodarką człowieka polegający na wzroście suchości  klimatu lub gleby. Arktyczna i antarktyczna strefa obszar zawarty między biegunami a kręgami podbiegunowymi.  Klimat, zależnie od położenia terenu, jest mniej lub bardziej zimny. Armator - osoba prawna lub fizyczna eksploatująca własny lub wynajęty statek; zatrudnia kapitana i załogę oraz odpowiada cywilnie za zobowiązania wynikające z eksploatacji statku. Artezyjska studnia (artezyjskie wody) - wywiercona w synklinie studnia, z której tryska woda, ponieważ  warstwa wodonośna znajduje się

pod ciśnieniem. Pierwszą taką studnie wywiercono w Artois (Francja). Asenizacja - usuwanie i wywożenie płynnych nieczystości w celu ich  kompostowania lub bezpośrednio na pola uprawne. Asocjacja roślinna  zespół roślinny, lub związek połączonych osobników (jedno lub wielogatunkowy) żyjących w określonym siedlisku . Astatyczny zbiornik wodny zbiornik o bardzo zmiennym poziomie wody, często okresowo wysychający. Astatyzm - chroniczna  zmienność warunków  środowiskowych występująca w  strefie brzegowej większych zbiorników wodnych (np.  jezioro Miedwie,  brzeg morza). Astenosfera - warstwa górnego płaszcza Ziemi, plastyczna, między głębokościami 80 – 200 km, pozwalająca na ruchy płyt  litosfery i wyrównanie izostatyczne. Astrofizyka - dział nauki astronomii zajmujący się badaniem chemicznych i fizycznych zjawisk, zachodzących w ciałach niebieskich i w materii kosmicznej. Astronomia - nauka o ciałach niebieskich: Księżycu, planetach, Słońcu, gwiazdach, kometach itd. i prawach nimi rządzących. Asymetria dorzecza - wyraźne zróżnicowanie między wielkością prawej i lewej części dorzecza. Asymilacja – pobieranie przez  organizmy prostych związków i syntetyzowanie z nich wielkocząsteczkowych składników własnego  organizmu, przykładem asymilacji u organizmów może być  fotosynteza. Asymilacja węgla  fotosynteza. Asymilacyjna wydajność - część przyjmowanego pokarmu, który jest absorbowany i wchłaniany na drodze  metabolizmu. Asymilanty - organizmy asymilujące; rośliny zielone, sinice i niektóre  bakterie. 8

Atmosfera - powłoka gazowa (zwykle mieszanina gazów), otaczająca planetę lub gwiazdę. Atmosfera ziemska - gazowa powłoka otaczająca Ziemię składająca się z mieszaniny gazów (głównie  azotu, tlenu, argonu, CO2) nazywanej powietrzem. Atmosfery  cyrkulacja - ruchy mas powietrza obejmujące całą Ziemię, wykazujące strefowość. Atmosferyczne  pływy cykliczne zmiany ciśnienia atmosferycznego związane z działaniem pól grawitacyjnych Słońca i Księżyca. Atmosferyczne zmętnienie zmniejszenie przezroczystości atmosfery wywoływane przez zawieszony w niej pył, dym, itp. Atol  wyspa koralowa mająca kształt podkowy lub pierścienia otaczającego  lagunę. Powstaje przez narastanie rafy w wyniku podnoszenia się poziomu morza lub obniżania jego dna. Atom - najmniejsza część pierwiastka, która może uczestniczyć w reakcji chemicznej. ATP – kwas adezynotrifosforanowy, bank energii” użytecznej biologicznie w komórce, odszczepienie od ATP reszt kwasu fosforowego (z wytworzeniem  ADP lub  AMP) wyzwala energię zmagazynowaną w wiązaniach wysokoenergetyczną wykorzystywaną np. przy pracy  mięśni lub do zapoczątkowania wielu procesów metabolicznych, np.  biosyntezy  białek. Atraktanty (przynęty) - bodźce chemiczne lub fizyczne (światło, dźwięk) wabiące  szkodniki (owady, gryzonie) i wykorzystywane do ich zwalczania. Atrofia zanik (patologiczny) komórek, tkanek na skutek zakłóceń w ich odżywianiu np. przy obniżonym dopływie krwi. Auksotroficzne glony  glony wymagające do swojego wzrostu

obecności pochodnych substancji organicznych, np. witamin. Auksyny  hormony roślinne (fitohormony),  substancje wzrostowe, regulatory wzrostu, minimalne ilości a wpływają pobudzająco na wzrost rośliny. Autekologia - dziedzina ekologii zajmująca się wpływem czynników ekologicznych na rozwój, zachowanie funkcje, przystosowanie organizmów danego gatunku lub innej jednostki systematycznej. Autoanalizator urządzenie automatyczne pomocne przy analizie wody i ścieków; pobiera próbki, rozcieńcza, ogrzewa, sączy itp. Autochtoniczne organizmy organizmy miejscowe, pochodzące z obszaru występowania. Autochtoniczne substancje substancje wytwarzane w danym  ekosystemie i w nim występujące. Autochtoniczny - istniejący lub powstały wewnątrz systemu (np.  gatunek autochtoniczny lub materia autochtoniczna; przeciwieństwo  allochtoniczny. Autofagia – mechanizm występujący w  komórkach, które uległy uszkodzeniu lub których  organelle zestarzały się. Polega on na otoczeniu uszkodzonej organelli błoną, powstała w ten sposób struktura zwana  autofagosomem łączy się z  lizosomem, tworząc  autolizosom, wewnątrz którego organellum zostaje strawione. Autofagosom – otoczone specjalną błoną  organellum komórkowe, które uległo uszkodzeniu, powstaje podczas  autofagii. Autogennych - wywołany przez przyczyny wewnętrzne. Autolizosom – powstaje podczas  autofagii, jest to połączony  autofagosom z  lizosomem, we wnętrzu którego odbywa się trawienie niepotrzebnych  organelli komórkowych. 9

Autonomiczny układ nerwowy – część układu nerwowego  kręgowców niezależnego od woli, unerwiając narządy wewnętrzne. Autotrofia ( samożywność) wykorzystanie nieorganicznych źródeł węgla (CO2, HCO3) w procesie tworzenia organicznych komponentów biomasy ( heterotrofia,  miksotrofia). Autotrofizm  samożywność; odżywianie się organizmów prostymi związkami nieorganicznymi w drodze asymilacji z wykorzystaniem energii świetlnej (rośliny zielone) lub chemicznej (niektóre  bakterie). Autotrofy – bakterie i rośliny syntetyzujące związki organiczne z soli nieorganicznych przy udziale energii słonecznej. Awifauna  ornitofauna. Azoiczność – popularne określenie stanu środowiska charakteryzującego się brakiem wyżej uorganizowanych roślin lub zwierząt tlenolubnych, natomiast jest to stan środowiska zasiedlonego wyłącznie przez  beztlenowce np. dno największych głębi Bałtyku, morza Czarnego ale również  profundalu jezior  eutroficznych. Azonalność niestrefowość, niezależność jakichkolwiek zjawisk od stref  klimatycznych. Azot – pierwiastek chemiczny z grupy azotowców, zaliczany do  makroelementów, który wraz z  węglem,  tlenem,  wodorem tworzy swoisty „szkielet”  materii organicznej budując wszystkie  związki organiczne, jest składnikiem  białek stanowiących podstawowy składnik  protoplazmy, jest składnikiem  białek złożonych, stanowi składnik związków niebiałkowych, amin, amidów, cząsteczek  chlorofilu i  alkaloidów. Azot atmosferyczny – jest pierwotnym źródłem tworzenia  aminokwasów, puryn i innych 

związków organicznych zawierających  azot, wiązany jest jedynie prze niektóre gatunki  bakterii i  sinice. Azot nieorganiczny  azot nie związany w związkach organicznych; łatwo rozpuszczalny w wodzie np.  azot azotanowy. Azot organiczny  azot związany w  cząsteczkach związków organicznych (np.  białka); nierozpuszczalny w wodzie. Azotany - sole (zwane pospolicie saletrami) lub estry  kwasu azotowego. Azotawy kwas (HNO2) - kwas nietrwały istniejący tylko w roztworach wodnych i w postaci soli  azotynów. Azotobakter - bakteria zdolna do wiązania  azotu z powietrza, występuje w wodach i glebie wzbogacając ją w przyswajalne dla roślin związki  azotu. Azotowy kwas (HNO3) - mocny kwas nieorganiczny (żrąca ciecz); pochodnymi tego kwasu są  azotany; stosowany do produkcji nawozów sztucznych, barwników, preparatów farmaceutycznych. Azotu dwutlenek (NO2) - brunatny, trujący gaz, bezwodnik  kwasu azotowego i  azotawego; silne właściwości utleniające; obecny w powietrzu w wyniku procesów chemicznych oraz spalania paliw płynnych i stałych. Azotu obieg w przyrodzie skomplikowana, cykliczna przemiana związków  azotu w biosferze, podczas których  azot atmosferyczny przechodzi w związki białkowe, amonowe,  azotyny,  azotany i powraca do atmosfery. Azotu podtlenek (N2O, gaz rozweselający) - gaz o działaniu oszałamiającym. Azotu tlenek (NO) - łatwo utleniający się, bezbarwny gaz bez większego znaczenia toksykologicznego ze względu na nietrwałość.

10

Azotu tlenk  tlenki azotu. Azotyny - sole  kwasu azotawego HNO2; toksyczne, powstają w wyniku redukcji  azotanów; w krwiobiegu utleniają dwuwartościowe żelazo do trójwartościowego tworząc methemoglobinę powodującą zaburzenia w transporcie tlenu; szczególnie groźne dla dzieci.

B

agienne

gleby

(hydrogeniczne) - gleby wytworzone w warunkach nadmiernej wilgotności w  dolinach rzecznych i obniżeniach terenu z udziałem roślinności łąkowobagiennej. Bagno - teren trwale podmokły, porosły roślinnością przystosowaną do warunków o bardzo dużej wilgotności; z czasem przekształca się w  torf. Są to naturalne zbiorniki retencyjne. Bagrowanie - pogłębianie kanałów, stawów, rzek lub toru wodnego przy pomocy czerpaków pogłębiarki ładujących osady denne, mineralne ale głównie szlam i namuły organiczne do barki wywożącej urobek na pola refulacyjne (składowisko osadów wodnych utworzone z płynnej fazy osadu pompowanej z barki). Bakterie – organizmy zaliczane do  prokariotycznych. Ze względu na rodzaj  ściany komórkowej dzielone na:  bakterie gramdodatnie i  bakterie gramujemne. Ze względu na procesy, w których uczestniczą dzielimy je na:  bakterie fotosyntetyzujące,  bakterie chemosyntetyzujące,  bakterie brodawkowe. Najczęściej rozmnażają się prze  podział bezpośredni, w warunkach niekorzystnych wytwarzają  przetrwalniki.

Bakterie beztlenowe  bakterie żyjące w  środowisku nie zawierającym tlenu atmosferycznego lub tylko jego śladową ilość, energię do życia uzyskują z procesów  oddychania komórkowego beztlenowego. Bakterie brodawkowe – bakterie z rodzaju Rhizobium żyjące w symbiozie z  roślinami motylkowymi posiadające zdolność do wiązania  azotu atmosferycznego. Podobne właściwości posiadają bakterie żyjące wolno Azotobacter i Clostridium pasteurianum. Bakterie chemosyntetyzujące – bakterie przeprowadzające proces  chemosyntezy, należą tutaj  bakterie nitryfikacyjne,  bakterie żelazowe,  bakterie siarkowe. Bakterie denitryfikacyjne - rodzaj bakterii chemosyntetyzujących; redukują  azotany do wolnego  azotu. Bakterie fotosyntetyzujące  bakterie mające zdolność przeprowadzania procesu  fotosyntezy. Bakterie gram dodatnie – barwią się na fioletowo w metodzie Gramma, ściana zbudowana z wielu warstw  mureiny, połączonych  białkami, oraz innych  wielocukrów. Bakterie gram ujemne – ściana ulega odbarwieniu w  metodzie Gramma, jest cienka zbudowana z  białek i lipopolisacharydów. Bakterie manganowe - rodzaj bakterii chemosyntetyzujących; utleniają sole manganawe do manganowych. Bakterie nitryfikacyjne – bakterie biorące udział w procesie  chemosyntezy przy utlenianiu amoniaku do azotynów (rodzaj Nitrosomonas), a następnie azotanów (rodzaj Nitrobacter). Bakterie siarkowe - bakterie biorące udział w procesie 

11

chemosyntezy przy utlenianiu  siarkowodoru. Bakterie tlenowe – bakterie żyjące w  środowisku zawierającym tlen atmosferyczny, należą tutaj m.in. bakterie z rodzaju Bacillus. Bakterie właściwe – większość  gatunków  bakterii, o charakterystycznych cechach  organizmów prokariotycznych. Bakterie z gatunku Clostridium pasteurianum  bakteria beztlenowa, rozkłada  węglowodany na kwas masłowy,  CO2 i  H2, a zdobytą energię wykorzystuje do wiązania  azotu atmosferycznego. Bakterie z rodzaju Azotobacter  bakteria tlenowa żyjąca w górnych warstwach gleby, utlenia  związki organiczne, a zdobytą energię zużywa na przyswajanie  azotu atmosferycznego. Bakterie żelazowe - bakterie biorące udział w procesie  chemosyntezy przy utlenianiu związków żelazawych. Bakteriemia - występowanie  bakterii we krwi, nie zawsze wywołujące objawy chorobowe; najczęściej jest zjawiskiem przejściowym, towarzyszącym chorobom zakaźnym. Bakteriobójcze czynniki - czynniki powodujące uszkodzenia bakterii i prowadzące do ich śmierci; stosowane w medycynie, dezynfekcji, ochronie roślin. Bakteriochlorofil - zielony barwnik bakterii purpurowych siarkowych i bezsiarkowych oraz zielonych bakterii siarkowych, biorący udział w procesie fotosyntezy. Bakteriocydy (środki bakteriobójcze) substancje niszczące  bakterie i inne  drobnoustroje chorobotwórcze; są to w głównej mierze  antybiotyki, sulfonoamidy, związki miedzi i inne. Bakteriofagi - wirusy bakteryjne zdolne do niszczenia  bakterii, przy

czym każdy rodzaj bakteriofagów niszczy tylko określone szczepy  bakterii. Bakteriologia - nauka o bakteriach. Bakterioplankton zespół bakteryjnej flory toni wodnej. Bakterioryza - współżycie bakterii (głównie z rodzaju Rhizobium) w tym promieniowców, z roślinami wyższymi (przeważnie motylkowymi). Bakteriostatyczne czynniki czynniki powodujące zahamowanie wzrostu i podziału bakterii (zjawisko bakteriostazy). Bakteriostatyczne środki substancje wstrzymujące rozwój bakterii poprzez ograniczenie procesów przemiany materii i zdolności rozmnażania się. Balneologia - dział medycyny, nauka zajmująca się badaniem właściwości leczniczych kąpieli i wód mineralnych z naturalnych zdrojów oraz działających łącznie z wodą czynników chemicznych, fizycznych i klimatycznych. Bandera - przynależność państwowa statku wodnego. W węższym znaczeniu bandera to flaga określająca tę przynależność. Często bandera różni się zasadniczo od flagi państwa. Bandera określa jednocześnie charakter statku, jej kształt i wygląd muszą być określone w specjalnym rejestrze statków. Uroczyste podniesienie bandery jest związane z przejęciem statku przez armatora i oddaniem do eksploatacji. Bariera - skały koralowe na pełnym morzu, położone równolegle do najbliższego  brzegu. Bariera zatokowa - zbudowana z osadu morskiego związanego na obu końcach z lądem, rozciąga się w poprzek ujścia zatoki oddzielając ją od wód otwartych. Bariery biogeochemiczne struktury przyrodnicze (najczęściej liniowe, naziemne) spowalniające krążenie  biogenów, np. okrajki, zakrzewienia i zadrzewienia nad  12

brzegami wód zapobiegające spływowi  biogenów do wód. Bariery ekologiczne - bariery rozwoju gospodarczego i społecznego mogące wystąpić w wyniku zmian w środowisku, które naruszając równowagę ekologiczną, zmniejszają lub eliminują możliwość pełnienia przez przyrodę wszystkich jej funkcji Barka - rodzaj statku o płaskim dnie, najczęściej pozbawiony własnego napędu. Barofile - organizmy żyjące w środowisku o dużym ciśnieniu zewnętrznym, znane są organizmy żyjące na dnie największych rowów oceanicznych. Barwa wody - parametr określający  jakość wody zależny od zawartości w niej substancji i zawiesin; wyróżnia się barwę rzeczywistą zależną od zawartości związków chemicznych i pozorną zależną od zawartości zawiesin w wodzie. Barwniki asymilacyjne  związki organiczne, które łatwo się utleniają i mogą pochłaniać energię świetlną, wykorzystywane w procesie  fotosyntezy ( chlorofil,  karotenoidy) Barwniki karotenoidowe (karotenoidy) – barwniki pomocnicze w procesie  fotosyntezy, pochłaniają również energię świetlną, nadają barwę m.in. owocom, kwiatom, liściom, należy tutaj  karoten i  ksantofil. Baryczne fale - fale powstające w zbiorniku wody w wyniku silnych i gwałtownych zmian ciśnienia  sejsze. Basen - sztuczny, mały zbiornik wody, zwykle betonowy o głębokości do kilku metrów, służy do celów p. pożarowych, kąpielowych, do wielu innych w tym do przetrzymywania ryb. Basen  artezyjski, niecka artezyjska - nieckowaty układ warstw skalnych, na przemian przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych, warunkujących

występowanie wód  artezyjskich lub subartezyjskich. Basen sedymentacyjny - obniżenie terenu o znacznych rozmiarach w którym gromadzą się osady; często współcześnie lub w przeszłości wypełnione wodą. Batial - środowisko dna morskiego między głębokościami 200 - 4000 m jest obszarem stoku i wzniesienia kontynentalnego. Batialna strefa - całość dna morskiego na 200 do 1000 m głębokości oraz wód, w których rozwinęły się formy zwierząt prowadzących denny tryb życia. Batometr ( batymetr) urządzenie do pomiaru głębokości mórz i  jezior. Batybental dno oceaniczne obejmujące obszar stoku kontynentalnego, zasiedlone przez hydrobionty swobodnie żyjące zwane herpobentosem; często są to obszary gorących źródeł hydrotermalnych. Batybionty  fauna żyjąca wyłącznie w głębinowych partiach mórz, oceanów i głębokich jezior, przystosowane do warunków afotycznych i wysokich ciśnień wody. Batyfotometr - urządzenie do pomiaru natężenia światła na dużych głębokościach. Batygraficzna krzywa - linia krzywa obrazująca rozciągłość zbiornika na różnych głębokościach. Batymetr  batometr. Batymetria - dział hydrometrii zajmujący się pomiarami głębokości mórz i  jezior. Batypelagial - środowisko wód pelagicznych między głębokościami 1000 - 4000 m. Batytermometr - termometr służący do pomiaru temperatury na dużych głębokościach. Bazalt - skała wulkaniczna czarna i twarda. Bazyfile - organizmy zasiedlające  środowiska o odczynie zasadowym. 13

Beauforta skala – wykorzystywana do szacowania siły wiatru na podstawie obserwacji zachowania się powierzchni morza. Istnieje od o - 12 o w tej skali. Stworzył ją admirał floty brytyjskiej F. Beaufort w 1806 roku. Behawior (zachowanie się) jedno z podstawowych pojęć etologii, każda ujawniająca się reakcja na działanie bodźców zewnętrznych. Bel jednostka wyrażająca bezwzględny poziom; wzmocnienia lub tłumienności mocy elektrycznego lub akustycznego napięcia elektrycznego, ciśnienia akustycznego, natężenia dźwięku. Bental - strefa dna zbiornika wodnego obejmująca strefę płytką (b.  litoralny w zasięgu pływu) i głębinową (b. profundalny) - w  jeziorach, b.  litoralny,  batialny i b.  abysalny poza strefą pływów w morzach. Stosownie do rodzaju dna wyróżniamy kilka środowisk dennych: 1.  Lital,  środowisko dna kamienistego i skalistego zasiedlone przez  liton ( glony,  fauna osiadła), 2.Psammal,  środowisko niezarosłego dna piaszczystego w  strefie brzegowej  arenalu, gdzie żyje  fauna interstycjalna,  psammon. 3.Peloid,  środowisko niezarosłego dna ilastego i mulistego zasiedlone przez  zbiorowisko fauny dennej zwanej  pelonem. 4.Fital  środowisko na porosłego przez zakorzenione  makrofity, czyli rhizobentos, zamieszkane przez różnorodną faunę. Bentos - w morzach,  jeziorach i  stawach stanowi zbiorowisko organizmów roślinnych i zwierzęcych żyjących na dnie zbiorników wodnych i cieków przytwierdzonych do dna, osiadłe na nim lub występujące w osadach dennych. Bentosofag - zwierzę żywiące się głównie organizmami dennymi. Bentoso-pelagiczne połączenie  cykl  biogenów pomiędzy osadami a warstwą wody nad nimi.

Berm - szeroki, słabo urzeźbiony obszar w górnej części plaży. Beztlenowa fermentacja odpadów - sposób utylizacji odpadów organicznych przy jednoczesnej produkcji biogazu, którego głównym składnikiem jest metan; proces ten przeprowadzany jest w temperaturze 35-55oC. Beztlenowce  anaerobionty. Białe ciałko krwi  komórka  ameboidalna ze  środowiska wewnętrznego zwierzęcia, zwana też  leukocytem. Białka – podstawowe  związki organiczne w  komórce i organizmach żywych, są to związki wysokocząsteczkowe zbudowane z reszt aminokwasowych i składników nieaminokwasowych połączonym wiązaniem peptydowym. Powstają w procesie  translacji. Biorą udział niemal we wszystkich procesach biologicznych, pełnią funkcje strukturalne i katalityczne m.in. są składnikiem  enzymów, dzielą się na pod względem budowy na  białka proste i  b. złożone, pod względem właściwości fizycznych na:  b. fibrynalne,  b. globularne. Białka błonowe  białka znajdujące się w  błonie komórkowej w  komórce  organizmów eukariotycznych. Uczestniczą w przekazywaniu sygnału powstałego w wyniku pobudzenia  receptorów błonowych przez  bodźce zewnątrzkomórkowe. Białka fibrynalne – zbudowane z łańcuchów rozchodzących się liniowo, nierozpuszczalne w  wodzie i stosunkowo odporne na działanie związków chemicznych np. białka włosów. Białka globularne – o zwartej kłębuszkowatej strukturze, rozpuszczalne w wodzie, należy tutaj większość  białek.

14

Białka proste  białka zbudowane wyłącznie z reszt aminokwasowych. Białka strukturalne  białka będące głównym materiałem budulcowym w  komórce. Białka zapasowe - białka będące głównym materiałem zapasowym w  komórce. Białka złożone  białka zbudowane z reszt aminokwasowych i składników nieaminokwasowych ( grupa prostetyczna), są to m.in.  kwasy nukleinowe  DNA i  RNA, decydujące o powstawaniu określonych  cech każdego  organizmu żywego. Bieg rzeki - zmiany wielkości i szybkości przepływu związane z położeniem względem odbiornika. Wyróżnia się górny bieg z szybkim prądem i przewagą erozji nad sedymentacją (dominują głazy, otoczaki i  żwiry), bieg środkowy z wolniejszym ruchem wody, słabszą turbulencją, zrównoważonym bilansie erozji i akumulacji (dominuje  piasek), bieg dolny z powolnym ruchem wody i przewagą akumulacji nad procesami erozji ( dno piaszczyste i muliste). Bielawy łąki bagienne, niezalewowe, lecz zabagnione. Bielice  gleba powstała przy współudziale roślin lasów iglastych, składa się z pyłu krzemionkowego i cząstek gliny wypłukiwanych przez wodę deszczową. Unosi je ona w głąb i odkłada w postaci gruzełków lub skorupy ciągłej, zwykle na podglebiu gliniastym. Bielmo tkanka spichrzowa wytwarzana w zalążku roślin nasiennych po zapłodnieniu i wcześniej lub później zużywana przez  zarodek. Bierna ochrona - forma ochrony polegająca na zabezpieczeniu obiektu od wpływów zewnętrznych i wstrzymaniu się od ingerencji w przyrodę, przynajmniej w danym momencie. Może być realizowana

również w obiektach podlegających tzw. ochronie częściowej. Bieżące wody - płynące wody śródlądowe, którym przeciwstawia się wody stojące. Bifurkacja rzeki - rozwidlenie się koryta rzeki na dwa lub więcej ramion. Bilans - zestawienie dla dowolnie określonego przedziału czasu przychodów i rozchodów danej substancji, energii, np. bilans  azotu, wody. Bilans wodny - równanie opisujące równowagę między ilością wody przybywającej i ubywającej w granicach zlewni, w określonej jednostce czasu. Po stronie przychodów uwzględnia się opad, dopływ wody podziemnej z sąsiednich obszarów, retencję natomiast po stronie rozchodów:  odpływ wody w  ciekach powierzchniowych, podziemny odpływ wody z danego obszaru, zużycie wody i transpirację, bezzwrotne zużycie wody przez gospodarkę. Bilateralny  symetria dwuboczna. Binduga - teren nad rzeką,  kanałem lub  jeziorem wraz z sąsiadującą wodą na którym składuje się  drewno i łączy je w tratwy z przeznaczeniem do spławu. Bioadsorpcja (biosorpcja) osadzanie i pochłanianie cząstek związków organicznych na powierzchni kłaczków osadu czynnego wraz z dyfuzją tych cząsteczek do wnętrza komórek. Bioakumulacja - wychwytywanie i zatrzymywanie niektórych toksycznych związków chemicznych (np. PCB, DDT) przez organizmy żywe; związki nie ulegając rozkładowi lub rozkładowi niepełnemu wędrują w łańcuchu troficznym na wyższe jego poziomy. Biocenologia  biocenotyka - nauka o  biocenozach; dział zajmujący się badaniem struktury, funkcjonowaniem i dynamiką zespołów organizmów zamieszkujących określone  15

środowiska, a także zależności między zespołami. Biocenotyka  biocenologia. Biocenoza – zbiór  populacji roślinnych i zwierzęcych żyjących w określonym środowisku abiotycznym (biotopie) i powiązanych zależnościami troficznymi. Również wg innych definicji - 1) Żywa część lokalnego  ekosystemu - względnie trwały, naturalny lub sztuczny  zespół populacji roślinnych ( fitocenoza) lub zwierzęcych ( zoocenoza) żyjących we wspólnym obszarze  biotopie, wykazujący autonomię i wewnętrzne powiązania funkcjonalne, strukturę oraz adaptację i zdolność do utrzymania równowagi dzięki mechanizmom i zjawiskom samoregulacji ( homeostaza). 2). Jest zespołem organizmów uzależnionym troficznie ( sieć troficzna) gdzie zachodzi obieg materii i przepływ energii – co wg wielu zwolenników jest synonimem  ekosystemu. 3). Synonim  gildii lub zespołu gdzie biocenoza jest arbitralnie wybrana grupą gatunków mającym powiązania silniejsze niż z pozostałymi grupami gatunków znajdujących się w  siedlisku (b. planktonowa, b.  bentosowa co odmienne jest od określenia np. b. rzeki). Biochemia - dyscyplina naukowa zajmująca się budową oraz funkcjami związków dostarczanych z pożywieniem i wytwarzanych w  organizmie, przemianami tych związków w ustroju (z uwzględnieniem efektów energetycznych przemian) i wpływem różnych czynników (zewnętrznych i wewnętrznych) na te przemiany oraz ewolucją i odtwarzaniem żywej materii. Biochemiczne zapotrzebowanie tlenu  BZT jest wskaźnikiem oznaczającym ilość tlenu potrzebną do przeprowadzenia procesu rozkładu (utleniana) związków organicznych, zawartej w jednostce objętości wody

lub ścieków za pomocą  mikroorganizmów, w warunkach tlenowych, w temperaturze 20oC, w określonym czasie; BZT jest wskaźnikiem obrazującym obciążenie wody lub ścieków materią organiczną. Biochora – 1) zespół jednorodnych  biotopów np.: pustynia,  jezioro, morza. 2) miejsce (wycinek przestrzeni, powierzchnia) zajęte przez fitocenozę, np. przez konkretny płat buczyny pomorskiej lub mszar torfowcowy. Biocydy - substancje chemiczne lub czynniki fizyczne niszczące żywe organizmy ( pestycydy  herbicydy, fungicydy,  insektycydy). Biodegradacja - jest procesem rozkładania związków chemicznych szkodliwych dla  środowiska, w wyniku działania bakterii. Zjawisko to jest wykorzystywane do biologicznych procesów oczyszczania ścieków (złoża zraszane, osad czynny). Bioenergetyka ekologiczna – przemiany energetyczne na różnych poziomach biosystemu (organizmu, gatunku, populacji, biocenoz,  ekosystemów) umożliwiając określenie nie tylko dynamiki energetycznej układów ekologicznych ale zależności troficznych i daje podstawę do modelowania dynamiki populacji. Biofagi - organizmy odżywiające się innymi organizmami żywymi. Biofilm  błona biologiczna. Biofilne pierwiastki - pierwiastki chemiczne niezbędne do budowy ciała organizmów żywych, przebiegu procesów przemiany materii, najważniejsze z nich to: węgiel,  azot, wodór, tlen,  fosfor i siarka. Biofiltracja - proces biologicznego oczyszczania ścieków; w biofiltrze ścieki kierowane są na materiał filtrujący pokryty warstwą aktywnych  mikroorganizmów. Biofizyka - nauka o własnościach fizycznych żywej materii. Bioflokulacja  flokulacja osadu czynnego. 16

Biogenne sole  biogeny. Biogenne substancje - związki  fosforu,  azotu, wapnia, żelaza i niektórych  mikroelementów niezbędne do życia organizmom wodnym; ich nadmiar prowadzi do eutrofizacji wód. Biogeny (nutrienty,  biogenne substancje, sole) - ogólna nazwa przede wszystkim związki  azotu,  potasu i  fosforu oraz wszystkich makroi mikro elementów niezbędnych do życia roślin tzn. ich budowy, przebiegu procesów metabolicznych i procesów biochemicznych witamin. Biogeocenoza  ekosystem ziemi,  ekosystem globalny. Biogeochemia - dziedzina geochemii zajmująca się krążeniem poszczególnych pierwiastków chemicznych w przyrodzie pod wpływem procesów życiowych zarówno w skali lokalnych  ekosystemu jak i w całej biosferze. Stoi na pograniczu geochemii, ekologii, mikrobiologii, klimatologii, geologii historycznej i paleobiologii. (prekursorem był Julius Liebig 1803-1873). Wiodącym działem b. są  cykle obiegu pierwiastków w biosferze czyli  cykle biogeochemiczne. Bioindykacja - metoda oceny panujących w danym środowisku warunków życia poprzez wykorzystywanie wskaźnikowych właściwości organizmów lub ich układów. Badania bioindykacyjne mają charakter kompleksowy, ponieważ ocena zmian zachodząca w danym środowisku dokonywana jest na podstawie równoczesnych reakcji szeregu zastosowanych  bioindykatorów oraz wspomagania przez metody chemiczne i fizyczne. Bioindykator organizm wskaźnikowy;  gatunek, ewentualnie  zbiorowisko roślinne, którego obecność w danym miejscu albo którego reakcja ilościowa jest

wykorzystywana jako wskaźnik działania pewnego czynnika ekologicznego; gatunkiem wskaźnikowym mogą być zwierzęta a zwłaszcza bezkręgowce. Bioklimat  klimat kształtowany (modyfikowany) przez roślinność np.  klimat lasu, wybrzeża morskiego itp. Biokoncentracja substancji toksycznych - wzrost stężenia związków toksycznych w organizmach żywych kolejnych poziomów troficznych. Efektem jest największe zagrożenie skażenia toksycznymi substancjami organizmów ze szczytu sieci troficznej - czyli  drapieżników. Biologia – zespół nauk przyrodniczych zajmujących się badaniem  organizmów żywych i procesów w nich zachodzących. Obejmuje takie nauki jak: m.in.  ekologię,  zoologię,  genetykę,  botanikę,  mikrobiologię. Biologia komórki  cytologia Biologiczne oczyszczanie ścieków (oczyszczanie biologiczne) - jedna z metod oczyszczania ścieków wykorzystująca  drobnoustroje  saprofityczne -  bakterie, pierwotniaki, wrotki, nicienie, larwy owadów; w procesie biologicznego oczyszczania ścieków zachodzą reakcje utleniania, redukcji i hydrolizy oraz procesy częściowego przyswajania rozłożonych substancji przez  mikroorganizmy. Ścieki oczyszczone mechanicznie i z reguły chemicznie są wprowadzane na  złoże biologiczne. Biologiczne zapotrzebowanie na tlen (BZT) - jest ilością tlenu (mg l-1) wymagana do utlenienia materii organicznej w procesach biologicznych w konkretnych warunkach. Biologiczne zwalczanie - metoda walki ze szkodliwymi organizmami z wykorzystaniem innych drapieżnych lub pasożytniczych organizmów. Bioluminescencja - emisja światła, często w postaci błysku, 17

charakterystyczna dla wielu organizmów morskich. Biom - jednostka terytorialnego podziału biosfery, łatwa do rozpoznania jednostka biotyczna, charakteryzująca się dużym obszarem, określonym i charakterystycznym zestawem fauny i flory tworzącym się pod wpływem interakcji  klimatu lokalnego, rodzaju podłoża (np.  tundra,  tajga, step, sawanna). Biomy lądowe pokrywają się z formacjami roślinnymi typowymi dla określonych warunków  środowiska (wilgotność, termika etc.), tempa produkcji pierwotnej i dekompozycji martwej materii organicznej. Termin wprowadzili w 1939 roku amerykanie F.A. Clements i V.E.Shelford w ramach koncepcji  klimaksu. Biomanipulacja - celowe zabiegi zmierzające do przebudowy sieci troficznej  ekosystemu wodnego w celu uzyskania pożądanych efektów (np. poprawy jakości wody); w limnologii utożsamiana często z procedurą rekultywacyjną polegającą na oddziaływaniu od góry (top-down) piramidy troficznej. Usuwanie  planktonożernych ryb prowadzi do wzrostu biomasy  zooplanktonu (przede wszystkim dużych filtratorów planktonowych), a w efekcie do redukcji biomasy glonów i wzrostu przezroczystości wody. Biomasa - ogólna masa osobnika, zespołu osobników jednego gatunku, grupy gatunków lub całej biocenozy, także ilość materii organicznej wytworzonej przez populacje. Biometeorologia - nauka zajmująca się badaniem oddziaływania zjawisk i procesów atmosferycznych na organizmy żywe. Bioreduktory  destruenci. Biorekultywacja – przywracanie zdegradowanym zbiornikom wodnym ich pierwotnych walorów. Biorekultywacja wód  rekultywacja wód.

Bioróżnorodnośćparametr opisujący bogactwo gatunków w biocenozie. Rozpatruje się ją na poziomach: genetycznym, gatunkowym, siedliskowo ekosystemowym i krajobrazowym Bioseston - biologiczna frakcja  sestonu na którą składa się  plankton,  neuston,  pleuston,  nekton. Biosfera - jest globalnym  ekosystemem, ograniczającym się do cienkiej warstwy na powierzchni Ziemi zawierającej życie od troposfery (wewnętrzna warstwa  atmosfery 10 km npm.) do głębokości nawet 11 km pod powierzchnią oceanu ( rowy oceaniczne,  hydrosfera) i zewnętrznej skorupy ziemi ( litosfera) nawet na głębokość kilku kilometrów oraz wszystkie nieożywione części b. kuli ziemskiej, zamieszkane przez żywe istoty. Pojęcie wprowadził w 1875 roku Austriak Suess, a spopularyzował amerykanin G.E. Hutchinson. Biostabilizator podstawowe urządzenie w  kompostowni typu DANO, w którym zachodzi selektywne rozdrabnianie odpadów, homogenizacja, początkowy proces biochemicznego rozkładu masy i higienizacja materiału. Biostok - spływ rzeczny organizmów  planktonowych oraz dennych i lądowych. Biosynteza  anabolizm. Biota - całe spektrum żywych organizmów występujących na danym terenie. Biotekton  peryfiton podłoża ożywionego, związany z większymi roślinami (epifiton) i zwierzętami (epizoon). Biotop - nieożywione, fizyko chemiczne  siedlisko życia organizmów,  biocenozy; fragment powierzchni Ziemi, charakteryzujący się względnie jednolitymi abiotycznymi warunkami  środowiska. Wyróżnia 18

się biotop – pierwotny – po raz pierwszy w danym miejscu uformowany; naturalny - rozwijający się bez jakiejkolwiek ingerencji człowieka; seminaturalny – częściowo zmieniony przez człowieka; zdegradowany – mający znamiona cech wtórnych, nienaturalnych jako skutek antropopresji. Biotyczne - określenie czynników środowiskowych związanych z oddziaływaniem organizmów żywych na siebie, np.  konkurencja i o substancje pokarmowe siedliska, pożeranie roślin przez roślinożerców. Biotyczne czynniki - żywe elementy  biocenoz oddziałujące na siebie wzajemnie oraz na swoje  siedlisko. Biotyczny potencjał - zdolność organizmu do przetrwania w niesprzyjających warunkach  środowiskowych oraz w walce o byt. Maksymalne tempo rozmnażania się  gatunku w optymalnych warunkach. Biowskaźniki  bioindykatory. Biozakłócenie - wzburzenie i przeorganizowanie stratyfikacji górnej warstwy osadu jako wynik aktywności organizmów. Bipeda - zwierzęta dwunożne. Blok ochronny wód - jest częścią podziemnej przestrzeni geologicznej,  antropopresja może spowodować niekorzystne naruszenie ilości i obniżenie jakości wód. Błona biologiczna czynny biologicznie nalot powstały na ziarnach mineralnych lub innych materiałach porowatych, w którego skład wchodzą  bakterie,  glony lub pierwotniaki, posiadający zdolność pochłaniania, zatrzymywania i utleniania lub redukcji zanieczyszczeń organicznych znajdujących się w ściekach. Utworzona jest z mikroorganizmów auto- i heterotroficznych. Błona cytoplazmatyczna – występują we wszystkich znanych układach biologicznych zdolnych do samodzielnego życia. Składnikami błon

biologicznych są  lipidy,  białka i woda, a wzajemny stosunek tych składników może być różny w różnych błonach, a ich ułożenie też bywa zmienne. Podstawową strukturą błony jest podwójna warstwa fosfolipidowa, w której znajdują się białka. Jest zjawiskiem bardzo powszechnym w komórce, otacza:  cytoplazmę ( błona komórkowa),  jądro ( otoczka jądrowa),  mitochondria ( b.mitochondrialna),  plastydy,  lizosomy,  centriole,  aparat Golgiego,  wakuole (b.wakuolarna), może być pojedyncza lub podwójna. Błona komórkowa (plazmalemma)  błona cytoplazmatyczna, organellum komórkowe, zbudowana jest z dwóch warstw cząsteczek lipidowych. Ogranicza powierzchnię komórek, stanowi zewnętrznie leżący  narząd komórkowy, poprzez który  komórka kontaktuje się ze  środowiskiem, utrzymuje homeostazę jonową  cytoplazmy oraz transportuje substancje pokarmowe i inne materiały, odbiera i przekazuje sygnały z otoczenia komórek, wydziela materiały, reguluje  jędrność dzięki powstającemu w  cytoplazmie ciśnieniu hydrostatycznemu. Błona lipoproteinowa  błona cytoplazmatyczna. Błona mitochondrialna – podwójna  błona cytoplamatyczna, przy czym błona wewnętrzna wytwarza charakterystyczne fałdy, zwane  grzebieniami (kristami) mitochondrialnymi, które wnikają do macierzy mitochondrialnej wypełniającej wnętrze  mitochondrium. Błona wakuolarna - jest pojedynczą  błoną komórkową otaczającą  wakuolę, jest zaangażowana w utrzymywanie homeostazy jonowej w  cytoplazmie, uczestniczy w

19

transporcie substancji pokarmowych oraz innych materiałów. Błonnik  węglowodan nierozpuszczalny w wodzie, tworzący błony komórkowe roślin i włoski, np. bawełny. W obecności kwasu rozkłada się z wolna na  glukozę. Błony cytoplazmatyczne występują we wszystkich znanych układach biologicznych zdolnych do samodzielnego życia, oddzielają zarówno  komórkę od  środowiska, mogą dzielić wnętrze komórki na mniejsze obszary o zróżnicowanych funkcjach, są  półprzepuszczalne. Są zjawiskiem bardzo powszechnym w komórce, otaczają:  cytoplazmę ( błona komórkowa),  jądro ( otoczka jądrowa),  mitochondria ( błona mitochondrialna),  plastydy,  lizosomy,  centriole,  aparat Golgiego,  retikulum endoplazmatyczne,  wakuole ( błona wakuolarna). Błota - obszary grząskie trwale podtopione, zarośnięte wyspowo roślinnością hydrofilną, między którą prześwieca  lustro wody. Błotne rośliny  halofity. Bodziec – czynnik wywołujący pobudzenie  receptorów np. światło dla receptorów wzroku w oku, powodująca określoną  reakcję żywej istoty lub pojedynczej komórki. Bogactwa naturalne - pożyteczne dla człowieka  zasoby  środowiska, m.in.: kopaliny, zasoby wodne, glebowe, roślinne i zwierzęce. Bogactwo gatunkowe ( różnorodność gatunkowa) - liczba gatunków w zbiorowisku lub próbie o znanej wielkości (powierzchni, objętości wody). Boksyt - ruda aluminiowa zmieszana z tlenkiem żelaza, wydobywana w Baux (Bouches-du-Rhóne, Francja), od którego pochodzi jej nazwa. Bonitacja - w gleboznawstwie: szacunkowe określenie możliwości produkcyjnych danej gleby; lub

oznaczenie klasy gleby określające jej wartość rolniczą zwaną klasyfikacją użytkową gleby. W leśnictwie: ocena jakości i klasyfikacja  drzewostanu lub siedliska. W hydrobiologii ocena jakościowa, klasyfikacja zbiorników wodnych pod względem ich produktywności biologicznej. W rybactwie jest to ocena jakości rzeki celem możliwości zarybienia jej gatunkami ryb z rodziny łososiowatych. Bonitacja ekologiczna - ocena i klasyfikacja zagrożeń ekologicznych. Bonitacja wód – polega na ocenie jakości i klasyfikacji wód na podstawie badań terenowych przy uwzględnieniu m.in. właściwości fizycznych, chemicznych, rzeźby terenu, batygrafii, klasy czystości wód a także obecności organizmów wskaźnikowych. Bor – to pierwiastek chemiczny zaliczany do  mikroelementów, który bierze udział w budowie  ścian komórkowych, gdyż obecność tego pierwiastka warunkuje syntezę  ligniny i pektyn, a także prawidłowe rozmieszczenie łańcuchów celulozowych w  ścianie komórkowej. Bore - towarzysząca  przypływowi  fala o stromym grzbiecie przemieszczająca się w górę rzeki. Borealne morze - umiarkowane morze Półkuli Północnej. Borowina (humolit)  torf nieodwodniony posiadający  kwasy  humusowe, związki bitumiczne, ciała żywiczne, fitohormony typu folikuliny i hipotensyjnym, substancje obniżające ciśnienie krwi zawartych w silnie rozłożonej roślinności bagiennej; torf wykorzystywany w celach leczniczych. Botanika - nauka o  roślinach, ich budowie, rozwoju, klasyfikacji, funkcjach życiowych i zależności od warunków środowiska. Bór - las z  drzewostanem iglastym; typ siedliskowy lasu obejmujący najuboższe siedliska.

20

Bór bagienny - typ boru sosnowego porastającego  torfowiska wysokie, z dominacją sosny w  drzewostanie, torfowców i krzewinek wrzosowatych (bagno, modrzewnica zwyczajna, borówka bagienna, borówka czernica) w runie. Bór mieszany - las o  drzewostanie złożonym z gatunków iglastych i liściastych, typ siedliskowy lasu obejmujący średnio ubogie siedliska. Bór trzęślicowy - typ zbiorowiska leśnego charakterystyczny dla ubogich, wilgotnych siedlisk. Bradymiksja – miksja  jezior w sezonie letnim, przy słabym mieszaniu i płytkim  epilimnionie, silnej  termoklinie. Brunatnice - klasa roślin morskich obejmująca około 2000 gatunków. Zawierają oprócz chlorofilu barwnik fukoksantynę, ksantofile i karoten. W Morzu Bałtyckim ich przedstawicielem jest morszczyn. Bryofityzacja - forma degeneracji fitocenoz borowych pod wpływem deptania, polegająca na absolutnej dominacji warstwy mszystej i zastępowaniu w niej gatunków borowych (rokiet pospolity, gajnik lśniący, widłoząb fałdzistolistny) przez wrzosowiskowe (knotnik zwisły, widłoząb miotlasty, rokiet cyprysowaty w formie wrzosowiskowej). Bryza wiatr przybrzeżny występujący nad morzem i wielkimi  jeziorami, wiejący w ciągu dnia jako bryza morska od wody w kierunku lądu, a nocą odwrotnie jako bryza lądowa – od lądu w kierunku morza; bryza jest istotnym czynnikiem  klimatotwórczym lokalnego wybrzeża. Przyczyną jest szybsze nagrzewanie się i ochładzanie lądu w stosunku do morza. Brzeg - pas lądu ciągnący się od wybrzeża w kierunku zbiornika wodnego.

Brzeg dolny – część  brzegu leżąca pomiędzy śladami normalnymi niskiej wody, strefa międzypływowa. Brzeg górny - wewnętrzna część  brzegu leżąca w kierunku  brzegu od linii średniego wiosennego wysokiego stanu wody. Brzegowa rafa - rafa koralowa znajdująca się przy samym brzegu, tworząca  brzeg. Brzezina - las o  drzewostanie brzozowym. Buczyna - typ  ekosystemu leśnego o  drzewostanie budowanym przez buk, występującego na żyznych i średnio żyznych siedliskach. Buforowość - zdolność gleby lub wody do przeciwdziałania nagłym zmianom odczynu. Bulwa - skrócony zgrubiały pęd podziemny z bliznami po zmarniałych liściach, wypełniony substancjami zapasowymi. Zwykle żyje jeden rok, np. ziemniak. Bulwa korzeniowa to skrócony, zgrubiały korzeń, np. dalia, storczyk. Buły manganowe - rozproszone na dnie oceanu grudki konkrecji zawierające tlenki żelaza, manganu, miedzi i niklu. Bursztyn - kopalna żywica, głównie pochodząca z sosen bursztynowych, które w  trzeciorzędzie rosły na obszarze bałtyckim. Busz - formacja roślinna (głównie rośliny kolczaste, suchoroślowe krzewy) zrzucająca liście w czasie pory suchej i suche podzwrotnikowe obszary w Afryce i Australii. Butla Nansena  batometr używany do pobierania prób wody morskiej z różnych głębokości. Bystrze - jest odcinkiem nurtu rzeki o przepływie wartkim z wyraźnym burzeniem i  falowaniem. Związane jest ze zmianą spadku dna rzeki i nagromadzeniem się rumowiska skalnego. Najczęściej występują w rzekach górskich a na nizinnych zazwyczaj pośrodku między dwoma 21

zakolami rzeki gdzie woda tworzy kamieniste,  żwirowe lub piaszczyste ławice. BZT5  biologiczne, pięciodobowe  zapotrzebowanie tlenu oznaczane po pięciu dobach inkubacji prób w temperaturze 20oC.

C

ala - rodzaj wysokiego

wybrzeża o prawie idealnie półkolistych zatoczkach otoczonych pionowymi skałami (spotykany np.: na Nowej Zelandii, Alasce, Sachalinie). Catotelm - wewnętrzna część  torfowiska, mieszcząca martwą substancję torfową nasyconą wodą, o swoistych cechach fizykochemicznych i biotycznych. Cebula - szczególny rodzaj pędu utworzony z silnie skróconej łodygi otoczonej łuskami (przekształcone liście albo części podstawowe właściwych liści), w których są zgromadzone substancje zapasowe. W niesprzyjających warunkach roślina obumiera, z wyjątkiem cebuli, która następnie odtwarza nową roślinę. Cecha – w odniesieniu do  organizmu jest to zespół charakterystyczna dla niego m.in. wielkość, masa, rozmiary, budowa anatomiczna i morfologiczna. Cel ochrony przyrody to wg polskiego prawa: 1. utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów; 2. zachowanie różnorodności biologicznej; 3. zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego; 4. zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony; 5. ochrona walorów

krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień; 6. utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody; 7. kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody. Celuloza  błonnik, długo łańcuchowy polisacharyd zebrany w pęczki tworzące włókienka zwane mikrofibrylami, które mają dużą wytrzymałość na rozciąganie. Cenoelementy - gatunki decydujące o "swoistości" fitocenozy, występujące w fitocenozie gatunki charakterystyczne dla odpowiedniego zespołu roślinnego, ewentualnie dla związku, rzędu lub klasy zespołów. Cenoza - każdy  zespół żywych organizmów o wspólnych wymaganiach ekologicznych zamieszkujących dany  biotop. Centriole – organelle komórkowe kształtu cylindrycznego, na zewnątrz występuje  błona cytoplazmatyczna, wewnątrz – mikrofibryle białkowe ułożone w pęczki po trzy, na obwodzie jest 9 pęczków. Odpowiedzialne są za proces formowania okapów biegunowych  wrzeciona kariotycznego, uczestniczą w różnicowaniu się  rzęsek i  wici, 1 lub 2 w komórce, występują w większości  komórek eukariotycznych (z wyjątkiem niektórych  grzybów i roślin wyższych). Centromer - jest miejscem przyczepu  chromosomów do włókien  wrzeciona podziałowego, spinają  chromatydy chromosomów. CFC  freony. Charakterystyczne gatunki gatunki roślin, które w danym  syntaksonie (np. zespole roślinnym,

22

związku, rzędzie lub klasie zespołów roślinnych). Chemia - nauka zajmująca się badaniem substancji i ich własności oraz przemian, jakim one ulegają. Chemia fizyczna - gałąź chemii zajmująca się zjawiskami fizycznymi, towarzyszącymi procesom chemicznym i ich wzajemnym zależnościom. Chemia wody  hydrochemia. Chemiczna oczyszczalnia ścieków - obiekt, w którym wykorzystuje się reakcje chemiczne w procesie oczyszczania ścieków; poprzedzony oczyszczalnią mechaniczną lub mechaniczną i biologiczną. Chemiczne metody detekcji jedna z metod wykrywania zanieczyszczeń, polegająca na dodaniu do badanej próbki odczynnika analitycznego, w wyniku czego zachodzi reakcja z pojawieniem się charakterystycznego zabarwienia, osadu lub zapachu. Chemiczne środki ochrony roślin  pestycydy. Chemiczne zapotrzebowanie na tlen ( ChZT) - jest ilością tlenu (mg l1) zużywana w określonych warunkach na utlenienie materii organicznej i utlenialnej materii organicznej jaka znajduje się w wodzie. Jest to wskaźnik określający zanieczyszczenie wód materią organiczną oraz niektórymi związkami nieorganicznymi (siarczki, sole żelazowe), które ulegają utlenieniu pod wpływem silnych utleniaczy; ze względu na użyty utleniacz wyróżniamy  ChZT nadmanganianowe, dwuchromianowe, jodanowe. Chemoautotroficzne rośliny rośliny bez barwników światłoczułych (np. chlorofilu), nie wykorzystujące energii świetlnej, a korzystające z energii chemicznej uwalnianej przy rozkładzie niektórych związków nieorganicznych. Chemoautotrofizm zdolność niektórych organizmów do czerpania

energii uwalnianej w reakcjach chemicznych, potrzebnej do budowania wtórnych związków organicznych. Chemoautotrofy rodzaj organizmów samożywnych, które są zdolne do czerpania potrzebnej energii z reakcji chemosyntezy; głównie  bakterie wodorowe, siarkowe, nitryfikacyjne, żelazowe. Chemoklina - warstwa oddzielająca w zbiorniku wodnym, różne pod względem stężenia określonych substancji chemicznych, warstwy wody; pokrywa się z usytuowaniem  oksykliny,  piknokliny i  termokliny. W  jeziorach oddziela ubogie w  biogeny i sole mineralne wody  epilimnionu od  hypolimnionu. Chemometria - dziedzina chemii obejmująca także nowoczesne, fizykochemiczne techniki pomiarowe jak:  spektrofotometria w podczerwieni, magnetyczny rezonans jądrowy, chromatografia. Chemorecepcja – sposób komunikowania się zwierząt wodnych ze środowiskiem na drodze odbierania sygnałów chemicznych odbieranych przez receptory węchowe i smakowe lub chemosensowry rozmieszczone na całym ciele. Chemostat - urządzenie do hodowli ciągłej (np. bakterii, glonów), w którym następuje stała wymiana medium. W stanie  równowagi dynamicznej tempo wzrostu populacji  hodowlanej odpowiada prędkości przepływu pożywki ( kultura statyczna). Chemosynteza – proces  utleniania związków nieorganicznych w wyniku których powstaje energia, wykorzystywana następnie w  asymilacji CO2 i syntezy różnych związków. Proces ten przeprowadzany jest przez różne  gatunki  bakterii m.in.:  bakterie nitryfikacyjne,  bakterie żelazowe,  bakterie siarkowe. 23

Chemotrofia wykorzystanie egzoergicznej reakcji chemicznej (najczęściej energii chemicznej pochodzącej z utleniania prostych związków nieorganicznych) jako źródła energii w budowie własnej biomasy ( fototrofia). Chityna - substancja wchodząca w skład pancerza stawonogów. Jest to wielkocząsteczkowy związek  azotu z glukozą. Chlorność (równowartość chlorkowa) - gramy jonów chloru na 1000 g  wody morskiej wyrażona w ‰ lub PSU (Practical Salinity Units). W oceanach równowartość chlorkowa zawiera się między 19 a 20 PSU, w Bałtyku między 0,4 a 12 PSU. Chlorofil – jeden z barwników biorących udział w procesie  fotosyntezy, cząsteczka chlorofilu składająca się z wielu atomów  węgla i  azotu połączonych w skomplikowany pierścień, ma w centrum pierścienia atom  magnezu, połączony z dwoma spośród czterech atomów azotu. Jest kilka odmian chlorofilu, z których dwie najważniejsze otrzymały nazwy  chlorofilu a i  chlorofilu b. Chlorofil a – odmiana  chlorofilu pochłaniająca światło czerwone i fioletowe. Chlorofil b - odmiana  chlorofilu pochłaniająca światło purpurowe i fioletowe. Chloroplasty (ciałka zieleni)  organelle komórkowe uczestniczące w procesie  fotosyntezy. Ich wnętrze wypełnia stroma, w której zlokalizowane są tylakoidy, tylakoidy ułożone są w stosy zwane  granami. Chloroplasty są pochodnymi  cyjanobakterii, które w pewnym okresie rozwoju ewolucyjnego wniknęły do pierwotnych  komórek eukariotycznych i podobnie jak  mitochondria utraciły w toku 

ewolucji zdolność do samodzielnego istnienia. Chlorowanie wody - metoda dezynfekcji wody, polegająca na dodawaniu do oczyszczonej wody chloru w odpowiedniej postaci: gazowej lub wody chlorowej. Chloroza - zmiana zabarwienia liści i innych zielonych części roślin na żółte, niekiedy białe, spowodowana zaburzeniami lub zahamowaniem syntezy  chlorofilu. Wywołują ją różne czynniki, np. brak światła (niedorozwój  chloroplastów), brak np.  azotu,  żelaza lub  manganu w glebie (hamowanie syntezy  chlorofilu), powstaje także wskutek działania  patogenów roślin ( grzyby,  wirusy) oraz niektórych  herbicydów. Chmura - zawieszony w atmosferze ziemskiej zbiór kropelek wody o bardzo małej wielkości, kryształów lub mieszaniny jednych i drugich. Chondrion zespół  mitochondriów i analogicznych ciałek zawartych w komórce. Chorda  struna grzbietowa. Choroby fizjologiczne – występują u  organizmów roślinnych i zwierzęcych, spowodowane są brakiem lub niedoborem któregokolwiek z  pierwiastków niezbędnych co wywołuje zahamowanie lub zwolnienie procesu, w którym dany  pierwiastek bierze udział. Prowadzi to zawsze do wystąpienia specyficznych dla braku danego pierwiastka  objawów chorobowych, do których należą m.in.  chloroza i  nekroza u roślin. Chorologia - nauka o geograficznym i topograficznym rozmieszczeniu organizmów żywych na Ziemi. Chromatofory organelle występujące jedynie u  organizmów prokariotycznych w postaci woreczków wypełnionych  barwnikami asymilacyjnymi, uczestniczą w procesie  fotosyntezy w niektórych komórkach  bakterii 24

fotosyntetyzujących i komórkach  sinic. U  bakterii chemosyntetyzujących ich odpowiednikiem jest system błon wewnątrzplazmatycznych zawierających szereg  enzymów. Chromatografia metoda rozdzielania jednorodnych mieszanin na składniki celem ich identyfikacji; w metodzie tej wykorzystuje się różnice sił oddziaływania międzycząsteczkowego składników mieszaniny z fazą ruchomą i nieruchomą, fazą ruchomą może być gaz - ch. gazowa, ciecz - ch. cieczowa lub substancja w stanie nadkrystalicznym - ch. fluidalna. Chromatydy – ramiona  chromosomów połączone  centromerem. Chromatyna - występuje w  jądrze komórkowym w postaci włóknistego materiału (zbudowanego z cząsteczek  DNA,  RNA, oraz białek niehistonowych) i stanowi  interfazową postać  chromosomów  mitotycznych lub  mejotycznych. Chromoplasty –  organelle komórkowe, jeden z typów  plastydów, mają taką samą budowę jak  chloroplasty. Zawierają  barwniki asymilacyjne  karotenoidowe nadające barwę kwiatom, owocom i liściom. Chromosomy - stałe składniki  jąder komórkowych roślinnych i zwierzęcych, nosiciele  genów, zdolne do  samoodtwarzania się i zachowywania swych właściwości poprzez kolejne  podziały  komórki. Zbudowane są z 2  chromatyd połączonych w  centromerze. Każdemu organizmowi odpowiada zespół chromosomów o określonej liczbie (jednakowej we wszystkich jądrach komórkowych) i różniących się między sobą  morfologią oraz składem występujących w nich genów, liczba

chromosomów, ich wielkość i kształt są dla danego gatunku charakterystyczne i stałe, np. człowiek ma 46 chromosomów. Chromosomy homologiczne – to  chromosomy jednakowe pod względem morfologicznym. Chronione siedlisko przyrodnicze - typ  biotopu, który powinien być obejmowany przewidzianymi prawem formami ochrony przyrody. Chroniony gatunek  gatunek objęty prawną ochroną gatunkową. Chrząstka  tkanka łączna zbita, sprężysta, tworząca zakończenia kości i rozmaite części szkieletu kręgowców. Chwast - każdy  gatunek rośliny, który rośnie w uprawach rolniczych i konkuruje z hodowanymi o miejsce, światło, wodę i mineralne substancje pokarmowe. Chwast rybny - małe ryby o niewielkiej wartości użytkowej dla rybactwa np. jazgarz, ciernik, kiełb, słonecznica, koza, śliz których znaczenie biocenotyczne jest niezwykle ważne, ich obecność świadczy bioróżnorodności w zbiorniku. Chwastobójcze środki  herbicydy. Chwytniki  narządy niewielkich rozmiarów, utrzymujące pewne rośliny w glebie. Mają charakter korzeni, ale są pozbawione ich struktury. ChZT - chemiczne  zapotrzebowanie tlenu. Ciała tłuszczowe - nazwa chemiczna tłuszczów, synonim  lipidy. Są to ciała maziste, niezwilżalne wodą, rozpuszczalne w alkoholu, benzynie itd., czynią papier przejrzystym. Są to związki kwasów organicznych z alkoholem  glicerolem (gliceryna) lub cholesterolem (alkohol wielkocząsteczkowy znajdujący się we krwi i tworzący kamienie w woreczku żółciowym). Ciałka zieleni – dawna nazwa  chloroplastów. 25

Ciało jednorodne - ciało o własnościach wyraźnie określonych, nie może być rozkładane na inne ciała jednorodne przez destylację, zamrażanie czy rozpuszczanie, ponieważ wszystkie jego cząsteczki są identyczne. Ciąg fal - grupa fal poruszających się w tym samym kierunku. Ciek - ogólna nazwa wód płynących w naturalnym lub sztucznym korycie i zasilanych przez wody opadowe, roztopowe i podziemne (rzeki, strumienie,  potoki,  kanały, rowy). Cieplice ( termy) - źródła o temperaturze wody co najmniej 18oC. Ciepło odpadowe - ciepło nie wykorzystane w procesie przetwarzania energii w urządzeniach energetycznych i oddawane do otoczenia; głównym zagrożeniem jest ciepło odprowadzane z wodami pochłodniczymi elektrowni cieplnych i jądrowych do rzek i  jezior, podgrzane wody powodują poważne naruszenie równowagi biologicznej, zmniejszenie zawartości tlenu, a w skrajnych przypadkach wyginięcie organizmów żywych. Ciepło utajone - ilość ciepła pobieranego lub wydalanego przez jednostkę masy jakiegoś ciała podczas przemiany fazowej przy danym ciśnieniu i temperaturze. Ciepło właściwe - niezbędna ilość ciepła do zmiany temperatury 1 g substancji o 1oC (dla wody 4,186J). Ciepłownia - zakład przemysłowy produkujący ciepło, dostarczane odbiorcom za pośrednictwem wody lub pary wodnej, wykorzystywane do ogrzewania pomieszczeń lub w procesach technologicznych; wyróżnia się c. konwencjonalne, jądrowe i geotermiczne. Ciężar objętościowy jest stosunkiem masy próbki do jej całkowitej objętości. Ciężar właściwy - stosunek gęstości substancji do gęstości czystej wody w

temperaturze 4oC, przy normalnym ciśnieniu atmosferycznym. Ciśnienie atmosferyczne ciśnienie jakie wywiera powietrze na powierzchnię Ziemi i wszystkie ciała znajdujące się w nim; jeden z głównych czynników  klimatotwórczych; normalne c.a wynosi 1013 hPa (760 mm Hg). Ciśnienie osmotyczne charakterystyczna właściwość wszelkich roztworów. Ujawnia się poprzez ich siłę ssącą, która powoduje przenikanie cząsteczek rozpuszczalnika przez błony  półprzepuszczalne, oddzielające roztwór od  środowiska. Ciśnienie osmotyczne – ciśnienie wytwarzające się na granicy dwóch roztworów przedzielonych błoną półprzepuszczalną. Ciśnieniowe procesy membranowe (odwrócona osmoza) - proces odwrotny do naturalnej osmozy, mający na celu zatężenie roztworu w wyniku działania ciśnienia. Cofka – podwyższenie poziomu wody w  rzece spowodowane przez wsteczny ruch wody w przyujściowym odcinku rzeki w czasie  przypływów lub burzowych spiętrzeń morza (odmorska cofka wiatrowa, lub  bore); znany zwłaszcza w  estuariach większych rzek (np. na Odrze w wyniku cofki odmorskiej woda słonawa, na krótko dociera aż do Widuchowej). Cudzożywne organizmy (człowiek, zwierzęta, większość roślin bezzieleniowych i niektóre zielone) nie potrafią syntetyzować pokarmów organicznych z nieorganicznych substancji. Cudzożywność - odżywianie się gotowymi substancjami organicznymi, pochodzącymi bezpośrednio lub pośrednio od roślin. Cudzożywny (heterotroficzny) organizm nie potrafiący wytwarzać z substancji nieorganicznych związków 26

organicznych, które musi pobierać z otoczenia; organizmami cudzożywnymi są wszystkie zwierzęta i wiele roślin niezielonych, np.  grzyby. Cukry (węglowodany) – podstawowe związki organiczne zbudowane z  atomów C, H i O2, tych dwu ostatnich w stosunku takim, jak w wodzie, stąd pochodzi ich dawna nazwa  węglowodany w  komórce, pełnią funkcje  zapasowe i  strukturalne. Cukry proste (monosacharydy)  związki organiczne należące do cukrów o wzorze ogólnym CnH2nOn, powstają na drodze syntezy w procesie  fotosyntezy lub  chemosyntezy, najbardziej znanym cukrem prostym jest glukoza, są szeroko rozpowszechnione w przyrodzie jako składniki cukrów złożonych, ponadto są składnikami wielu ważnych substancji, jak  enzymy,  kwasy nukleinowe, glikoproteiny, glikolipidy; znacznie rzadziej występują w postaci wolnej. Cukrzyca - choroba, podczas której w  moczu występuje  glukoza. Często bywa spowodowana niedostatecznym wydzielaniem  hormonu insuliny przez wysepki Langerhansa trzustki. Cyjanobakterie  sinice. Cyjanofyta  cyjanobakterie  sinice. Cykl - szereg zjawisk powtarzających się w określonym porządku, np. cykl dobowy snu i czuwania. Cykl biogeochemiczny - proces obiegu pierwiastków w biosferze; krążenie pomiędzy środowiskiem nieożywionym a organizmami żywymi pierwiastków wchodzących w skład organizmów żywych. Część tych pierwiastków występuje w postaci zasobów pierwotnych i wtórnych  minerałów niedostępnych wprost dla organizmów, część w postaci soli rozpuszczonych w wodzie, tworzących pulę pokarmową dostępną dla organizmów żywych. Realizowane są w przeważającej mierze przez 

drobnoustroje:  bakterie, archeony i  grzyby. Cykl Calvina występuje w  reakcjach ciemniowych procesu  fotosyntezy, zachodzi w stromie  chloroplastów, prowadzi do wytworzenia  glukozy, typowy dla  roślin  umiarkowanej strefy klimatycznej. Cykl hydrologiczny - pełny  obieg wody pomiędzy atmosferą, lądem i oceanem, który związany jest z procesem parowania, opadami atmosferycznymi, spływem wód powierzchniowych i podziemnych. Cykl Krebsa - drugi etap procesu  oddychania komórkowego. Przebiega w  mitochondriach, składa się z ośmiu etapów tworzących cykl reakcji, katalizowanych przez złożony kompleks enzymatyczny znajdujący się w macierzy mitochondrialnej. Spalenie jednej cząsteczki  glukozy w tym procesie daje w sumie 8 cząsteczek  NADH2  FADH2 i 2 cząsteczki  ATP. Cykl kwasów trójkarboksylowych  Cykl Krebsa. Cykl kwasu cytrynowego  Cykl Krebsa. Cykl oddechowy - przemiany zachodzące podczas procesu  oddychania komórkowego. Cykle biogeochemiczne - obieg poszczególnych pierwiastków chemicznych w  biosferze składający się na ogólne krążenie  materii i energii. Cykle środowiska - cykliczne związki między składowymi  ekosystemu wpływające na przemiany  biogeochemiczne;  obieg wody w przyrodzie, obieg  azotu,  fosforu,  fotosynteza. Cyklomorfoza - sezonowa  zmienność morfologiczna (wielkości i kształtu ciała) w populacjach

27

niektórych glonów, wioślarek i wrotków planktonowych. Cyklon - urządzenie techniczne oczyszczające gazy z cząsteczek stałych. Cylindry Hehnera - urządzenie do pomiaru mętności wody. Cylindry Nesslera - urządzenie do pomiaru mętności wody. Cynk – to pierwiastek chemiczny zaliczany do  mikroelementów, który w  komórkach zwierzęcych występuje w połączeniu z  białkami, tworząc część składową  insuliny oraz  enzymów – karboksypeptydazy i  anhydrazy węglanowej, w  komórkach roślinnych jest niezbędny w powstawaniu  substancji wzrostowych – auksyn, wpływa na syntezę witaminy B, witaminy C i witaminy PP oraz  chlorofilu. Cyrk źródliskowy - półkolista nisza wcięta w stok, na dnie której wypływają wody podziemne, powstała w wyniku erozji wstecznej tych wód. Cyrkulacja estuariowa - krążenie wód charakterystyczne dla estuariów z ograniczoną wymianą z  oceanem. Prąd powierzchniowy skierowany jest ku oceanowi a prąd podpowierzchniowy, ze słoną wodą zmierza w kierunku górnego  biegu rzeki. Cyrkulacja Langmuira komórkowa cyrkulacja wód wywołana przez wiatry wiejące w jednym kierunku z prędkością przekraczającą 12 km*h-1. Spirale śrubowe równoległe do kierunku wiatru mają przemiennie bieg zgodny i bieg niezgodny z ruchem wskazówek zegara. Cyrkulacja śródziemnomorska charakterystyczna cyrkulacja dla mas wodnych o ograniczonej wymianie z  oceanem, wynikająca z przewagi parowania w porównaniu z opadami i dopływem rzek. Cyrkulacja termohalinowa - ruch wody w kierunku pionowym wywołany różnicami gęstości, co jest efektem zmian temperatury i zasolenia.

Cyrkulacja w jeziorach - proces mieszania się wód występujący w sezonie wiosennym i jesiennym; w obu przypadkach występuje zjawisko likwidacji uwarstwienia (stratyfikacji) termicznego wód (zjawisko homotermii). Cyrkulacja wód - inaczej ruch wód polegający na krążeniu pionowym i poziomym wody w wyniku działających  prądów morskich,  jeziornych i stawowych. Oprócz wiatrów przyczynami cyrkulacji wody może być różnica temperatury i zasolenia a konsekwencji różnice gęstości wody. Krążenie obejmuje, wymianę i przemieszczanie wód w warstwach powierzchniowych i przydennych zbiorników wodnych, ma fundamentalne znaczenie w procesie  samooczyszczania się  jezior. Cyrkulacyjny ruch cytoplazmy wielokierunkowy, odbywa się w kilku kierunkach. Cyrkumpolarny – prąd lub rozsiedlenie gatunku okołobiegunowe w wodach morskich krain polarnych arktycznej lub antarktycznej. Cysteina – powszechny  aminokwas  białkowy, bierze udział we wszystkich procesach, w których są zaangażowane grupy zawierające siarkę, cysteina spełnia funkcje obronne  organizmu, wiążąc wiele substancji trujących. Cystyna – powstaje przez odwodnienie  cysteiny, wpływając prze to strukturę przestrzenną  białek. Cytokineza  podział  cytoplazmy, w wyniku której  komórka rozdziela się na dwie komórki potomne, z których każda otrzymuje jedno z powstałych w wyniku  kariokinezy  jąder. Cytologia - dyscyplina  biologii zajmująca się budową i  czynnościami życiowymi komórek oraz ich składników.

28

Cytoplazma - zawartość  roślinnej i zwierzęcej komórki z wyłączeniem  jądra komórkowego, ograniczona  błoną komórkową. W płynnej fazie cytoplazmy (zwanej  cytozolem) znajdują się  organelle komórkowe. Cytoplazmę tworzą: woda (70-80%),  białka(10-20%),  lipidy (2-3%),  cukry (1%),  jony - przede wszystkim  potas, Mg2+ i aniony organiczne (1% ),  pierwiastki śladowe (Zn, J, F, Mn, Ni, Mo, Sn, V). O własnościach fizycznych cytoplazmy decydują składniki włókienkowe ( białka i  kwasy nukleinowe) i woda pozwalające wyróżnić  egzoplazmę i  endoplazmę. Wyróżniamy 3 typy ruchów cytoplazmy:  rotacyjny,  cyrkulacyjny,  pulsacyjny. Cytoszkielet  elementy cytoszkieletu. Cytozol - płynna faza  cytoplazmy, można ją otrzymać po odwirowaniu  organelli. Czas portowy - okres czasu od momentu górowania lub dołowania Księżyca do momentu  przypływu morskiego. Cząsteczka - najmniejsza możliwa ilość związku chemicznego. Jeżeli się ją rozbije, otrzyma się jej części składowe. Cząsteczkę wody można rozbić na trzy  atomy: dwa wodoru i jeden tlenu, które nie mają już własności wody. Czerwona Lista - lista gatunków zwierząt lub roślin zagrożonych wyginięciem na danym terenie. Czerwone ciałko krwi ( erytrocyt) - przeważnie bezjądrowe komórki krwi, zawierające hemoglobinę. Pośredniczą w przenoszeniu tlenu od  narządu wymiany gazowej do komórek ciała. Czerwony przypływ - czerwonawe zabarwienie wody powierzchniowej w rejonach przybrzeżnych spowodowane wysoką koncentracją  fitoplanktonu, a zwłaszcza bruzdnic. Ta gradacja

spowodowana jest efektem wzrostu jakiegoś specyficznego  biogenu.  Egzo- i enterotoksyny, jakie powstają w efekcie procesów życiowych, a także po śmierci bruzdnic powodują natychmiastową śmierć ryb i innych  hydrobiontów. Martwe rośliny i zwierzęta rozkładając się wyczerpują zasoby tlenu w warstwach powierzchniowych, co z kolei powoduje duszenie się wielu zwierząt. Częściowa ochrona - (1) - w odniesieniu do terenu parków narodowych i rezerwatów przyrody forma ochrony dopuszczająca możliwość ingerencji w przyrodę. Może być realizowana jako ochrona  bierna albo  czynna. Część białkowa  apoenzym. Część niebiałkowa  składnik enzymu w postaci  koenzymu i  grup prostetycznych. Czoło rafy - zwrócona ku morzu górna część rafy, od krawędzi rafy do głębokości na której żyją  glony i korale. Czwarty stopień oczyszczania (odnowa wody) - ogół procesów i metod oczyszczania ścieków w takim stopniu, że mogą one być ponownie użyte jako wody do picia i potrzeb naturalnych lub nadają im cechy wód naturalnych. Czynna ochrona  ochrona aktywna, ochrona polegająca na podjęciu określonych działań, realizowanych wyłącznie dla dobra przedmiotu ochrony. Może mieć postać działań stabilizujących aktualny stan przyrody (stabilizacja), działań przywracających stan bardziej naturalny (renaturalizacja), albo działań tworzących stan bardziej pożądany (kreacja, przebudowa). Czynniki antropogeniczne  antropogeniczne czynniki. Czynniki edaficzne - czynniki środowiskowe związane z właściwościami gleby, np. wilgotność, pH, zawartość

29

próchnicy, które warunkują występowanie organizmów. Czynniki ekologiczne – wszystkie elementy środowiska tak ożywione ( biotyczne) jak i nieożywione ( abiotyczne) które wpływają w zasadniczym stopniu na struktury jakościowe i ilościowe  biocenozy. Czynniki fizyko-chemiczne składniki środowiska takie jak: temperatura, światło, poziom radioaktywności, woda, tlen,  dwutlenek węgla, sole mineralne itp. Czynniki klimatologiczne - całość zjawisk i procesów występujących w atmosferze, hydrosferze i biosferze. Czynniki klimatyczne - grupa czynników środowiskowych wchodzących w skład  klimatu, np. temperatura i opady, które warunkują występowanie organizmów. Czynniki zanieczyszczające substancje lub rodzaj energii naturalnej lub wytworzonej przez człowieka, które przy określonych  koncentracjach wywołują ujemne zmiany w jakości  środowiska. Czynności życiowe komórki – procesy zachodzące w  komórce związane z  metabolizmem,  wzrostem,  rozmnażaniem się,  dziedziczeniem. Czynność (biol.) - działanie własne całości lub części istoty żywej ( narządu,  tkanki,  komórki itp.). Czysta produkcja pojęcie określające uzyskanie produktów nie będących w kolizji z zasobami przyrody; celem c.p. jest zmniejszenie konsumpcji, używanie tylko zasobów odnawialnych,  produkcja żywności wolnej od chemikaliów, eliminacja toksycznych emisji, wprowadzanie technologii bezodpadowych itp.

D

arwinizm - pojęcie

ogólne określające teorię mechanizmu ewolucji podaną przez Karola Darwina. Dąbrowa - las z naturalnym  drzewostanem dębowym. Decesja - kurczenie się, osiadanie złoża torfowego w wyniku degradacji  torfu pod wpływem odwodnienia. Defekacja  czynność usuwania  kału z organizmu. Deficyt nutrientów - niedobór składników pokarmowych, powodujący ograniczenie wzrostu i rozwoju organizmów określonego gatunku. Deficyt tlenowy niedobór optymalnego stężenia tlenu w środowisku; obserwowaniu w wysokich górach, wodach o znacznym obciążeniu materią organiczną,  glebach o małej porowatości lub zalanych wodą. Deficyt wody - niedobór wywołany czynnikami naturalnymi lub  antropogenicznymi. W celu zmniejszenia deficytu wody budowane są zbiorniki retencyjne. Deflacja - jedna z form erozji, polegająca na wywiewaniu drobnego materiału skalnego ( piasek, pył) z obszarów nie osłoniętych zwartą roślinnością lub pokrywą śnieżną. Deflokulacja - proces przeciwny do flokulacji;  dyspersja skoagulowanego układu koloidalnego. Degeneracja – proces lub zaburzenie funkcjonowania i zniekształcenie struktury układu ekologicznego, np.  ekosystemu. Deglacjacja - topnienie, wycofywanie się lodowca. Degradacja  anabolizm, obniżenie roli, pozycji lub wartości kogoś lub czegoś; rozpad układu ekologicznego,

30

jego przejście na niższy poziom organizacji. Degradacja ekosystemów zaburzenia i zmiany w składzie i funkcjonowaniu  ekosystemów polegające najczęściej na ich uproszczeniu; d.e. może być skutkiem zaburzeń naturalnych (powodzie, pożary) lub wynikiem gospodarczej działalności człowieka; d.e. może prowadzić do całkowitego zaniku życia biologicznego lub do zastąpienia pierwotnej flory i fauny nowymi zespołami organizmów. Degradacja środowiska pogorszenie stanu środowiska przyrodniczego poprzez eliminację elementów lub uszkodzenie struktur systemów przyrodniczych; d.ś. polega m.in. na obniżeniu aktywności biologicznej, zmniejszeniu  bioróżnorodności; przyczynami d.ś. są silne przekształcenia i naruszenie elementów  ekosystemów w wyniku gospodarczej działalności człowieka w skali lokalnej jak i globalnej. Degradacja wód - proces wywołany zespołem zjawisk powodujących pogorszenie się jakości wody. Dekantacja - oddzielanie klarownej cieczy od osadu poprzez zlewanie. Dekompozycja – polega na rozkładzie przez  destruenty, na proste związki nieorganiczne, wielkocząsteczkowych związków pochodzenia organicznego. Produktami rozkładu są CO2, H2O,  jony H, aniony i kationy,  energia cieplna emitowana do  środowiska w procesach tlenowych. Delimitacja rozgraniczenie, wyznaczenie granic. Delta - płaskie, rozgałęzione ujście rzeki do morza lub  jeziora kształtujące się pod wpływem akumulacji materiału transportowanego przez rzekę w jej dolnym  biegu; zbudowane ze stale odkładanych osadów, cechujące się rozgałęzieniami nurtu uchodzącej

rzeki, wielością wysepek między tymi rozgałęzieniami i wysunięciem w zbiornik. Delta wsteczna - rozgałęzione ujście rzeki ukształtowane od strony zalewu przez wody cofające się okresowo w obszarze ujściowym rzeki ( cofka) w wyniku przejściowego podnoszenia się poziomu morza. np.  delta wsteczna Świny. Deltowe jezioro – powstaje przez odcięcie dawnej zatoki morskiej lub jeziora; płytkie i silnie zarastające np. Druzno w delcie Wisły lub Dąbie. Deluwium – obszar ze zdeponowanym materiałem niesionym przez wody bieżące, w dolnym biegu rzeki lub na przedpolu ujścia do morza. Demersalny organizm (nektobentos) - inaczej organizm przydenny, odnosi się do zwierząt przebywających na pograniczu dna i toni wodnej. Demineralizacja wody - jest to proces uzdatniania wody polegający na jej odsalaniu. Dendrologia dział botaniki zajmujący się drzewami i krzewami. Denitryfikacja redukcja  azotanów przez  azotyny do  azotu cząsteczkowego (denitryfikacja całkowita) lub  azotu amonowego (denitryfikacja częściowa, amonifikacja) przez  mikroorganizmy wodne w warunkach beztlenowych ( nitryfikacja). Denitryfikatory  bakterie posiadające zdolność do przeprowadzania procesu denitryfikacji (Micrococcus denitrificans, Thiobacillus denitrificans). Dentyna  zębina. Denudacja - forma erozji polegająca na usuwaniu materiału glebowego i skalnego z wyniosłości terenu. Deplazmoliza – proces, który następuje po przeniesieniu  komórki do roztworu o wyższym  potencjale chemicznym niż potencjał wody w  komórce splazmolizowanej ( roztwór 31

hipotoniczny lub  hipoosmotyczny), co powoduje napływ wody do komórki, wywołując stopniowe rozkurczanie się  protoplastu. Depozycja mokra - powietrzny transport zanieczyszczeń zaabsorbowanych przez wodę atmosferyczną opadającą w postaci opadów. Depozycja sucha - powietrzny transport zanieczyszczeń bez udziału wody zawartej w atmosferze, głównie w postaci gazów i pyłów. Depresja - znaczne obszary lądowe położone poniżej poziomu morza. Depresja wody jest obniżeniem zwierciadła wody podziemnej w czasie jej zczerpywania. Desmosomy  połączenia „punktowe”. Destruenci  są to cudzożywne  mikroorganizmy, głównie  bakterie,  grzyby, promieniowce, pierwotniaki ale również bezkręgowce (nicienie, pierścienice, roztocze, owady bezskrzydłe, chrząszcze etc.) rozkładające obumarłą materię organiczną, wykorzystujące niektóre produkty rozkładu oraz uzdatniające składniki potrzebne do produkcji roślinnej. W efekcie dochodzi do  mineralizacji (nie zawsze pełnej) i w wyniku  dekompozycji powstaje na lądzie  humus (próchnica) a w zbiornikach wodnych zawiesina, która w warunkach beztlenowych przechodzi w  sapropel. Desulfurykacja - mikrobiologiczna redukcja siarczanów do siarkowodoru w warunkach beztlenowych. Detergenty - związki chemiczne powierzchniowo czynne wchodzące w skład środków piorących i myjących, stanowiące częste zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych; d. dzielą się na: 1) anionowe, 2) kationowe, 3) niejonowe. Detergenty miękkie - detergentu ulegające biologicznemu rozkładowi. Detoksykacja - odtruwanie.

Detrytofagi - jedna z grup konsumentów odżywiająca się martwą materią organiczną ( detrytusem). Detrytus - rozkładająca się martwa materia organiczna powstająca ze szczątków martwych roślin i zwierząt lub ich wydalin, w wodzie stanowi zawiesinę lub osady denne; materia unosząca się nazywana jest  abiosestonem, a podlegająca sedymentacji  tryptonem. Detrytusojady  detrytofagi  detrytusożercy. Dewastacja - zniszczenie. Dewastacja środowiska zniszczenie środowiska na danym terenie polegające na zachwianiu homeostazy układu wskutek wprowadzenia czynnika o nasileniu przekraczającym poziom jego tolerancji. Dewon drugi okres ery paleozoicznej, zaczął się przed 400 milionami lat, trwał zaś 50—60 milionów. Dezoksyrybonukleinowy kwas ( DNA lub w niektórych językach ADN)  kwas  nukleinowy mniej utleniony niż kwas rybonukleinowy (RNA lub ARN), wchodzi w skład chromatyny  jądra komórkowego, jest materialnym nośnikiem cech dziedzicznych. Diabelski kwartet - przyczyny wymierania gatunków zebrane w czterech grupach: 1. niszczenie,  dewastacja, zanieczyszczenie i fragmentacja układów ekologicznych; 2. zabijanie zwierząt i wycinanie roślin; 3.  introdukcja obcych gatunków zwierząt i roślin; 4. wtórne wymieranie. Diadromiczność – zdolność do wędrówek rozrodczych i żerowiskowych, które odbywają ryby dwuśrodowiskowe i większe bezkręgowce. Hydrobionty te mogą być  anadromiczne,  katadromiczne lub  monobiotyczne (wyłącznie morskie lub wyłącznie słodkowodne). Diafragma  przepona.

32

Dializa - metoda oczyszczania  koloidów z elektrolitów z zastosowaniem błony półprzepuszczalnej, przez którą łatwo przenikają małe cząsteczki a nie przenikają duże. Diapauza - okres zahamowania procesów fizjologicznych w różnych stadiach rozwoju ontogenetycznego w okresie niesprzyjających warunków  klimatycznych lub biotycznych; zjawisko powszechne wśród owadów oraz widłonogów i wioślarek planktonowych. Diapauza zimowa  hibernacja, a diapauza letnia  estywacja; okresom tym towarzyszy częste odwodnienie organizmów. Zwiększa to odporność populacji na działanie niekorzystnych warunków środowiskowych. Diastaza  enzym rozkładający skrobię (mączkę, krochmal) na maltozę. Diktiosom - podstawowy element strukturalny  aparatu Golgiego złożony z 5-8 spłaszczonych woreczków (blaszek, cystern), których ściany utworzone są z pojedynczej  błony gładkiej, przyjmuje najczęściej kształt półksiężycowaty i wyróżnia się w nim dwa bieguny lub dwie powierzchnie: biegun bliższy czyli powierzchnię formowania (cis) po stronie wypukłej i biegun dalszy czyli powierzchnię dojrzewania (trans) po stronie wklęsłej. Obszar  cytoplazmy zajmowany przez diktiosomy cechuje się brakiem  rybosomów, ziarn glikogenu oraz sporadyczną tylko obecnością  mitochondriów, lub innych  organelli. Dimiktyczne jezioro  jezioro charakteryzujące się dwukrotnym ( dimiksja) mieszaniem wód w ciągu roku:  cyrkulacja wiosenna i jesienna a w pozostałych okresach (zimą i latem) istnieje w nim uwarstwienie termiczne  stratyfikacja. Dioksyny - związki chemiczne: 2,3,7,8-czterochlorodwubenzo-p-

dioksyna, TCDD tetrachlorodibenzodioxin; związki kancero- i teratogenne, powodują obniżenie odporności organizmu, wywołują zaburzenia wzrostu, osłabiają rozrodczość i uszkadzają wątrobę, silnie rakotwórcze. Diploid (diploidalny) — organizm powstały z połączenia dwóch komórek rozrodczych. W  jądrach komórkowych jego ciała  chromosomy występują parami. Również  komórka, w której nastąpiło podwojenie liczby chromosomów ( haploid). Długość fali - odległość pozioma między dwoma jednoimiennymi punktami profilu fali, np. między dwoma sąsiednimi dolinami lub grzbietami fali. DNA  kwas deoksyrybonukleinowy jest makrocząsteczką zbudowaną z dwóch łańcuchów nukleotydów tworzących prawoskrętną helisę, znajduje się w  jądrze komórkowym,  mitochondriach i  plastydach. Decyduje o  dziedziczności, zawiera  informację genetyczną o składzie  białek, bierze udział w procesie  rozmnażania, przekazuje informację genetyczną komórkom potomnym, posiada zdolność  replikacji. Dno - stale lub okresowo pokryta wodą cześć lądu. W wypadku  jezior dno posiada  strefę brzegową i dno właściwe. Przegłębienia dna noszą nazwę głęboczki w przeciwieństwie do wypłyceń w formie progów i wyniesień. Dno oceaniczne - ma urozmaiconą rzeźbę związaną z procesami geologicznymi i tektoniką. Do wielkich form dna oceanów zaliczamy:  szelf kontynentalny (do 200 m),  stok kontynentalny (200 – 3000 m),  baseny oceaniczne (3000 – 6000 m), rowy oceaniczne (poniżej 6000 m głębokości) i podwodne łańcuchy górskie. Małymi formami dna są: rafy, ławice, głębie, pojedyncze góry zwane  gujotami. 33

Doba księżycowa = doba pływowa - czas między dwoma kolejnymi przejściami Księżyca przez jeden i ten sam południk (24 godziny i 50 minut). Dobowe  migracje pionowe regularne przemieszczanie się zwierząt ( planktonu, ryb) w toni wodnej zgodnie z dobowym rytmem zmian natężenia światła; ewolucyjnie stanowią one kompromis pomiędzy koniecznością zaspokajania potrzeb pokarmowych w warstwach obfitujących w pokarm i unikania konfrontacji z drapieżcą. DOC - rozpuszczony węgiel organiczny (ang. dissolved organic carbon) — węgiel organiczny w postaci rozpuszczonej. Doczyszczanie ścieków - proces zmniejszania zawartości  azotu,  fosforu i związków zużywających tlen. Dolina jest obszarem fizjograficznym wyżłobionym siłą erozji powietrza, wody lub lodu. W dnie doliny wyróżnia się  dno i zbocza a także koryto, tarasy zalewowe i nadzalewowe. Dolina ryftowa - szczelina w środkowej części  grzbietu śródoceanicznego o szerokości od 25 do 50 km. Dolinny dział wód  dział wód biegnący w poprzek opuszczonej doliny. DOM rozpuszczona materia organiczna (ang. dissolved organic matter). Dominacja ekologiczna – przewaga ilościowa nad innymi  gatunkami na tym samym poziomie troficznym albo gildii w biocenozie. Oznacza to zwykle największy % udział w całkowitej liczebności wszystkich gatunków. Poza dominantami niższy udział mają subdominanty (influenty, recendenty a występujące sporadycznie nazywane są adominantami. Dominant (eudominant)  gatunek osiągający w zbiorowisku przewagę

ilościową nad innymi gatunkami. Często jest zarazem  edyfikatorem fitocenozy czy zoocenozy. Dominujący gen  gen, którego działanie na organizm ujawnia się mimo obecności przeciwstawnego  genu. Doprowadzalnik – budowla hydrotechniczna w postaci  kanału lub rurociągu doprowadzająca wodę w celach przemysłowych lub irygacyjnych. Dopuszczalny poziom stężenia najwyższe wartości poziomu  zanieczyszczenia środowiska uznawany za nieszkodliwy dla określonych organizmów. Dorzecze - obszar, z którego wody spływają do danego systemu rzecznego; rozróżniamy dorzecza główne, czyli dorzeczy rzek uchodzących bezpośrednio do morza oraz dorzecza rzek niższego rzędu uchodzących do rzeki głównej lub jej dopływów. Dostosowanie - względna miara ekologicznego „sukcesu" osobnika, na który składa się szansa przeżycia i wydania żywotnego potomstwa; względne prawdopodobieństwo udziału określonego  genotypu w obecnej i przyszłej puli genowej populacji. Downwelling - pionowy ruch  wody morskiej w dół, polegający na pogrążaniu się mas wodnych od powierzchni w kierunku dna jako efekt oddziaływania prądów wiatrowych. Dół gnilny – sztuczny, podziemny zbiornik przeznaczony do osadzania się nierozpuszczonych zanieczyszczeń organicznych, gromadzone są w nim odprowadzane ścieki komunalne. Drapieżcy – heterotrofy antagonistyczne, zdobywają pokarm napadając na swoje ofiary przy pomocy specjalnych przystosowań w budowie swojego ciała (np. szybkość poruszania się,  mimikra,  mimetyzm) a zwłaszcza wyposażenia w  narządy pozwalające na atakowanie, zabijanie i konsumowanie mięsa. Są znani 34

również w świecie zwierząt  drapieżcy zadowalający się płynami ustrojowymi ofiar (krwiopijcy). Drapieżca jest konsumentem drugiego rzędu w  ekosystemie. Do drapieżców nie zalicza się  pasożytów. Drapieżnik – drapieżca. Drenaż – odwodnienie gruntu przez system rurek ceramicznych (drenów) ułatwiających  odpływ wodyale i odwodnienie gruntu przez głęboko wcinającą się rzekę, odwadnianie  torfowiska przez rów  melioracyjny. Drewnienie – rodzaj  inkrustacji. Drewno - tkanka roślinna utworzona ze zdrewniałych  naczyń lub innych komórek, często cewek i  włókien drzewnych. Drgania akustyczne - wychylenia cząstek środowiska sprężystego względem położenia równowagi. Drobnoustroje (mikroorganizmy) - ogólna nazwa  organizmów o mikroskopijnej wielkości, do których należą wszystkie  bakterie, pierwotniaki,  wirusy, liczne glony oraz niektóre  grzyby. Drugi stopień oczyszczania ścieków  oczyszczanie biologiczne. Dryf – przesuwanie się organizmów lub przedmiotów na powierzchni wody pod wpływem wiatru i prądu wody. Dryft kontynentów - teoria, w myśl której istnieje możliwość ruchu kontynentów ponad skorupą ziemską. Drzewnik - substancje odkładające się w celulozowych ścianach komórek  drewna i twardzicy. Drzewostan - warstwa drzew w fitocenozie leśnej; żargonowo w leśnictwie także: jednolity fragment lasu. Dwupienność - występowanie u roślin dwóch rodzajów osobników, z których jedne wytwarzają wyłącznie kwiaty żeńskie (słupkowe), pozostałe zaś  męskie (pręcikowe). Dwutlenek siarki (SO2) - trujący gaz o ostrej, duszącej woni, cięższy od powietrza; wytwarzany i emitowany do

atmosfery w procesie spalania paliw; bezwodnik kwasu siarkawego, odpowiedzialny za powstawanie kwaśnych deszczów. Dwutlenek węgla (CO2) - gaz cieplarniany; bezbarwny, bezwonny, niepalny gaz, cięższy od powietrza; wytwarzany w procesie spalania węgla, oleju, gazu, benzyny; nadmiar emisji CO2 prowadzi do globalnych zmian  klimatycznych (efekt cieplarniany). Dy - osad organiczny gromadzący się na dnie niektórych  dystroficznych zbiorników wodnych bogatych w rozpuszczone  kwasy  humusowe. Dyfuzja przemieszczanie się jednostek substancji z obszaru o wyższej koncentracji do środowiska o niższej koncentracji tej substancji. Dyfuzja polega na nieustannym ruchu cząsteczek. Dymorfizm – występowanie dwupostaciowości w obrębie gatunku postaci różniące się kształtem, wymiarami, ubarwieniem i sposobem rozrodu we wspólnym biotopie. Dymorfizm płciowy (różnice w wyglądzie zewnętrznym samicy i samca) i dymorfizm następczy (różnice w wyglądzie stadiów rozwojowych). Dynamika populacji – oznacza zmiany ilościowe i jakościowe w populacji. Zmiany jakościowe związane z wyglądem (morfologią) to zmiany  fenotypowe, a zmiany struktur wieku, tempa wzrostu i genetyczne nazywają sie  genotypowe. Charakterystyczne krzywe dynamiki populacji (np. esowata, wykładnicza,  fluktuacje, oscylacje etc.) Dysfotyczna warstwa - mroczna strefa zbiornika wodnego, gdzie procesy rozkładu materii organicznej przewyższają jej produkcję. Dysjunkcja - przerwanie zasięgu gatunków na dwa lub więcej ośrodków. Dysklimaks zachwiany i zniekształcony  klimaks, powstający w wyniku gospodarczej działalności człowieka w stabilnej biocenozie, np. 35

wypas bydła prowadzący do pustynnienia obszarów stepowych. Dyslokacja - przemieszczenie się gatunku, populacji z pierwotnego obszaru występowania do nowego. Dyspersja - 1. stan rozproszenia substancji; 2. termin określający rodzaj rozmieszczenia przestrzennego osobników w populacji. Dystrofia - zaburzenia w odżywianiu organizmu lub zbiornika wodnego (niska  żyzność wód) spowodowane silnym niedoborem składników pokarmowych. Dystroficzna strefa strefa półmroku w zbiornikach wodnych występująca pomiędzy strefami eufotyczną (prześwietloną) i afotyczną (pozbawioną światła) często pokrywająca się z  poziomem kompensacji (poziom równowagi pomiędzy procesami produkcji i rozkładu), pozbawiona roślin zielonych, a z glonów występują w większości  brunatnice i krasnorosty. Dystroficzne jezioro  jezioro o wodzie bogatej w związki  humusowe, zwykle ciemnej; najczęściej w kontakcie z torfowiskami  mszarnymi. Dystroficzność - termin używany w limnologii, hydrochemii, określający silny niedobór substancji odżywczych w  jeziorach. Dystroficzny zbiornik wodny zbiornik o dużej zawartości koloidalnych związków  humusowych. Woda ma zabarwienie brunatne, małą przezroczystość, silne zakwaszenie, niską zawartość związków pokarmowych. Takie zbiorniki wodne występują przeważnie w kontakcie z  torfowiskami wysokimi, często zarastają nasuwającym się od  brzegów  płem torfowym. Dystrofizm - stan hydrochemiczny i hydrobiologiczny  jeziora; d. oznacza dużą zawartość substancji  humusowych, zakwaszenie wody, częsty niedobór tlenu i substancji

pokarmowych, ubogą jakościowo faunę i florę; d. często prowadzi do powstawania  torfowisk. Dysymilacja (przemiana, rozkład) proces rozkładu przyswojonych przez organizm złożonych związków organicznych ( białka, tłuszcze) na substancje prostsze ( mocznik,  amoniak, woda i inne) z wydzieleniem energii zużywanej w procesach życiowych organizmu. Dywergencja  rozbieżność; 1. poziomy przepływu wody z obszaru centralnego występujący w  upwellingu.; 2. zjawisko odmiennego kształtowania się cech w rozwoju rodowym organizmów pod wpływem różnych warunków środowiska. Dział wodny - granica zlewni rozdzielająca kierunki spływu wód różnych systemów rzecznych; wyróżnia się d.w. powierzchniowy biegnący po grzbietach wzniesień i podziemny związany z ukształtowaniem zwierciadła wód podziemnych. Dział wód podziemnych - jest linią przebiegającą przez najwyższe punkty zwierciadła statycznego poziomu wodonośnego, oddziela przeciwne kierunki ruchu wody podziemnej Dziedziczność – stanowi podstawową właściwość  organizmów żywych, polega na odtwarzaniu w procesach  rozrodu i rozwoju osobniczego potomstwa o takich cechach, jak wyjściowe formy rodzicielskie. Dzieworództwo - rozwój organizmu z nie zapłodnionej żeńskiej komórki rozrodczej  partenogeneza.

E

chopelobentos

-

zasiedlający na stałe miękkie  dno

36

(podłoże muliste i ilaste) organizmy  bentosowe. Edaficzne czynniki - właściwości gleby, od których zależy istnienie w niej życia: fizyczne (struktura, temperatura, wilgotność), chemiczne (kwasowość, zasadowość, zawartość soli mineralnych), biologiczne ( zespół organizmów bytujących w glebie). W wodzie wyróżniamy miękkie osady denne  peloid, piaszczyste psammal i twarde, skaliste  lital. Edreobentos organizmy  bentosowe przytwierdzone do dna oceanicznego. Edyfikator - składnik fitocenozy wywierający szczególnie duży wpływ na stosunki ekologiczne w  ekosystemie, decydujący o strukturze fitocenozy, kształtujący warunki życia dla innych gatunków, np. buk w buczynie pomorskiej. Efekt styku - zjawisko wzrostu  bioróżnorodności na granicy biocenoz w  ekotonie. Efektor  narząd, poprzez który organizm reaguje na  bodziec. Efemeryczne rzeki – rzeki, w których woda płynie tylko podczas opadów atmosferycznych charakterystyczne dla tropikalnych terenów. Efemeryczne siedliska - siedliska powstające na nowo co jakiś czas i wkrótce niszczone, np. odsłaniane po spuszczeniu wody dna stawów, łachy w korytach wielkich rzek, namuliska. Efluencja - bezpośrednie zasilanie rzeki przez wodę gruntową wynikające z wyższego położenia zwierciadła  wody gruntowej niż poziom wody w rzece. Egzocytoza wydzielanie na zewnątrz przez  komórkę zawartości wakuoli, mechanizm bardzo złożony, w uproszczeniu polega na zetknięciu wakuoli oraz  błony komórkowej i ich pęknięciu w miejscu styku, może być m.in.  reakcją obronną  organizmu.

Egzogeniczne procesy - zjawiska geologiczne zachodzące na powierzchni Ziemi - wietrzenie,  sedymentacja i inne - wywoływane przez zewnętrzne czynniki działające na skorupę ziemską np.: wiatr, woda. Egzoplazma - strefa zewnętrzna  cytoplazmy, bardziej sztywna. Ekmana cyrkulacja - ruch na powierzchni wody wynikający z działania sił Coriolisa. Ekologia – jest to nauka podstawowa o trybie życia roślin i zwierząt oraz o ich stosunkach wzajemnych a środowiskiem, zjawiskach zachodzących w całej  biosferze ale najczęściej w jej fragmentach tj.  ekosystemach czy  biocenozach. Współczesna ekologia zajmuje się dynamiką biocenoz i liczebności populacji,  interakcjami międzygatunkowymi, strukturami przestrzennymi  biosystemów,  bioróżnorodnością, przepływem energii i obiegiem materii w biosystemach i całej  biosferze, modelowaniem przebiegu rożnych procesów ekologicznych w skali lokalnej i globalnej etc.  Biocenologia dzieli się na: fitosocjologię i zoocenologię. Ze względu na charakter siedliska ekologię dzielimy na: ekologię organizmów wodnych, ekologię organizmów lądowych. Pojęcie do nauki wprowadził niemiecki zoolog - E. Heckel w 1869 roku. Ekologia człowieka - dział ekologii badający wzajemne uwarunkowania i zależności populacji ludzkich i otaczającego  środowiska przyrodniczego i  antropogennego. Ekologia krajobrazu – jest opisywaniem i analizą  krajobrazu, który może obejmować wiele  ekosystemów, populacji i gatunków ale również tworów ludzkich ( antropocenoza). Celem tej działalności jest zarządzanie, planowanie przestrzenne, architektura  krajobrazu, gospodarka zasobami 37

przyrody w ten sposób żeby nie spowodować degradacji przyrody i nie naruszyć istniejącej  homeostazy. W ekologii e.k. jest działem zajmującym się strukturami przestrzennymi populacji (np.  metapopulacjami) albo zbiorami  ekosystemów znajdujących się na różnym etapie  sukcesji lub w  interakcjach. Ekologia stosowana – ekologia praktyczna – działania ludzi w gospodarce zasobami (rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo,  rybołówstwo, surowce mineralne, surowce energetyczne), w ochronie przyrody  sozologia (ochrona gatunkowa, ochrona różnorodności biologicznej, ochrona  krajobrazu), w ochronie  środowiska człowieka ( biogeochemia, paleoekologia, ekotoksykologia). Ekologiczna nisza - całościowy  zespół czynników (światło, pokarm, miejsce), o który mogą konkurować gatunki w danej biocenozie. Ekologiczna potencja - zdolność organizmów do przetrwania w środowisku. Ekologiczna samoregulacja zdolność powrotu  ekosystemu ze stadium zakłócenia do równowagi biologicznej. Ekologiczna walencja - zakres wahań dane czynnika ekologicznego, pozwalający na utrzymanie zdolności do życia danego organizmu. Ekologiczna wydajność - poziom energii wytwarzany na poziomach troficznych, podzielony przez poziom energii zmagazynowanej na tym poziomie Ekologiczne czynniki - wszystkie składniki  biotyczne i abiotyczne charakterystyczne dla danego  środowiska, oddziałujące na życie i rozwój osobników, populacji, biocenoz. Ekorozwój - rozwój gospodarczy współdziałający i nie naruszający w sposób znaczny i nieodwracalny  środowiska życia człowieka w taki

sposób, że nie prowadzi do degradacji biosfery. Ekosfera - każda sfera, której warunki fizyczne i chemiczne umożliwiają życie i rozwój organizmów. Ekosystem - biogeocenoza, wycinek powierzchni ziemi (najczęściej w fizjograficznie określonych granicach, np.  jezioro,  torfowisko, las) z zamieszkującymi go organizmami żywymi powiązanymi wzajemnymi zależnościami z siedliskiem zmodyfikowanym ich działalnością ( biotop), w którym wszystkie części składowe są ze sobą powiązane licznymi zależnościami i warunkują się wzajemnie. Jest to biosystemu stanowiący funkcjonalną całość, w której zachodzi wymiana między częścią żywą (biocenozą), a nieożywioną ( biotopem). Ekosystemy ochronne - zespoły  klimaksowe nie zmienione lub nieznacznie zmienione w wyniku działalności gospodarczej człowieka. Ekosystemy produkcyjne - zespoły o dużej produkcji biologicznej, intensywnie użytkowane przez człowieka, należą do nich lasy użytkowe i agrocenozy. Ekotoksyny - substancje, które wydzielając się do  środowiska mogą wywierać szkodliwy wpływ na nie poprzez  bioakumulację lub działanie toksyczne na systemy  biotyczne. Ekoton - różnej szerokości (zwykle niezbyt rozległa)  strefa przejściowa między dwoma układami ekologicznymi ( ekosystemami,  biocenozami) np. Zalew Szczeciński jest ekotonem pomiędzy biocenozą słodkowodną i słonowodną. Ekotop - jednostka powierzchni wyróżniona na podstawie charakterystycznej struktury roślinności oraz specyficznego sposobu użytkowania. Ekotyp  populacja (lub populacje) danego gatunku wyselekcjonowana 38

pod wpływem określonych warunków  środowiska i dobrze do nich przystosowana. Pomimo przynależności do tego samego gatunku, skład genetyczny takiej populacji (określony częstością występowania rozmaitych cech determinowanych genetycznie) jest odmienny od innych populacji. Ekozofia  filozofia ekologiczna. Ekskrecja  wydalanie. Ekspansja - rozprzestrzenianie się, zajmowanie nowych terenów przez określone gatunki zwierząt i roślin. Eksploatacja - wykorzystywanie; w ekologii ważna jest eksploatacja zasobów naturalnych powodująca zachwianie równowagi biologicznej. Ekstensywny - o słabym natężeniu, lecz rozległy, nie skoncentrowany; przeciwieństwo intensywnego. Ektoderma - zewnętrzna warstwa komórek w pierwszych stadiach rozwoju zarodka zwierzęcia. Z niej rozwijają się: tkanka okrywająca i nerwowa. Ekumena - część kuli ziemskiej stale zamieszkiwana przez człowieka. Elastyczność środowiska zdolność do czasowej zmiany stanu środowiska przyrodniczego pod wpływem czynników zewnętrznych i powrotu do stanu poprzedniego po zaprzestaniu oddziaływania czynników. Elektroforeza - metoda rozdziału cząsteczek o różnych ładunkach elektrycznych wykorzystująca różną prędkość ich wędrowania w polu elektrycznym. Elektron - cząstka o ładunku elektrycznym ujemnym, która normalnie jest częścią  atomu, ale może oddzielić się od niego w pewnych warunkach. Elektrownia maretermiczna elektrownia wykorzystująca różnicę temperatur na powierzchni i w głębi morza; różnica temperatur wykorzystywana jest do zmian objętości czynnika napędzającego turbiny generatora.

Elektrownia meremotoryczna elektrownia wykorzystująca energię fal morskich. Elektrownia pływowa elektrownia wykorzystująca energię pływów, czyli dobowych zmian poziomu morza ( przypływy i odpływy). Elektrownia wodna - elektrownia wykorzystująca siłę spadającej wody do napędzania turbin generatorów elektrycznych; różnicę poziomów wody uzyskuje się przez wybudowanie zapory na rzece, która jednak powoduje znaczne zmiany w środowisku. Elektryczność - zjawiska związane z istnieniem swobodnych  elektronów. Ich nadmiar tworzy ujemny ładunek elektryczny, ich niedobór - dodatni ładunek elektryczny. Ich ruch tworzy prąd elektryczny. Ładunki elektryczne tego samego znaku odpychają się, znaków przeciwnych - przyciągają. Elementy cytoszkieletu - stanowią swego rodzaju rusztowanie dla struktur  cytoplazmy,  błony komórkowej oraz  osłonki  jądra komórkowego, pośredniczą w kotwiczeniu  komórki do błony podstawnej, za pośrednictwem  błony komórkowej, nie są układami trwałymi, ale pozostają w stałej dynamicznej równowadze, zapewniając komórce możliwość zmiany kształtu, położenia, przesuwania się po podłożu substancji międzykomórkowej, wysuwanie  nibynóżek, pochłanianie substancji z zewnątrz i  podział komórki, jest odpowiedzialny za transport pęcherzykowy: w procesie  endocytozy i  egzocytozy, przekazu nerwowego, komunikacji pomiędzy  ER i  aparatem Golgiego oraz przesyłania pęcherzyków w obrębie samego aparatu Golgiego. W skład cytoszkieletu wchodzą:  filamenty pośrednie,  mikrofilamenty,  mikrotubule. Embriologia - nauka o rozwoju zarodkowym (embrionalnym). 39

Embrion  zarodek. Emigracja zjawisko rozprzestrzeniania się populacji, polegające na jednokierunkowym ruchu na zewnątrz. Emisja dopuszczalna maksymalna ilość substancji zanieczyszczającej atmosferę lub wodę, która może być wprowadzona przez daną jednostkę prowadzącą działalność gospodarczą. Emisja równoważna - suma emisji różnych zanieczyszczeń do wody lub atmosfery przeliczona na  dwutlenek siarki wg. współczynnika toksyczności. Emisja transgraniczna zanieczyszczenie atmosfery przedostające się zza granicy. Emisja zanieczyszczeń wprowadzenie do atmosfery lub wody zanieczyszczeń w sposób: 1. zorganizowany z urządzeń technologicznych; 2. niezorganizowany - z hałd, składowisk, hal produkcyjnych poprzez wywietrzniki, pożarów lasu, wylewisk i kolektorów ściekowych. Emitor - źródło wysyłające  zanieczyszczenia do atmosfery, wody lub gleby. Emitowanie wydzielanie, wysyłanie, puszczanie lub nadawanie czegoś, np.: emitowanie gazów do atmosfery, wypuszczanie zanieczyszczeń do wody. Endemit  gatunek występujący wyłącznie w danym miejscu kuli ziemskiej, np. endemit występujący wyłącznie w  jeziorze Bajkał. Endemity - jednostki systematyczne fauny i flory występujące na ograniczonym terenie wskutek izolacji geograficznej lub zmian warunków środowiskowych oraz w następstwie zawężania ich pierwotnego  areału. Paleoendemity – pochodzą z odległych okresów geologicznych, a neoendemity powstały w czasach zbliżonych do współczesnych. Endobiont - bytujący wewnątrz innego  hydrobionta organizm jako

 komensal ( symbiont) lub najczęściej jako  pasożyt. Endocytoza – jest to proces wprowadzania do  komórki substancji z zewnątrz, poprzez wgłębienie się  błony komórkowej zakończone zamknięciem otworu w miejscu wgłębienia i powstanie  wakuoli, otoczonej  cytoplazmą; Endoderma - druga (wewnętrzna) warstwa komórek pojawiająca się w początkowych stadiach rozwoju zarodki zwierzęcia. Z niej rozwijają się pewne tkanki, np.  nabłonek jelita środkowego. Tkanka otaczająca walec osiowy w łodydze lub korzeniu (śródskórnia). Endofauna - bezkręgowce żyjące wewnątrz większego od siebie organizmu ( endobiont) lub żyjące na dnie zagrzebane w mule albo w wyborowanych przez siebie w twardym substracie schroniskach (skałotocze – endoliton). Endokrynologia - nauka o  gruczołach wydzielania wewnętrznego oraz ich działaniu. Endometrium – składnik  macicy, błona śluzowa zmieniająca się w cyklu miesiączkowym. Endoplazma – strefa wewnętrzna  cytoplazmy wypełniająca wnętrze  komórki, o konsystencji zolu, bardziej płynna i zawierająca różnego rodzaju ziarnistości. Endosperma  bielmo. Energia - zdolność materii do wywoływania wszelkich zmian. Najważniejsze formy energii: chemiczna, elektryczna, magnetyczna, mechaniczna i promienista. Energia alternatywna  addytywna,  energia pozyskiwana z innych źródeł niż konwencjonalne; e. wiatru, wodna, słoneczna, jądrowa, biogaz, biopaliwa (np. alkohol, oleje roślinne, pelety ze zrąbków lub słomy), ciepło ziemi, geotermia etc. Energia falowania – energia powstająca w wyniku wykorzystania fal 40

morskich. Zaliczana jest do odnawialnych źródeł energii. Energia kinetyczna prądów morskich - energia powstająca w wyniku wykorzystania prądów morskich. Zaliczana jest do odnawialnych źródeł energii. Energia morza  energia  fal i  pływów; może być wykorzystywana do przetwarzania na energię elektryczną w specjalnych turbinach. Energia odnawialna  energia addytywna; uzyskiwana ze źródeł odnawialnych tj. energii słonecznej, wiatru i wody. Energia pływów energia powstająca w wyniku wykorzystania zjawiska pływów mor. lub oceanicznych dzięki różnicy poziomów i przepływowi wody między akwenem otwartym i odpowiednio utworzonym zbiornikiem. Zaliczana jest do odnawialnych źródeł energii. Energia promieniowania słonecznego - zaliczana jest do odnawialnych źródeł energii. Przetwarza i wykorzystuje ona energie promieniowania Słońca Energia termiczna - zwana też energią cieplną to ta część energii wewnętrznej układu, która może być przekazywana innemu układowi w formie ciepła. Zaliczana jest do odnawialnych źródeł energii. Energia wiatrowa - jedno z odnawialnych źródeł energii. Turbiny wiatrowe przekształcają ją na energię elektryczną. Energia wody - jest energią płynącej wody w postaci energii potencjalnej i kinetycznej, może być wykorzystywana jako  energia mechaniczna (młyny, tartaki, pompy wodne) lub  energia elektryczna (turbiny wodne). Energii źródła wszystkie substancje, zjawiska, procesy, obiekty, urządzenia, które mogą być wykorzystane do zaspokajania potrzeb energetycznych człowieka; można je

podzielić na  odnawialne i  nieodnawialne. Energii źródła nieodnawialne źródła nie odtwarzające się: węgiel kamienny i brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny,  drewno, uran i in. Energii źródła odnawialne źródła praktycznie nie podlegające wyczerpaniu: promieniowanie słoneczne, wiatry,  energia wody. Energochłonność - ilość energii zużywanej w całym łańcuchu przemian energetycznych, przypadająca na jednostkę miary tego procesu (sztukę, kilogram). Entomologia - nauka o owadach. Entropia miara stopnia nieuporządkowania; jest tym większa, im bardziej rozmyty jest układ prawdopodobieństwa. Enzymy – swoiste  białka czynne katalizujące prawie wszystkie reakcje chemiczne, przebiegające w żywej  komórce. Mogą być zbudowane z samego  białka, jednak w większości składają się z  części białkowej i  części niebiałkowej. Jako  katalizatory odznaczają się wysoką swoistością. Eocen - druga epoka  trzeciorzędu, która trwała około 30 milionów lat. Eoliczne procesy zjawisko porywania i unoszenia przez wiatr drobnych cząstek mineralnych i organicznych ( deflacja), które drążą i ścierają powierzchnię skał (korozja) oraz  akumulacja naniesionego materiału. Epibentos – epifauna; organizmy żyjące na powierzchni dna zbiornika wodnego. Epibiont - organizm wodny bytujący na powierzchni twardego  substratu większego hydrobionta (np. na muszli małża żyją wąsonogi - pąkle itp.) Epicentrum - obszar na powierzchni kuli ziemskiej położony pionowo nad ogniskiem trzęsienia Ziemi. Epidermis  naskórek.

41

Epifauna - ogół gatunków zwierząt, głównie wodnych, osiadłych i przytwierdzonych za pomocą przyssawek, bisiorów itp. do podłoża, lub poruszających się po podłożu. Epifity - rośliny, które osiedlają się na pniach i gałęziach drzew, np. wiele paproci i porostów w lasach tropikalnych. Zjawisko to jest przykładem  komensalizmu, ponieważ epifity nie czerpią żadnych substancji pokarmowych z drzew; nie są jednak  pasożytami. Epifityczny porastający powierzchnię roślin, naroślinny. Epilimnion - najlepiej wymieszana, wierzchnia warstwa wody w zbiornikach wody stojącej, pojawiająca się w okresie stagnacji letniej oraz zimowej, latem najbardziej prześwietlona i zasobna w tlen oraz z najwyższą temperaturą, zimą ulega ochłodzeniu poniżej 4oC. Epilitoral  wybrzeże  stawu, jeziora, lub morza na styku lądu i wody. Epilityczny - rosnący na powierzchni kamieni, głazów, skał (epiliton). Epilityczny - rosnący na powierzchni kamieni, nakamienny Epineuston - organizmy bytujące na błonce powierzchniowej wody. Epipelagial powierzchniowa warstwa dziedziny oceanicznej do głębokości około 200 m. Epipeliczny - występujący na powierzchni mulistego osadu. Epiplankton – jest planktonem epipelagialu na który składają się organizmy autotroficzne i heterotroficzne, które biernie unoszą się w wodzie. Epipleuston – organizmy  pleustonowe częściowo wynurzające się ponad powierzchnię wody (np. nartniki). Epitalassa – górna warstwa wody morskiej, oceanicznej która odpowiada  epilimnionowi jeziornemu.

Epizoity - zwierzęta żyjące stale na innych zwierzętach, wykorzystujące je jako środek transportu, nie będące jednocześnie ich  pasożytami, np. ryba remora żyje przyczepiona do rekina; wąsonogi porastające ciało waleni. Epoka lodowa  plejstocen, część okresu zwanego czwartorzędem. Obszary kontynentalne w wyższych szerokościach geograficznych były pokryte lodowcami kontynentalnymi. ER  retikulum endoplazmatyczne. Era (grupa) geologiczna — największa jednostka czasu w dziejach Ziemi. Erozja - mechaniczne niszczenia powierzchni Ziemi przez czynniki zewnętrzne, połączone z usuwaniem produktów niszczenia. Znane są powszechnie: erozja eoliczna (erozja wiatrowa) i erozja wodna gleb. Ery: prekambryjska lub archaiczna, od 3500 do 420 mln lat temu, paleozoiczna od 420 do 225 mln lat temu, mezozoiczna od 225 do 70 mln lat temu, kenozoiczna od 70 mln lat temu do chwili obecnej. Erytrocyt  czerwone ciałko krwi. Eskudacja - rodzaj fizycznego wietrzenia polegający na fizycznym działaniu na skały krystalizujących soli (rozsadzanie). Estrogen  hormon wywołujący  ruję. Estuarium - obszar znajdujący się pod wpływem wód słodkich i słonych (deltowate ujścia rzek,  fiordy, płytkie zatoki,  baseny oddzielone  mierzejami, obszary tektonicznego zapadliska nadbrzeżnego) powodujący wytworzenie się specyficznych warunków  środowiskowych (specyficzna  flora i  fauna pochodzenia słodkowodnego i morskiego). Są to  ekosystemy wysokoproduktywne ale w wyniku antropopresji podlegają znacznym zmianom degradacyjnym.

42

Estuarium okresowe  estuarium, gdzie  zasolenie w każdym punkcie geograficznym zmienia się okresowo (np. wzrost zasolenia podczas wiosennych roztopów). Estywacja  śpiączka letnia, stan letniego odrętwienia, diapauza letnia. Etologia - nauka biologiczna o zachowaniu się  organizmów żywych. Etyka ekologiczna - dziedzina traktująca problem ochrony środowiska ( sozologii) w kategoriach moralnych; ratowanie środowiska jako problem moralny. Euarenal – nadwodny pas arenalu, wilgotny piasek, który leży poza zasięgiem fal, powyżej  higroarenalu. Zamieszkujące go organizmy są grupą  psammonu nazwana eupsammonem. Eubacteriae  bakterie właściwe. Eufotyczna strefa - górna, bardzo dobrze prześwietlona warstwa wód  jezior i  oceanów. Euhalinobionty organizmy morskie; większość mieszkańców wód oceanicznych euhalinowych o zasoleniu wody ~ 35%. Euhaloby – bioindykatory silnie zasolonych wód śródlądowych, słonych jezior. Eulitoral – środkowa część strefy brzegowej ( litoralu) zalewana okresowo przez wody przyległe. W oceanach jest to strefa  pływów w zakresie maksymalnej amplitudy pływów syzygijnych. Eulitoral górny  supralitoral. Eumiksja - przy umiarkowanie letnim, pośrednim mieszaniu wód jeziora;  epilimnion i  termoklina średnio rozwinięte. Eury - przedrostek używany w ekologii, określający względny stopień tolerancji na czynnik środowiska, cechujący dany  gatunek. Eurybatyczne organizmy organizmy znoszące wielkie różnice ciśnienia między płytkimi i głębokimi miejscami akwenu.

Eurybioza - zdolność organizmów do przebywania w szerokim zakresie zmian  środowiskowych. Euryfagi - organizmy o szerokim spektrum pokarmowym. Euryhaliczne organizmy – ( euryhalinowe) gatunki znoszące znaczne wahania zasolenia wody. Euryhydryczne organizmy gatunki znoszące znaczne wahania wilgotności środowiska. Euryoksybionty organizmy potrafiące przystosować się do lepiej lub słabiej natlenionej wody np. karaś. Eurytermiczne organizmy gatunki mające znaczną tolerancję na wahania temperatury otoczenia. Eurytermiczny - tolerancyjny wobec szerokiego zakresu zmienności temperatury (przeciwieństwo  stenotermiczny). Eurytopizacja zastępowanie elementów  stenotopowych przez  eurytopowe, tj. elementów o wąskiej amplitudzie ekologicznej przez elementy o szerokiej amplitudzie. Eurytopowy – tolerancyjny, o szerokiej amplitudzie ekologicznej, o szerokim zakresie  tolerancji na dany czynniki środowiska ( eurytermiczny - o szerokiej tolerancji na czynnik temperatury itd.). Przeciwieństwo  stenotopowy) Eurytopy - organizmy znoszące bez szkody znaczne wahania czynników środowiska np.: temperatury, wilgotności. Eutrofia - stan troficzny wód o wysokiej zawartości  biogenów, niskiej przezroczystości i mętnej barwie wody, z dużą ilością rozpuszczonych soli mineralnych i  humusowych, najczęściej wysoka  produktywność biologiczna. Eutroficzne jezioro - typ zbiornika wodnego o wodzie bogatej w substancje pokarmowe, z bogato rozwiniętą roślinnością podwodną i szuwarową.

43

Eutroficzny zbiornik - zbiornik o znacznej zawartości pierwiastków  biogennych (pochodzących ze źródeł  allo- i  autochtonicznych) w wodzie, znacznym tempie produkcji pierwotnej i znacznej zawartości materii organicznej w wodzie i osadach dennych ( mezotroficzny zbiornik,  oligotroficzny zbiornik,  trofia,  eutrofizacja). Eutrofizacja - kierunkowy proces zmian  trofii zbiornika, polegający na wzroście obfitości i tempa produkcji materii organicznej na skutek zwiększonego dopływu pierwiastków  biogennych ze źródeł  allo- i  autochtonicznych. Eutrofizacja wód - wzbogacanie (niekiedy nadmierne) w wyniku procesów naturalnych lub (częściej)  antropogenicznych środowiska wodnego (np.  jezior, rzek, mórz) w składniki pokarmowe. Nadmierna chemizacja rolnictwa (zbyt obfite naturalne lub sztuczne nawozy  azotowe i  fosforowe) powoduje przedostawanie się do wód nadmiernej ilości  biogenów których następstwem jest szereg niekorzystnych zjawisk w  ekosystemach wodnych - zakwity  fitoplanktonu, nadprodukcja  zooplanktonu, ubytki tlenowe, powstawanie stref azoicznych a także zanikanie stenobiontów w tym cenniejszych gatunków ryb itd. Ewapotranspiracja suma parowania z gruntu i transpiracji wody przez rośliny, sublimacji lodu i śniegu. Ewolucja - zjawisko różnicowania się organizmów na przestrzeni pokoleń, mające uzasadnienie we właściwościach genetycznych organizmów i warunkach  środowiskowych. Ex situ ochrona - ochrona gatunku poza miejscem jego naturalnego występowania (siedliskiem), np. uprawa lub  hodowla w ogrodach botanicznych lub zoologicznych.

F

acja

-

jednostka

fitosocjologiczna służąca do opisu wewnętrznej struktury i organizacji zespołu roślinnego, dawniej miarodajnym kryterium wyróżniania tej jednostki była ilościowa dominacja tzw. gatunków wyróżniających. FAD – dinukleotyd flawinoadeninowy, bezpośredni akceptor elektronów w  komórce. FADH2 - jest substratem dla kompleksów białkowych wchodzących w skład łańcucha  oddechowego. Fagocytoza  czynność pewnych komórek zwierzęcych (ameby, białe ciałka krwi) polegająca na wchłanianiu do swej cytoplazmy i trawieniu stałych cząstek lub  mikroorganizmów. Fagotrofia - sposób odżywiania się organizmów jednokomórkowych, polegający na pobieraniu cząstek pokarmu przez błonę komórkową. Fagotrofy (makrokonsumenci) organizmy  heterotroficzne, głównie zwierzęta, żywiące się innymi organizmami lub rozdrobnioną materią organiczną. Fakultatywna anaerobioza zdolność organizmów do życia zarówno w środowisku tlenowym jak i beztlenowym. Fala - przemieszczające się zaburzenie powierzchniowe lub wewnętrzne ośrodka z prędkością zależną od właściwości ośrodka. Fala baryczna – kołysanie powstające na powierzchni wody zbiornika, najczęsciej są to fale  sejszowe. Fala głębokowodna - rozchodzi się po powierzchni morza, którego głębokość jest większa od połowy średniej długości fali. 44

Fala grawitacyjna - dominującą siłą podtrzymującą jest w jej wypadku siła ciężkości. Długość fal grawitacyjnych przekracza 1,7 cm, przy prędkości rozprzestrzeniania uzależnionej od siły ciężkości. Fala kapilarna - dominująca siłą determinującą tych fal jest napięcie powierzchniowe. Długość fali kapilarnej jest mniejsza niż 1,74 cm. Fala Kelvina - długa  fala progresywna, która podczas  cyklu pływowego przemieszcza się z otwartego morza do zatoki. Wielkość amplitudy fali jest większa po stronie zbiornika będącej w czasie  przypływu jego prawym  brzegiem ( w kierunku ruchu fali). Takie zachowanie się fali wynika z obrotu zbiornika w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara, gdy tymczasem  fala ma tendencje do ruchu prostoliniowego. Fala na głębokościach przejściowych - przemieszcza się z głębokiego morza na małe głębokości. Długość jej jest większa od dwóch głębokości i mniejsza od dwudziestu głębokości wody; orbity cząstek podlegają wpływowi dna. Fala płytkowodna - jest falą powierzchniową, której długość jest co najmniej 20 razy większa od głębokości wody.  Dno wpływa na orbity cząsteczek wody a prędkość rozprzestrzeniania się jest determinowana przez głębokość wody. Fala pływowa jest falą długookresową wywołaną siłami przyciągania grawitacyjnego; przejawiają się one we wzroście i opadaniu  pływu. Fala podłużna - zjawisko ruchu falowego, gdy drganie cząsteczek jest równoległe do kierunku propagacji energii. Fala poprzeczna - cząstki fali poruszają się w kierunku prostopadłym do kierunku propagacji energii.

Fala progresywna - kształt tej  fali przemieszcza się w określonym kierunku. Fala sejsmiczna - grawitacyjna  fala pochodzenia  sejsmicznego, wywołana trzęsieniem dna morskiego lub erupcją wulkanu podwodnego.  Fala ta jest niewidoczna na otwartym oceanie (mała stromość), ma jednak dużą wysokość w  strefie brzegowej. Fala stojąca  fala powstała przez nałożenie się (interferencję) dwu analogicznnych fal, biegnących w przeciwnym kierunku; grzbiet takiej fali nie przesuwa się, poziom wody podnosi się i opada w tym samym miejscu. Fala tsunami  tsunami, najczęściej  fala sejsmiczna jest grawitacyjna falą o długości nawet do 700 km, niewielkiej wysokości na otwartym morzu, wywołana trzęsieniem dna morskiego lub wybuchem wulkanu podwodnego. Na lądzie powoduje ogromne zniszczenia w wyniku utworzenia wału wodnego dochodzącego nawet do kilkudziesięciu metrów wysokości. Fala wewnętrzna - powstaje pod powierzchnia wody o zmiennej gęstości, zmniejszającej się w kierunku dna. Fale dźwiękowe (akustyczne) fale sprężyste zawarte w paśmie częstotliwości słyszalnych przez człowieka, rozchodzące się w ośrodkach gazowych, ciekłych lub stałych. Fale elektromagnetyczne zaburzenia pola elektromagnetycznego, wywołane zmianami rozkładu ładunków elektrycznych, rozchodzące się w ośrodku materialnym w próżni. Oddziaływanie f.e. na  środowisko jest związane z ich długością. Fale solitonowe – są falami pływowymi, mającymi stromy grzbiet, przesuwają się w górę rzeki, znane sa pod nazwą  bore.

45

Fale sprężyste - fale rozchodzące się w ciałach stałych, cieczach i gazach tzn. w ośrodkach sprężystych; f.s. dzielą się w zależności od częstotliwości na:  infradźwięki, dźwięki słyszalne i ultradźwięki. Faleza  klif, urwisty brzeg morski. Falowanie swobodne - wywołane jest działaniem siły o charakterze impulsowym i istniejące po ustaniu działania tej siły. Falowanie wymuszone wymuszone i podtrzymywane przez działanie słabej siły, np. przez przyciąganie Księżyca. Farwater - tor wodny oznaczony znakami nawigacyjnymi lub tyczkami, gwarantuje to bezpieczne przejście statków, okrętów, łodzi i jachtów. Fauna zwierzęta żyjące w określonych granicach przestrzeni geograficznej:  fauna stawu, krainy itp. Faunistyka - dział zoologii zajmujący się opisem terenu pod względem jakościowego i ilościowego występowania zwierząt. Faza świetlna fotosyntezy  Fotosyntetyczna fosforylacja niecykliczna,  Fotosyntetyczna fosforylacja cykliczna. Fekalia - wydaliny ludzkie lub zwierzęce gromadzone w dołach kloacznych lub zbiornikach na gnojowicę; po przeróbce na  kompost z ziemią lub  torfem cenny nawóz organicznych; silne nawożenie surowymi fekaliami może doprowadzić do skażenia mikrobiologicznego i chemicznego środowiska (gleb i wód). Fennoskandia – Bałtycka tarcza, wydźwignięta i występująca na powierzchni ziemi część krystalicznego podłoża prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, obejmująca Półwysep Kolski, Republikę Karelii (Federacja Rosyjska), Finlandię, Szwecję i pd. Norwegię; zbudowana z archaicznych i proterozoicznych skał metamorficznych i magmowych,

tworzących stare pasma górskie (m.in. karelidy), które już w proterozoiku zostały zrównane; najstarsze z tych skał, o wieku określonym metodami izotopowymi na ok. 3,8 mld lat, ukazują się na powierzchni na Półwyspie Kolskim; na tych zrównanych utworach leżą płatami okruchowe (np. piaskowce jotnickie) i wulkaniczne skały górnego proterozoiku i dolnego paleozoiku. Fenologia- dział ekologii zajmujący się sezonową rytmiką rozwoju organizmów; sezonowość zjawisk przyrodniczych; synfenologia – dział fenologii zajmujący się rytmami sezonowymi w całych  ekosystemach Fenotyp - zespół pewnych cech osobnika uwidaczniający się w jego wyglądzie, morfologii np. kształt, barwa, wielkość. Feoplasty – jeden z rodzajów  plastydów, o barwie brązowej, występują wyłącznie w  komórkach  brunatnic. Powstają z  leukoplastów lub z  chloroplastów. Ferment  enzym. Fermentacja (glikoliza beztlenowa) - nazwa procesów chemicznych przeprowadzanych przez pewne organizmy w środowisku beztlenowym przy udziale  enzymów. Występuje w dwóch odmianach jako fermentacja mlecznowa i fermentacja alkoholowa. Fermentacja alkoholowa – proces przekształcania przez komórki roślinne kwasu mlekowego najpierw w aldehyd octowy, a następnie w  etanol, zysk energetyczny to 2 cząsteczki  ATP. Fermentacja mleczanowa występuje w momencie braku  tlenu w  komórce, wówczas nie odbywa się  oddychanie mitochondrialne. Zachodzi wtedy przemiana cząsteczki  glukozy do dwóch cząsteczek  mleczanu, co dostarcza tylko dwóch cząsteczek  ATP. Mleczan może powstawać np. w komórkach mięśniowych w czasie wytężonego 46

wysiłku, kiedy to  układ krwionośny nie nadąża z dostarczaniem wystarczającej ilości tlenu do  mięśni. Także niektóre  bakterie i  grzyby mają zdolność przekształcania glukozy w kwas mlekowy w procesie fermentacji mleczanowej. Zysk energetyczny to 2 cząsteczki  ATP. Feromony – są substancjami organicznymi wytwarzanymi przez zwierzęta w specjalnych gruczołach, mogą być zawarte w moczu czy kale. Służą jako czynniki biokomunikacji. Zwierzę rozpoznaje je zmysłem smaku lub węchu; wyróżnia się feromony płciowe, alarmujące (przyciągające lub odpychające) lub sygnalizujące zajętość obszaru. Fikobiliny  barwniki asymilacyjne towarzyszące u glonów, należą tutaj np.  fikocyjanina i  fikoerytryna, pochłaniają światło o innej długości fali niż  chlorofil, dzięki temu glony mogą przeprowadzać proces  fotosyntezy nawet na dużych głębokościach. Fikocyjanina  barwnik asymilacyjny pochłaniający światło niebieskie. Fikoerytryna  barwnik asymilacyjny pochłaniający światło czerwone. Fiksacja utrwalanie i unieruchamianie składników pokarmowych w glebie poprzez przechodzenie w formy nierozpuszczalne przez co nieprzyswajalne przez rośliny. Filamenty pośrednie  organelle komórkowe, element  cytoszkieletu. Są włóknistymi polipeptydami opornymi na rozciąganie, rozmieszczone w całej  cytoplazmie  komórki tworzą sieć odporną na mechaniczne działanie różnych sił zewnętrznych, występują w komórkach pojedynczo lub tworzą sieci albo pęczki. Można je znaleźć we wszystkich rodzajach  komórek nabłonkowych, tworzą szkielet  jądra komórkowego.

Filogeneza proces rozwoju wszystkich form organicznych w ciągu całego okresu istnienia życia na Ziemi. Filogeneza rozwój rodowy organizmów w ujęciu historycznym. Filozoficzna ekologia  ekofilozofia. Filtr adsorpcyjny - filtr powietrza i gazów odlotowych, w którym  zanieczyszczenia są zatrzymywane na adsorbentach (żele krzemionkowe, tlenki  metali, węgiel aktywny, sita molekularne). Filtracja - metoda oczyszczania powietrza oraz doczyszczania wody i ścieków za pomocą urządzeń zwanych filtrami. Filtratory – zwierzęta wodne odżywiające się odcedzaną drobną zawiesiną, która może być pokarmem żywym (bakterio-, fito-, zooplankton) lub martwym ( abioseston lub  trypton). Wyróżnia się filtratory bierne z aparatami filtracyjnymi (reofile) i czynne, które filtrują cząstki pokarmowe specjalnymi odnóżami (np. wieloszczety, skorupiaki, larwy owadów, małże, mszywioły, ramienionogi i osłonice). Filtrowanie (sączenie) - metoda oddzielania płynów od ciał stałych za pomocą filtrów, sączków itp. Filtry biologiczne - urządzenia do oczyszczania ścieków z udziałem drobnoustrojów, które absorbują i mineralizują ścieki. Fimbrie  organelle  organizmów prokariotycznych w postaci cienkich, białkowych wyrostków osadzonych na powierzchni  bakterii. Ułatwiają  adhezję między bakteriami, a także między bakteriami a podłożem. Fiord - długa, głęboka  zatoka o wlocie w kształcie litery "U", związana z działalnością lodowca. Fital – środowisko zarośniętego dna w zbiorniku wodnym, stwarza bardzo dobre warunki do rozwoju obfitej fauny.

47

Fitoasocjacja  zespół roślinny,  fitocenoza; podstawowa jednostka systematyki fitosocjologicznej. Fitobentos - rośliny żyjące na dnie zbiorników wodnych (glony oraz rośliny kwiatowe), rozwija się wyłącznie w płytkich, prześwietlonych warstwach wód w warstwie eufotycznej. Fitocenologia  fitosocjologia. Fitocenoza ( biocenoza roślinna) roślinna część  ekosystemu,  biocenozy; określone  zbiorowisko roślin na jednym  siedlisku. Fitofagi - zwierzęta roślinożerne. Fitolitoral  litoral ze zwartą roślinnością wyższą. Fitomelioracje zalesianie i zadarnianie wododziałów, stoków ulegających erozji, wydm, powodujące zwiększenie wilgotności gleby oraz osłabienie wpływu wiatru i erozji. Fitoplankton - plankton roślinny ( fitoplankton sieciowy,  nanoplankton,  pikoplankton oraz  zooplankton); w skład którego wchodzą głównie  glony należące do okrzemek i zielenic oraz sinice. Organizmy te są głównym źródłem pokarmu dla niektórych zwierząt, np. dla wielu gatunków wielorybów; występują do głębokości przenikania światła; odgrywa główną rolę w produkcji pierwotnej w  ekosystemie. Fitoplankton sieciowy - frakcja  fitoplanktonu o wymiarach > 30 μm ( nanoplankton,  pikoplankton). Fitosocjologia - dział botaniki zajmujący się badaniem zbiorowisk roślinnych (lub zespołów roślinnych). Fizjocenoza  krajobraz, układ ekologiczny złożony z wielu sąsiadujących ze sobą i powiązanych funkcjonalnie  ekosystemów, tworzących razem swoistą całość przyrodniczą. Fizjografia opis terenu, charakterystyczne cechy przyrodnicze terenu.

Fizjologia – nauka biologiczna o funkcjach żywych organizmów, ich  narządów,  tkanek i  komórek. Fizyka nauka przyrodnicza zajmująca się badaniem metodami ilościowymi zasadniczych i ogólnych własności materii i energii oraz prawami ich ruchu. Flokulant - substancja, która dodana do płynnej zawiesiny  koloidalnej powoduje jej  koagulację (kłaczkowanie). Flora - rośliny żyjące w określonych granicach przestrzeni geograficznej, np. kontynentu, krainy,  jeziora itp. Florystyka - dział fitogeografii zajmujący się inwentaryzacją flory. Flota - zespół statków będących podporządkowanych jednemu z przewoźników żeglugi lub państwa, którego mają banderę. Flota dalekomorska - statki rybackie powyżej 50 m. długości wypływające poza Polskie Obszary Morskie. Flotacja - metoda frakcjonowania drobnoziarnistych mieszanin różnych ciał stałych wykorzystująca różne stopnie zwilżalności powierzchni ziaren cieczą i ich różną zdolność przywierania do pęcherzyków powietrza; w górnictwie f. Oznacza wzbogacanie rud. Fluktuacja - proces nieustannych, różnokierunkowych zmian w układzie ekologicznym, zachodzących przy zachowaniu podstawowych cech jego struktury i podstawowych powiązań z siedliskiem. Fluor – pierwiastek chemiczny z grupy fluorowców, zaliczany do mikroelementów, jest niezbędny m.in. przy powstawaniu szkliwa zębów. Fluorescencja – jest zjawiskiem świecenia pod wpływem promieni nadfioletowych; przeciwieństwo  bioluminescencji. Fluorowodór - HF. Fluwialny - rzeczny, utworzony (uformowany) przez rzekę. 48

Fluwiogeniczne torfowisko  torfowisko nawadniane rozlewającymi się wodami  cieków. FMN - mononukleotyd flawinowy, składnik  FAD, bierze udział w procesach oksydo-redukcyjnych katalizowanych przez  enzymy przenosząc atomy  wodoru. Formacja roślinna - podstawowa jednostka fizjonomicznej klasyfikacji roślinności; obejmuje zbiorowiska roślin o podobnym wyglądzie i formach życiowych, np.  torfowisko niskie. Formalina - 40-procentowy roztwór wodny formaldehydu, powszechnie stosowany do konserwacji preparatów biologicznych w stężeniu 2% w chłodnych porach roku i 4% w okresie lata. Formami ochrony przyrody w Polsce są:  parki narodowe,  rezerwaty przyrody,  parki krajobrazowe,  obszary chronionego krajobrazu, obszary  Natura 2000,  pomniki przyrody,  stanowiska dokumentacyjne,  użytki ekologiczne,  zespoły przyrodniczokrajobrazowe, ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. Fosfolipidy  lipidy, które w swoim składzie mają glicerol lub sfingozynę, kwasy tłuszczowe, kwas fosforowy i grupę funkcyjną. Występują we wszystkich  komórkach m.in. w  mięśniach serca, tkance mózgowej i  nerwowej. Fosfor – pierwiastek chemiczny zaliczany do  makroelementów, który jest składnikiem podstawowych  związków organicznych w  komórkach np.  kwasów nukleinowych,  fosfolipidów i innych połączeń organicznych, spełnia ważną rolę jako pierwiastek uczestniczący w  procesach energetycznych komórki dzięki jego udziałowi w tworzeniu  AMP,  ADP i  ATP, jest składnikiem związków transportujących  wodór w procesach

oksydoredukcyjnych ( acetylokoenzymA,  NAD,  NADP,  FAD,  FMN), w  organizmach zwierzęcych bierze udział (wraz z  wapniem) w budowie kości. Fosforany sole kwasów fosforowych, są głównym składnikiem nawozów  fosforowych i większości środków piorących; f. są czynnikiem przyspieszającym proces eutrofizacji wód. Fosforowe nawozy - nawozy mineralne (superfosfat, polifoska i inne) stosowane w uprawie roślin; nadmierne ich stosowanie powoduje wzrost procesów eutrofizacyjnych. Fosforylacja oksydacyjna – trzeci etap procesu  oddychania komórkowego. Przepływ elektronów przez przenośniki elektronów, w wyniku szeregu reakcji powstają 3 cząsteczki  ATP. Fosoforoorganiczne związki związki zawierające  atom  fosforu związany z  atomem węgla, trujące, stosowane w medycynie jako leki, ochronie roślin i jako broń chemiczna. Fosylizacja - proces powstawania skamieniałości ze szczątków pozostałych po żywych istotach. Fotoautotroficzne rośliny - rośliny wyposażone w światłoczułe barwniki, przy których udziale wytwarzają energię potrzebną do wiązania węgla w węglowodany w procesie fotosyntezy. Fotoautotrofy  fotoautotroficzne rośliny. Fotofile - organizmy „światłolubne”, zamieszkujące płytkie warstwy wód. Fotofoby - organizmy unikające miejsc oświetlonych, spotykane w głębiach wód. Fotometr - 1. w spektrofotometrii w świetle widzialnym - urządzenie do wizualnego lub fotoelektrycznego pomiaru przepuszczalności lub absorpcji światła monochromatycznego za pomocą filtrów; 2. w  fotometrii płomieniowej urządzenie do fotoelektrycznego pomiaru 49

intensywności promieniowania widzialnego emitowanego przez substancje wzbudzone w płomieniu. Fotorespiracja wzmożone oddychanie roślin w świetle w stosunku do oddychania w ciemności. Fotosyntetyczna fosforylacja cykliczna - występuje w  reakcjach świetlnych procesu  fotosyntezy, ten typ zachodzi najprawdopodobniej tylko w skrajnie trudnych warunkach. Fotosyntetyczna fosforylacja niecykliczna – występuje w  reakcjach świetlnych procesu  fotosyntezy, zachodzi w granach  chloroplastów. W wyniku tego procesu powstaje cząsteczka  NADPH2 oraz cztery protonu we wnętrzu granum, są one niezbędne do drugiego etapu fotosyntezy – cyklu  Calvina. Fotosynteza - w roślinach zielonych proces przyswajania dwutlenku węgla przy użyciu energii świetlnej, udziale  chlorofilu, barwników  karotenoidowych oraz wody, w procesie tym następuje  produkcja cukrów prostych z wydzieleniem tlenu do atmosfery. Fototaksja – jest ruchową reakcją organizmu na promienie światła; znane są wędrówki organizmów w kierunku źródła światła (f. dodatnia) lub unikanie światła (f. ujemna) – fotofobia. Fototrofia - wykorzystanie światła jako źródła energii w procesie budowy własnej biomasy ( chemotrofia). Fotyczna strefa - strefa  pelagialu w zbiorniku wodnym od powierzchni wody do maksymalnej głębokości, w której możliwa jest  fotosynteza. Frekwencja częstotliwość występowania danego gatunku na określonym terenie. Fukoksantyna - barwnik czerwonobrązowy nadający glonom zaliczanym do brunatnic ich charakterystyczną barwę. Fungi  grzyby.

Funkcjonalna odpowiedź - zmiana tempa konsumpcji  zasobów jako funkcja ich obfitości (zagęszczenia, biomasy);  numeryczna odpowiedź.

G

alaktyka - układ z

miliardów gwiazd, np. Droga Mleczna. Gameta  komórka płciowa (patrz zapłodnienie). Gametangium – miejsce wytwarzania  gamet u roślin, żeńskie jest to  lęgnia lub rodnia, męskie  plemnia. Gamety  komórki rozrodcze powstające w  gametangiach u  roślin oraz w  gonadach u  zwierząt. Są  haploidalne, u  organizmów wyższych różnią się wielkością i możliwością poruszania, gameta żeńska nazywana jest  komórką jajową, męska  plemnikiem. Wyróżniamy 3 rodzaje gamet:  izogamety,  anizogamety,  oogamety. Gatunek - termin używany w systematyce, obejmujący naturalną grupę osobników, które mogą się między sobą swobodnie krzyżować; kryteria wyróżniania gatunku: morfologiczne, genetyczne, geograficzne i ekologiczne.. Gatunek eurybaryczny organizmy znoszące szeroki zakres wahań ciśnienia (wody). Gatunek euryfagiczny  gatunek o szerokim spektrum pokarmowym ( polifagi). Gatunek odpadów - ściślej niż typ określa fizyczne, chemiczne i biologiczne właściwości odpadów. Gatunek reliktowy  gatunek fauny lub flory stanowiący pozostałość

50

dawnych organizmów z minionych epok geologicznych. Gatunek rzadki - organizm o niskiej liczebności, ograniczonym zasięgu występowania, przystosowany do specyficznych warunków środowiska i znajdujący się w sytuacji zagrożonej wyginięciem. Gatunek stenofagiczny organizmy o wąskim spektrum pokarmowym (o wysokiej specjalizacji pokarmowej). Gatunek sympatryczny  gatunek zajmujący ten sam obszar co uprzednio. Gatunek wskaźnikowy  wskaźnikowa roślina lub zwierzę. Gatunek wymierający  gatunek, którego liczebność osiągnęła wartość krytyczną i przeżycie przy obecnej antropopresji wydaje się niemożliwe. Gatunek zagrożony – każdy  gatunek fauny lub flory o ograniczonym obszarze występowania, niskiej liczebności przejawiającej tendencje spadkowe na skutek oddziaływania niekorzystnych warunków środowiska. Gatunek zawleczony – gatunek napływowy roślin lub zwierząt, pochodzący z innego obszaru geograficznego, który przypadkowo dostał się na dany teren i rozprzestrzenił się w środowisku naturalnym. Gatunki charakterystyczne  charakterystyczne  gatunki. Gatunki pionierskie  pionierskie  gatunki. Gaz błotny bezzapachowa, nietoksyczna, łatwo palna mieszanina gazów z przewagą metanu (CH4). Jest efektem beztlenowego rozkładu związków organicznych z osadów dennych zbiorników wodnych, samozapalenie na bagnach znane jest jako „błędne ogniki”. Gaz wysypiskowy - mieszanina gazów, głównie metanu (CH4) i CO2 oraz w niewielkich ilościach  azotu,

siarkowodoru i  amoniaku, powstająca podczas beztlenowej fermentacji zachodzącej w masie składowanych odpadów. Gazy cieplarniane - gazy, do których zalicza się CO2, tlenki  azotu, węglowodory i metan powiększające efekt cieplarniany. Gazy w wodzie - pochodzą z atmosfery ale również mogą pochodzić z reakcji chemicznych, biochemicznych a nawet przemian radioaktywnych. Największe znaczenie mają tlen,  dwutlenek węgla,  amoniak,  siarkowodór,  azot i metan. Gejzer – źródło wody podziemnej ogrzewane ciepłem ziemi zasilanej zjawiskami wulkanicznymi, wypływ podgrzanej wody lub pary czy gazów zmieszanych z para wodną może odbywać się cyklicznie a słup wody czasami sięga 100 m. Najbardziej znane gejzery występują w Islandii, Parku Narodowym Yellowstone, Kamczatce, Nowej Zelandii i w Japonii. Gen - materialna jednostka  dziedziczenia, decydująca o przekazywaniu poszczególnych dziedzicznych właściwości  organizmu. Generatywne stadium - stadium rozwoju osobniczego rośliny od momentu pierwszego w życiu zakwitnięcia do momentu pojawienia się wyraźnych objawów starzenia się i ograniczenia lub ustania rozmnażania się. Genet - jest terminem nadawanym osobnikowi genetycznemu, powstałemu z rozmnażania się płciowego gatunków modułowych. Genetyczna informacja - określa strukturę wszystkich  białek występujących w  komórce, zarówno  białek strukturalnych, jak i  białek enzymatycznych, Informacja ta zakodowana jest w określonej sekwencji zasad, które wchodzą w skład cząsteczek  kwasu deoksyrybonukleinowego ( DNA). 51

Genetyka – nauka biologiczna zajmująca się badaniem  dziedziczności i  zmienności organizmów. Genofor  nukleoid. Genotyp – zespół wszystkich  genów organizmu warunkujący jego właściwości  dziedziczne. Geobotanika - nauka o szacie roślinnej, rozpatrywanej jako część przestrzeni geograficznej, o prawidłowościach jej kształtowania się; obejmuje fitogeografię, fitosocjologię, środowiskową ekologię roślin. Geochemia dziedzina nauk geologicznych badająca występowanie i krążenie pierwiastków chemicznych w przyrodzie oraz ich rolę w procesach geologicznych. Geochemiczne bariery - struktury zatrzymujące lub spowalniające obieg pierwiastków w  krajobrazie, np. zadrzewienia na  brzegach zbiorników wodnych wychwytujące  biogeny spływające z pól. Geochronologia (chronologia geologiczna) zespół metod pozwalający na ustalenie wieku skał lub procesów geologicznych. Wiek względny ustala się na podstawie badania następstw warstw, ich niezgodności oraz na badaniu szczątków kopalnych istot żywych. Wiek bezwzględny skał oznacza się na podstawie obliczania pierścieni rocznych w pniach drzew; (do 3000 lat) albo warstw pewnych iłów (do 15 000 lat), albo z pomiaru rozkładu substancji radioaktywnych (do 30000 lat dla węgla, do wielu miliardów lat dla uranu). Geofizyka - nauka o Ziemi jako o ciele fizycznym, rozpatrująca zjawiska fizyczne zarówno w  litosferze, jak w  hydrosferze i  atmosferze. Geokompleks - część powierzchni Ziemi, która pod względem fizjonomii oraz wzajemnego oddziaływania poszczególnych elementów (rzeźba,  klimat, wody, gleby itp.) tworzy jedną

współzależną całość np. pasmo górskie,  dolina. Geokomponenty - podstawowe części składowe systemu przyrody: powietrze,  gleba, woda, roślinność, rzeźba terenu, zwierzęta,  klimat. Geologia nauka o Ziemi. Geomorfologia, czyli nauka o powierzchni Ziemi, tworzy jednocześnie część geografii fizycznej. Geologiczne procesy - twórcze i niszczące zjawiska geologiczne np.  sedymentacja,  denudacja, modelujące wygląd Ziemi. Geomorfologia - nauka o rzeźbie terenu oraz o procesach kształtujących tę rzeźbę. Geosfery  jądro Ziemi,  płaszcz, skorupa,  hydrosfera i  atmosfera. Geosystem - układ ekologiczny utworzony przez wszystkie  ekosystemy świata. Geotermalne wody mają temperaturę powyżej 20oC będące zazwyczaj wodami mineralnymi, mogą być wykorzystywane do produkcji energii cieplnej, elektrycznej a także w balneologii. Gęstość objętościowa jest stosunkiem masy próbki do objętości tylko części stałych. Gęstość wody - stosunek masy wody do jej objętości w temperaturze 0oC wynosi ona 0,999 g/cm3, w 30oC wynosi 0,996 g/cm3. Gęstość lodu wynosi 0,917 g/cm3 co pozwala na jego utrzymywanie się na powierzchni wody. Gildia – jest funkcjonalną grupą pokarmową gatunków które mają ten sam typ i sposób zdobywania pokarmu i korzystania z zasobów środowiska ( fitofagi czyli zooplankton roślinożerny; ryby drapieżne rybożerne  karniwora. Możliwe są gildie  filtratorów, rozdrabniaczy, sedymentatorów, skrobaczy, spasaczy, zbieraczy i zgryzaczy. Glacjogeniczne jezioro  jezioro pochodzenia lodowcowego. 52

Gleba - zewnętrzna warstwa skorupy ziemskiej powstała wskutek fizycznego i chemicznego wietrzenia skał oraz działania żywych organizmów. Prócz składników mineralnych zawiera wodę, powietrze i  próchnicę. Stanowi podłoże dla korzeni roślin oraz  środowisko, w którym żyje specyficzna  flora i  fauna. Glejowe gleby  zabagnione gleby. Glicerol - synonim gliceryny ( ciała tłuszczowe). Glikofity - rośliny nie będące  halofitami, nie tolerujące zasolenia. Glikogen  cukier magazynowany przez zwierzęta i  grzyby jako substancja zapasowa. Glikoliza – pierwszy etap procesu  oddychania komórkowego zwany także  szlakiem Embdena–Meyerhofa– Parnasa. Zachodzi w  cytoplazmie. Główny szlak  katabolizmu  węglowodanów pochodzących z rozkładu materiałów zapasowych. Zysk energetyczny netto glikolizy równy jest dwóm cząsteczkom  ATP i dwóm  NADH. Glikoliza beztlenowa  fermentacja beztlenowa. Globina - białko, które po połączeniu z  hemem daje  hemoglobinę. Glony  algi, najprostsze samożywne rośliny plechowe występujące głównie w wodach, ich masowe wystąpienie nazywane jest „zakwitem”. Grupa liczy ponad 30000 gatunków głównie sinic, okrzemek, zielenic i brunatnic. Glukoza  cukier prosty o wzorze C6H12O6, przyswajalny, najpowszechniej wykorzystywany  substrat oddechowy w  komórce. Zazwyczaj nie występuje w organizmie w stanie wolnym, ale jest natychmiast odkładana w postaci  wielocukrów (skrobi w  komórkach roślinnych i glikogenu w  komórkach zwierzęcych) lub wykorzystywana do syntezy innych związków (np.  lipidów).

Głębinowa fauna - gatunki zwierząt występujące stale lub okresowo w wodach strefy  batialu i  abysalu. Głębinowa strefa  abysal. Głębinowe zatłaczanie - metoda składowania odpadów głęboko pod ziemią, polegająca na wykorzystaniu do tego celu wyrobisk kopalnianych, lub specjalnie wykonanych odwiertów. Głęboka ekologia - nurt filozoficzny postrzegający człowieka jako równego z innymi gatunkami, uznający życie na Ziemi jako najwyższą wartość - twórca tego nurtu filozofii jest Norweg Arne Noess. Głęboka warstwa - warstwa rozciągająca się od najniższego punktu termokliny do dna. Głębokość kompensacji O2 = poziom kompensacji O2 - na tej głębokości  produkcja tlenu w wyniku fotosyntezy jest równa zapotrzebowaniu tlenowemu; poniżej tej głębokości rośliny nie mogą żyć. Głębokość mieszania - głębokość wody, na której  energia wiatru powoduje mieszanie wody w kolumnie. Głośność dźwięku - wielkość charakteryzująca subiektywne odczuwanie dźwięku przez człowieka a zależąca od jego natężenia i częstotliwości. Jednostką głośności dźwięku jest son. Gnicie - beztlenowy  rozkład materii organicznej. Gnilny dół  szambo. Gnilny szlam  sapropel. Gnojowica - rozcieńczone odchody zwierząt gospodarczych stosowane jako nawóz organiczny; nadmierne używanie prowadzi do skażenia bakteriologicznego wód powierzchniowych i podziemnych. Gnojówka - przefermentowany  mocz zwierząt  hodowlanych, stosowany jako nawóz organiczny. Gonady – miejsce wytwarzania  gamet u zwierząt, żeńskie to  jajniki, męskie to  jądra.

53

Gospodarka morska - całokształt działalności gospodarczej polegającej na wytwarzaniu dóbr i świadczeniu usług zgodnie z potrzebami ludności. Gospodarka morska obejmuje transport morski i żeglugę morską, sprawy obszarów morskich, portów i przystani morskich, racjonalnego korzystania z żywych zasobów morza, ochrony środowiska morskiego. Gospodarka rabunkowa bezmyślne, obliczone wyłącznie na doraźne zyski wykorzystywanie zasobów przyrody, wyrządzające niepowetowane, a często nieodwracalne szkody w środowisku. Gospodarka rybacka - działalność człowieka związana z hodowlą ryb, połowami i przetwórstwem. Do tej gałęzi gospodarki zaliczamy rybactwo morskie, śródlądowe, przetwórstwo i marketing rybami. Gospodarka wodna jest świadomym oddziaływaniem człowieka na  zasoby wodne dla zaspokojenia potrzeb komunalnych, rolnictwa, przemysłu, transportu, rekreacji i rybactwa (zwłaszcza hodowli) i ochrony przed powodziami (zbiorniki retencyjne, zapory,  kanały itp.). Gospodarka wodna organizmu – zespół procesów kontrolujących ilość wody pobieranej i wydalanej przez  organizm oraz regulujących wykorzystanie wody dla utrzymania czynności  narządów,  tkanek i  komórek oraz procesów przemiany materii i energii. Góra lodowa – jest swobodnie pływającym fragmentem lodu oderwanym od lodowca, zwykle 1 część  dryfującej góry wystaje nad poziom wody a 5/6 znajduje się pod wodą. Górny punkt krytyczny  maksimum ekologiczne. GPS - urządzenie podające aktualną pozycję geograficzną na podstawie sygnału z określonych typów satelitów. Gradient - wielkość zmiany jakiegoś wskaźnika środowiska na jednostkę

zmiany innego wskaźnika (odległości). W hydrobiologii posługujemy się gradientami termicznymi ( termoklina), zasoleniowymi ( haloklina) a także tlenowymi ( oksyklina). Gradientowość - rozkład, który ulega stopniowym zmianom na obszarze, z którego pobrane zostaną próbki. Gramocząsteczka (mol) - liczba gramów danej substancji równa jej ciężarowi cząsteczkowemu, a więc równa sumie ciężarów atomowych wchodzących w skład jej  atomów. Grana – stosy  tylakoidów w  chloroplastach, w których znajdują się  barwniki asymilacyjne ( chlorofil,  karoten,  ksantofil) uczestniczące w reakcjach świetlnych  fotosyntezy. Grazer  drapieżnik, który konsumuje organizmy znacznie mniejsze niż on sam (np. Copepoda żywi się okrzemkami). Grąd - (1) typ wielogatunkowego lasu liściastego z udziałem graba; (2) mineralne wzniesienie na dnie zalewanej lub zabagnionej doliny; (3) typ niezalewanego i nie bagiennego siedliska łąkowego. Grobla - budowla hydrotechniczna otaczająca sztuczny zbiornik wodny lub  brzegi rzeki w formie wału (zazwyczaj ziemnego) spiętrzającego wodę lub rozdzielającego wody stojące (stawy). Zwykle w przekroju poprzecznym ma kształt trapezowy o różnie nachylonych  skarpach, wewnątrz grobli znajduje się rdzeń najczęściej wykonany z gruntu zwięzłego (gliny). Gruczoł  narząd organizmu produkujący jakąś substancję (wydzielinę), np. ślinianka, tarczyca. Gruczoły dokrewne – w nich odbywa się produkcja hormonów. Gruntowe wody - wody podziemne poruszające się w skorupie ziemskiej pod wpływem sił ciężkości i gromadzące się nad warstwami nieprzepuszczalnymi. 54

Grupa biologiczna - zespół roślin podobnych (niezależnie od stopnia pokrewieństwa) ze względu na budowę, tryb życia i inne cechy biologiczne. Grupa odpadów jednostka ujmująca odpady o wspólnym pochodzeniu i wynikających stąd właściwościach. Grupa prostetyczna – część  enzymu, nieaminokwasowy składnik  białek złożonych, może być niskocząsteczkowym związkiem organicznym, metalem lub połączeniem obu. Gryzoniobójcze środki  rodentocydy. Grzbiet śródoceaniczny podwodny, sejsmiczny grzbiet górski występujący we wszystkich oceanach, wznoszący się od 1 do 3 km powyżej dna  basenu oceanicznego; średnia szerokość 1500 km, wzdłuż jego osi centralnej występują doliny ryftowe. Grzebienie mitochondrialne – występują w  mitochondriach, są to uwypuklenia wewnętrznej  błony mitochondrialnej. Grzęzawisko – jest terenem przesiąkniętym wodą, mało stabilny, najczęściej jest to mszar lub obszar  torfowiskowy. Grzybnia - wszystkie nitkowate jedno- lub wielokomórkowe utwory ( strzępki), tworzące ciało jednego grzyba. Grzyby kapeluszowe mają grzybnię w glebie, z której wyrasta owocnik - kapelusz na trzonku. Grzybobójcze środki  fungicydy. Grzyby - bezzieleniowe rośliny  zarodnikowe należące do plechowców, organizmy  cudzożywne podzielone pod tym względem na  pasożyty całkowite, półpasożyty i saprofity, oraz oddzielną grupę współżyjących z innymi organizmami na zasadzie  mutualizmu; pod względem cech morfologicznych i rozwojowych grzyby dzielą się na cztery klasy - pierwotne, glonowce, workowce i podstawczaki;

dogodne warunki rozwoju zapewnia im  środowisko o odczynie kwaśnym. Grzywacz - fala stroma, ostra ma charakterystyczny załamujący się wierzchołek z grzebieniem, który powstaje przy stanie morza > 5oB. Guano - złoża ekskrementów i trupów ptaków morskich (np. pingwinów, kormoranów, głuptaków) żyjących w milionowych koloniach na zachodnich wybrzeżach Peru, Chile i w Antarktyce; pokłady guana osiągają miąższość kilkudziesięciu metrów i są eksploatowane jako naturalny nawóz  azotowy, potasowy i  fosforowy. Gujot - podwodna góra stołowa pochodzenia wulkanicznego o ściętej płasko górnej części. Gytia - osad organiczny lub mineralno-organiczny gromadzący się na dnie niektórych oligo- i  mezotroficznych, dobrze natlenionych zbiorników wodnych. Substancja mineralna i organiczna może być piaszczysta, ilasta, żelazista (ruda darniowa), wapienna ( kreda jeziorna), planktonowa, torfowa lub muszlowa. Osad składa się głównie z rozkładających organizmów i może mieć zabarwienie szare, czarnoszare, oliwkowe, popielatoszare lub brunatne. Miąższość gytii w  jeziorze wynosi zwykle kilkanaście centymetrów do kilkudziesięciu metrów. Gytiowisko odsłonięty na powierzchni pokład  gytii.

H

abitat

-

część



biotopu  środowisko, w którym grupy poszczególnych gatunków organizmów posiadają najdogodniejsze warunki życia. Hadalna strefa - dolna część  abysalu (ultraabysal) znajdująca się na 55

głębokości poniżej 6000 m (np. Rów Tonga – głębokość 10882 m, długość 1400 km, szerokość 55 km, Rów Mariański głębokość 11022 m, długość 2550 km, szerokość 70 km, Rów Peruwiańsko - Chilijski głębokość 8055 m, długość 5900 km, szerokość 100 km). Żyją tu endemiczne gatunki (nawet do 70%) zwierząt. Hadalny - związany z najgłębszym środowiskiem oceanicznym, rowów o głębokości powyżej 6000 m. Halistaza – jest olbrzymim zastoiskiem wód powierzchniowych na otwartym oceanie, często otoczone oceanicznymi prądami wirowymi (Morze Sargassowe z gronorostami). Halizna - powierzchnie leśne bez  drzewostanu, leżące zbyt długo odłogiem. Halobionty - organizmy żyjące wyłącznie w wodach o dużej zawartości soli (od 50 o/oo do około 280 o/oo) lub na  glebach silnie zasolonych. Halofile - organizmy rozwijające się tylko przy podwyższonej zawartości NaCl w podłożu. Występują w  solankach i morzach oraz  glebach zasolonych a są to m.in.  bakterie słonolubne. Halofity ( słonorośla) - rośliny przystosowane do życia na  glebach o silnym zasoleniu; występują głównie w klimacie suchym, a w klimacie wilgotniejszym - na wybrzeżach morskich i solniskach śródlądowych. Halofity fakultatywne tolerują  zasolenie, halofity obligatoryjne wymagają go koniecznie do życia. Haloklina - warstwa wody, w której następuje ostra zmiana zasolenia, zwykle minimum o 1 o/oo na 10 m głębokości. Haloklina rozdziela epitalassę (powierzchniową) od bardziej zasolnych wód głębinowych – hypotalassy. Halokseny - organizmy słodkowodne (limnobionty) zdolne do przebywania w środowisku o niewielkim zasoleniu.

Haloplankton  halinoplankton zasiedlający  środowisko wód słonych od wód  estuaryjnych do wód z koncentracją przekraczającą zasolenia 35 o/ oo. Hałas - dźwięk niepożądany lub szkodliwy dla zdrowia ludzkiego. Jego uciążliwość lub szkodliwość zależy od natężenia, częstotliwości, charakteru zmian w czasie, zawartości składowych niesłyszalnych oraz długości działania. Hałasy dzielimy na: ciągłe - o nieznacznych zmianach natężenia w czasie i impulsowe - o dużych zmianach natężenia. W zależności od miejsca powstawania rozróżnia się hałas: przemysłowy, komunikacyjny, osiedlowy i domowy. Haploid (haploidalny)  komórka lub organizm mające pojedynczą liczbę (n)  chromosomów. Liczba n chromosomów jest swoista dla każdego gatunku i równa połowie liczby  diploidalnej, wynoszącej z reguły 2n (wyjątkowo 2n-l). Gamety są haploidalne. Haploidalność - występowanie w jądrach komórkowych tylko jednego z dwóch zespołów  chromosomów homologicznych, obecnych w komórkach diploidalnych. Hayforda elipsoida - idealny kształt, jaki przybrałaby Ziemia pod działaniem wyłącznie sił grawitacji pomiędzy jej elementami oraz sił odśrodkowych jej ruchu obrotowego dookoła własnej osi. Heaviside'a warstwa - część dolna jonosfery odbijająca w kierunku Ziemi krótkie fale elektromagnetyczne. Heliofile - 1. zwierzęta preferujące miejsca nasłonecznione; 2. roślina światłolubna. Heliotropizm - ruch organizmów w kierunku Słońca lub innego źródła światła lub w kierunku odwrotnym (heliotropizm dodatni lub ujemny). Helmintologia – jest działem parazytologii który zajmuje się robakami – płazińcami i obleńcami. 56

Helofity - gatunki roślin błotnych, zakorzeniających się w grząskiej, silnie przewodnionej glebie lub w mule płytkich partii zbiorników wodnych. Helokren  źródło bagienne powstające, gdy woda podziemna wysącza się od spodu przez warstwę ziemi, tworząc podmokłe, zarośnięte „bagnisko"; nie jest synonimem torfowiska źródliskowego. Heloplankton – termin określający słodkowodny plankton (limnplankton) zamieszkujący stawy. Helotyzm - typ symbiozy, w której jeden z organizmów odnosi większe korzyści niż drugi. Hem - zwierzęcy barwnik organiczny o budowie zbliżonej do  chlorofilu, zawierający żelazo. Hemimetabola  metamorfoza bezpośrednia lub  częściowa, nie ma tutaj  stadium poczwarki, a  larwa (przypominająca owada dorosłego) nazywana jest  nimfą. Rozwój nimf jest stopniowy, w miarę linień wykształcają się skrzydła i narządy rozrodcze. Podlegają jej głównie owady filogenetycznie starsze, należące do kilkunastu rzędów. Hemoglobina - czerwony barwnik krwi utworzony z  hemu (protohem) związanego z  globiną, przenosi tlen przechodząc w  oksyhemoglobinę. Hemolimfa - jedyny płyn, który krąży w ciele bezkręgowców (owady,  mięczaki i inne). W organizmie kręgowców krążą dwa różne płyny: krew i  limfa. Herbicydy - substancje chemiczne stosowane do selektywnego lub całkowitego zwalczania niepożądanych roślin w uprawach; środki chwastobójcze. Herbiwora - organizmy żywiące się roślinami. Hermafrodyta  obojnak. Hermafrodytyzm – typ rozmnażania owadów, polega na tym, że każdy osobnik danego gatunku ma w pełni rozwinięte i funkcjonalne męskie

i żeńskie narządy rozrodcze. U owadów zjawisko to występuje niezwykle rzadko. Hermetyzacja procesów produkcyjnych - metoda produkcji, w której z urządzeń technologicznych odciąga się niewielkie ilości zanieczyszczonego powietrza co ułatwia oczyszczanie. Herpon – drobne organizmy takie jak  bakterie, sinice,  okrzemki, pierwotniaki, nicienie, wrotki itp. żyjące na powierzchni dowolnego dna, które gromadzą się w zacisznym miejscu tworząc cienką warstwę na dnie. Latem pęcherzyki tlenu powodują odrywanie się  herponu od powierzchni dna i unoszą ku powierzchni wody zamieniając się w  pleuston. Herptobentos - zwierzęta kroczące lub pełzające po dnie, właściwa  fauna denna oceanu  bentos. Heterocysty komórki sinic wyspecjalizowane w wiązaniu  azotu. Heterometabola owady przechodzące przeobrażenie niezupełne. Larwy ich są podobne do postaci ostatecznej, od której różnią się wielkością, brakiem skrzydeł i niedojrzałością płciową. Nie przechodzą stadium poczwarki. Heterotrofia (cudzożywność) przetwarzanie organicznych źródeł węgla w procesie budowy własnej biomasy ( autotrofia,  miksotrofia). Heterotroficzne glony  glony, które adsorbują cząsteczki organiczne jako podstawowe źródło  biogenów. Heterotrofizm  cudzożywność. Heterozygota - organizm mający w  komórkach odmienne  allele tego samego  genu (patrz segregacja). Hibernacja  śpiączka. Spotykana u zwierząt jako diapauza charakteryzująca się odrętwieniem zimowym. Pozwala na obniżenie potrzeb energetycznych zimą, przy niskich temperaturach i małej ilości

57

pokarmu w wodzie. Część organizmów wmarza wtedy w lód. Hiemalne organizmy - organizmy naśnieżne; niewielkie, zimnolubne bezkręgowce i  glony żyjące na śniegu. Higroarenal - okresowo zanurzany w wodzie przybrzeżnej, w strefie oprysku  brzeg nazywany  arenalem. Higrofile (higrobionty) - organizmy preferujące jako  środowisko życia siedliska wilgotne. Higrofity - rośliny zamieszkujące siedliska wilgotne. Higrograf  higrometr samoczynnie rejestrujący zmiany wilgotności. Higrometr - przyrząd do pomiaru wilgotności gazów. Higropsammon – organizmy denne zasiedlające strefę zwaną  higroarenalem. Higrotrofizm - zespół cech budowy roślin wilgociolubnych ( higrofitów); cienkie liście z dużą ilością  aparatów szparkowych, duże przestrzenie międzykomórkowe, słabo rozwinięty system korzeniowy. Hipermetamorfoza – polega na tym, że w rozwoju występuje dwa lub więcej całkowicie różnych stadiów larwalnych, często mających inny tryb życia. Ten typ rozwoju występuje u wielu grup (np. u majkowatych – Meloidae, kusakowatych – Staphylinidae, owadziarek – Parsitica). Hipertoniczny roztwór - roztwór o ciśnieniu osmotycznym większym niż ciśnienie os-motyczne w komórce. Hipertrofia - nadmierny rozwój pewnych tkanek lub  narządów. Hipocentrum - ognisko trzęsienia Ziemi. Hipoksja – stan niedotlenienia srodowiska wodnego co znacznie ogranicza rozwój organizmów tlenolubnych (oksybionty); występuje nad dnem i popularnie stan ten nazywany jest przyduchą.

Hipoteza - jest jednym z możliwych wyjaśnień dowolnego, obserwowanego zdarzenia. Histologia – nauka biologiczna o budowie mikroskopowej, rozwoju i czynnościach  tkanek oraz  narządów (organów). Historia życia - biografia osobnika od narodzin do śmierci, obejmująca przede wszystkim ontogenetyczne zmiany wielkości ciała, tempo wzrostu, wiek i wielkość przystępowania do pierwszej reprodukcji, częstość rozrodu, liczbę pozostawianego potomstwa i sposób  allokacji energii pomiędzy wzrost a reprodukcję. Hodowla - proces wykorzystywania przez człowieka naturalnie występujących roślin i zwierząt w celu zaspokojenia własnych potrzeb, np. jako żywność i surowce. Działalność ta prowadzona jest przez uprawę dzikich gatunków i selekcję nowych odmian, które są wysiewane, uprawiane, pielęgnowane i ochraniane. Holistyczna wizja świata  holizm. Holizm - pogląd, wg którego wszechświat jest hierarchiczną całością, złożoną z całości niższego rzędu, z którego każda jest układem nie dającym się zredukować do sumy swych części. Holocen epoka geologiczna współczesna obejmująca okres od ustąpienia ostatniego zlodowacenia czwartorzędowego, czyli przed około 10000 lat. (Jest to druga epoka czwartorzędu). Holometabola  metamorfoza całkowita. W tym typie  larwa różni się zasadniczo od owada dorosłego i występuje zawsze  stadium poczwarki. Większość dzisiaj żyjących gatunków owadów podlega metamorfozie całkowitej. Holomiksja - pełne wymieszanie się wód w okresie cyrkulacji. Holomiktyczne jezioro  jezioro, którego wody co najmniej raz do roku 58

ulegają pełnemu wymieszaniu, aż do dna ( miktyczne typy jezior). Holoplankton zwierzęta planktonowe spędzające wszystkie  cykle życiowe w toni wodnej, tworzą plankton stały. Homeostaza - zdolność organizmów, biosystemów do zachowania równowagi funkcjonowania nawet w niesprzyjających warunkach powodowanych czynnikami naturalnymi lub antropogennymi. Jest to układ samoregulujący w biosystemie. Homeotermy organizmy utrzymujące stałą temperaturę ciała pomimo zmian temperatury w środowisku zewnętrznym. Homing zjawisko powrotu organizmów wodnych do miejsc rozrodu (ryb, bezkręgowców) lub miejsc przebywania. Homochromia - podobieństwo barw między pewnymi zwierzętami a obiektami, które znajdują się w ich otoczeniu. Homogeniczność stan równomiernego rozłożenia (jednolity). Homogenizacja wód jest mieszaniem wód w efekcie konwekcji co doprowadza do wyrównania temperatury i zasolenia (gęstości wody). Homologiczne narządy  narządy, które u przedstawicieli różnych grup systematycznych mogą pełnić różne funkcje, ale zawsze mają to samo pochodzenie, a zawiązki ich u zarodków tych zwierząt są prawie jednakowe i jednakowo położone, np. płetwa ryby i ręka człowieka. Homooksygonia – wyrównanie zawartości tlenu w zbiorniku wodnym. Homosfera - warstwa atmosfery od powierzchni Ziemi do wysokości ok. 80 km, w której skład chemiczny i średni ciężar cząsteczkowy powietrza na nie ulegają zmianom wraz ze wzrostem wysokości z wyjątkiem pary wodnej i  ozonu.

Homotermia - stan, w którym masy wodne zbiornika mają w swej objętości jednakową, wyrównaną temperaturę. Występują w głębszych  jeziorach podczas mieszania się wód w okresie jesiennym i wiosennym. Homozygota - organizm mający dwa identyczne  allele tego samego  genu. Hormon – jest substancją wydzielaną przez  gruczoł dokrewny. Wpływa na: zmianę przepuszczalności  błon komórkowych, syntezę  enzymów, kolejność przebiegu reakcji biochemicznych, koordynuje pracę poszczególnych  narządów. Np.  auksyny u roślin,  adrenalina,  insulina u zwierząt. Humidowość - pojęcie oznaczające  klimat wilgotny o przewadze opadów nad potencjalnym parowaniem. Humifikacja - proces tworzenia związków  humusowych i powstawania próchnicy z szczątków roślin i zwierząt. Humus  próchnica. Humusowe nawozy - nawozy organiczne zawierające duże ilości związków  humusowych poprawiających właściwości gleby; głównie  komposty i preparowane  torfy. Hybryd  mieszaniec. Hybrydyzacja  krzyżowanie. Hydratacja – uwodnienie substancji. Hydraulika – nauka zajmująca się badaniem stanów równowagi i ruchu cieczy. Hydroarenal – stale zanurzony w wodzie górny skraj  litoralu piaszczystego lub piaszczystożwirowatego zasiedlony przez faunę interstycjalną nazywaną  hydropsammonem. Hydrobiologia - nauka badająca życie organizmów wodnych, zależności w zespołach na tle środowiska wodnego, określająca prawidłowości 59

przemiany materii i energii oraz produkcyjności biologicznej zbiorników wodnych. Ze względu na badane  środowisko hydrobiologia dzieli się na dwie dziedziny: limnologię, czyli hydrobiologię wód słodkich, i oceanologię, czyli hydrobiologię wód morskich, zasolonych. Hydrobionty – organizmy roślinne  hydroflora i zwierzęce  hydrofauna, dla których właściwym środowiskiem bytowania i rozwoju jest woda. Hydrobios – zespół organizmów w określonym obszarze wodnym (staw,  jezioro) tworzący  biocenozę. Hydrochemia - dział  hydrologii; nauka badająca procesy chemiczne zachodzące w wodach ( w  hydrosferze) występujących w przyrodzie,  chemia wód. Hydroenergetyka – energetyka, w której nośnikiem energii pozyskiwanej dla potrzeb człowieka jest  energia kinetyczna wody. Hydrofauna – zwierzęta wód zarówno słodkich (limnobionty) jak i wód morskich (halinobionty). Wśród nich wyróżniamy  zooplankton,  nekton,  zoobentos. Hydrofilowy – polarny, wykazuje powinowactwo do wody. Hydrofity  hydroflora, rośliny wodne; gatunki przytwierdzone do dna lub pływające, zanurzone częściowo lub całkowicie (np. tatarak, pałka wodna, trzciny, grzybień biały, rzęsa wodna, moczarka kanadyjska, mech podwodny, wywłócznik itp.). Hydroflora  hydrofity; rośliny wodne. Hydrofobia - unikanie wody przez organizmy. Hydrofobowy – apolarny, nie wykazuje powinowactwo do wody Hydrogeologia – dział  hydrologii badający wody podziemne, głównie ich skład chemiczny, pochodzenie, ruch w warstwach skalnych i rozmieszczenie.

Hydrografia - dział geografii fizycznej dotyczący hydrosfery i wód w skorupie ziemskiej. Hydroksybenzeny - fenole. Hydrolazy - bardzo liczna klasa enzymów katalizujących hydrolityczny rozpad substratu. Hydroliza - rozkład pod wpływem wody. Hydrolizie ulegają pewne sole, estry, jak również wielkocząsteczkowe związki organiczne. Każda cząstka tych ostatnich powstała w wyniku rozkładu wiąże jedną lub więcej cząsteczek wody i staje się samodzielną cząsteczką, mniejszą niż pierwotna.  Cząsteczka skrobi, hydrolizując wiąże kilkaset cząsteczek wody, by w efekcie utworzyć  glukozę. Hydrologia - nauka o wodach występujących w przyrodzie, badająca zjawiska i procesy występujące w hydrosferze, czyli w wodach powierzchniowych, podziemnych i atmosferycznych a w szczególności wodach znajdujących się w  cyklu hydrologicznym (a zwłaszcza właściwości fizyczne i chemiczne). Do hydrologii należą hydrometria i hydrografia (ogólna, dynamiczna, regionalna i stosowana). Hydrologiczny rok – pełny, roczny  cykl zjawisk wodnych. Hydrometeorologia – jest działem  hydrologii badającą wodę w atmosferze, a także opadami atmosferycznymi. Hydrometria - dział  hydrologii zajmujący się pomiarami wodnymi tzn. zmianami poziomu wód powierzchniowych i podziemnych, głębokości rzek i  jezior, ruchu i przepływu wody oraz zjawiskami lodowymi. Hydronimia – w językoznawstwie dział zajmujący się nazewnictwem rzek,  jezior i mórz. Hydronomia – jest działem  hydrologii badającym prawa i zależności rządzące zjawiskami zachodzącymi w  hydrosferze. 60

Hydroponiki – kultury wodne, w których prowadzi się uprawę roślin bez gleby w sztucznych wodnych  basenach, do których doprowadza się roztwór  biogenów, niezbędnych roślinom. Hydropsammon  bentos interstycjalny zasiedlający  hydroarenal. Hydrosfera - wodna powłoka Ziemi obejmująca wody powierzchniowe, podziemne, lodowce oraz parę wodną w atmosferze i skorupie ziemskiej. Zaliczamy do niej wodę higroskopijną, krystaliczną i chemicznie związaną w  litosferze, a także wodę w  atmosferze. Jest to najstarsze  środowisko  biosfery. Hydrotechnika – dział nauki a zwłaszcza techniki zajmujący się wykorzystaniem zasobów wodnych rzek,  jezior i mórz do celów gospodarczych. Hydrotermiczne otwory - miejsca w podłożu głębokiego oceanu, gdzie gorące, bogate w siarkę wody wyzwalane są z gorących skał geotermalnych. Hydrotropizm – dążenie organizmów do wody np. korzeni roślin. Hypertoniczny właściwość roztworu wodnego o ciśnieniu osmotycznym (zasoleniu) wyższym niż inny roztwór wodny; roztwory muszą być rozdzielone błoną półprzepuszczalną umożliwiająca osmozę. Roztwór wzbogaca się o cząsteczki przechodzące przez błonę z innego płynu. Hypertrofia - stan niebezpiecznie zwiększonej ilości  biogenów w zbiornikach wodnych (przeżyźnienie); może prowadzić do poważnych zaburzeń w  ekosystemie zbiorników wodnych np. eliminacja organizmów tlenowych, nadmierny rozwój  hydrofitów, wystąpienie substancji szkodliwych produkowanych przez

nadmiernie rozwijające się sinice,  skażenie mikrobiologiczne wód. Hypertroficzne jezioro - zbiornik silnie zeutrofizowany, jego  biocenoza ulega degradacji; stan powstały pod wpływem  zanieczyszczenia  ściekami Hypoarenalny system (system hypoarenalno-interstycjalny) środowisko życia w systemie przestworów w kamienistym, żwirowym lub piaszczystym podłożu w dnie cieku, lub plaży jeziora czy morza, przez które stale przepływa woda. Hypolimnion – toń wody nad dnem głębokich zbiorników śródlądowych ( jezior) oddzielona od powierzchniowych warstw wody jeziornej  termokliną z gwałtownym spadkiem temperatury, ma zwykle wyrównana temperaturę ok. 4oC, woda nie podlega  wymieszaniu, pozbawiona jest światła, częste  deficyty tlenowe z powodu dużej masy osadów organicznych. Hyponeuston - organizmy żyjące pod błonką wody (wykorzystujące w tym celu zjawisko naprężenia powierzchniowego). Hyporealny system - środowisko życia w systemie przestworów w kamienistym,  żwirowym lub piaszczystym podłożu w dnie  cieku, przez które stale przepływa woda. Hypotoniczny – roztwór wodny o ciśnieniu osmotycznym (zasoleniu) niższym niż otaczający roztwór wodny, co pozwala na wystąpienie osmozy. Hypotoniczny roztwór - roztwór o ciśnieniu osmotycznym niższym niż ciśnienie w komórce ( hipertoniczny roztwór,  izotoniczny roztwór).

61

I

chtiobiologia – jest działem

 ichtiologii zajmujący się biologią ryb. Ichtiofag – zwierzę odżywiające się rybami (rybożerca). Ichtiofauna - ogół gatunków ryb danego zbiornika wodnego lub jego części. Ichtiologia – teoretyczny i praktyczny dział zoologii zajmujący się systematyką, biologią, morfologią, fizjologią i ekologią ryb. Identyfikacja rozpoznawanie organizmów do poziomu taksonów. Iloczyn toksyczny - iloczyn stężenia i czasu działania trucizn i substancji szkodliwych na żywe organizmy, niezbędny do wywołania określonego efektu toksycznego. Ił - zwykle są to plastyczne i rozciągliwe uwodnione  krzemiany glinu o wielkości cząsteczek między  mułem a  koloidem. Ił abysalny - osad głębokiego oceanu, zawierający poniżej 30 % osadu  biogenicznego. Imigracja - ruch populacji wewnątrz zajmowanego przez nią obszaru. Imisja zanieczyszczeń - ilość zanieczyszczeń odbieranych przez  środowisko; wielkość stężeń  zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego w określonym miejscu i czasie wyrażona w jednostkach wagowych na jednostkę objętości powietrza. Immaturalne stadium - stadium rozwoju osobniczego rośliny od momentu przybrania przez nią pokroju podobnego do pokroju dojrzałego osobnika, do momentu rozpoczęcia rozmnażania się;  stadia rozwojowe osobnika.

Immobilizacja - procesy i reakcje wywołujące unieruchomienie lub utratę rozpuszczalności składników glebowych. Immunobiologia - dział biologii badający odporność organizmu na zarazki i  toksyny. Imperatyw ekologiczny - pojęcie filozoficzne A. Skolimowskiego stanowiące zbiór zaleceń. Impregnujące środki - substancje chemiczne stosowane do zabezpieczania materiałów przed niekorzystnym wpływem czynników środowiska oraz  mikroorganizmów i owadów. Impuls nerwowy zmiany zachodzące wzdłuż  nerwu pod wpływem bodźca, przenoszące w ten sposób informacje od  narządów czuciowych do ośrodków nerwowych bądź od ośrodków nerwowych do organów wykonawczych (mięsień,  gruczoł), bądź też od ośrodka do ośrodka (wytworzenie nowego impulsu). In situ ochrona - ochrona gatunku w miejscu jego występowania, w warunkach naturalnych. In vitro - sposób przeprowadzania doświadczeń biologicznych w warunkach sztucznie do tego celu stworzonych, poza organizmem. In vivo - wyrażenie określające proces zachodzący w żywym organizmie. Inadaptabilność - brak zdolności przystosowawczych organizmu do zmian w środowisku. Indeks jakości wody (IJW) - skala jakości wody, polegająca na przeliczaniu wskaźników jakości na punkty i ich sumowaniu. Indykator - wskaźnik, element wskazujący swoją obecnością lub reakcją obecność lub natężenie danego czynnika. Infauna - zwierzęta zagrzebane w mule lub piasku, ryjące norki lub tunele. Najliczniej występuje w 

62

litoralu, najpełniejszy rozwój osiąga w strefie  sublitoralnej i głębiej. Infiltracja - proces przenikania wody z powierzchni do wnętrza gruntu. Informacja genetyczna – zapisana jest w  jądrze komórkowym w  DNA, jest ona przepisywana w procesie  transkrypcji na  mRNA, potrzebna jest do syntezy konkretnego  białka w  organizmie. Infradźwięki dźwięki o częstotliwości niższej niż 16 Hz, niesłyszalne przez człowieka o normalnym słuchu lecz o szkodliwym działaniu. Ingresja - lokalne zalanie lądu przez morze. Inhibicja - zjawisko hamowania lub opóźniania jakiegokolwiek procesu. Inhibicja enzymów - zjawisko specyficznego hamowania działania  enzymów w wyniku łączenia się  inhibitora z jednym z czynników biorących udział w reakcji enzymatycznej. Inhibitor - element blokujący lub zmniejszający szybkość procesu, np. inhibitor sukcesji  gatunek utrudniający kolonizację terenu przez gatunki kolejnych stadiów procesu. Inkluzjanizm - nurt filozoficzny umieszczający człowieka we wnętrzu przyrody; człowiek posiada najbogatszą strukturę i cechy, których nie można odnaleźć wśród roślin i zwierząt, jest on stworzeniem, które potrafi przekształcić otoczenie na wielką skalę, a to nakazuje traktować go inaczej niż resztę gatunków. Inkrustacje – modyfikacja  ściany komórkowej polegająca na wnikaniu różnych substancji między łańcuchy  celulozy, np.  drewnienie,  mineralizacja. Insektycydy (środki owadobójcze) substancje stosowane do zwalczania owadów i pajęczaków w sadach, ogrodach, lasach, pomieszczeniach zamkniętych, na polach uprawnych, należą do nich:

substancje syntetyczne (fosforoorganiczne, chlorowcowęglowodory), naturalne (nikotyna), preparaty mikrobiologiczne. Insolacja  nasłonecznienie. Instynkt - szereg skoordynowanych czynności zachodzących jednakowo i w sposób automatyczny u wszystkich osobników tego samego gatunku i tej samej płci, odbywających się za każdym razem w tych samych warunkach. Dążenie zwierzęcia do wykonywania takich czynności, jak np. wędrówki zwierząt, ssanie pokarmu matki, budowanie mrowiska. Insulina  hormon występujący u człowieka, wydzielany przez wysepki Langerhansa trzustki, który obniża poziom  glukozy we krwi, zwiększając jej zużywanie w procesach spalania i syntezy glikogenu, zwiększa syntezę  białka w  organizmie. Integracja ekologiczna - scalenie organizmów danej biocenozy w harmonijną całość, której części są współzależne i dostosowane do siebie. Integrowana ochrona roślin różne środki stosowane jednocześnie w celu utrzymania populacji owadów szkodliwych poniżej progu gospodarczej szkodliwości i dopuszcza zwalczanie chemiczne jedynie wtedy, gdy przekroczony zostanie próg szkodliwości. Interakcja - oddziaływanie na siebie populacji dwóch różnych gatunków lub osobników; rozróżnia się i. dodatnią i ujemną (protekcyjną lub antagonistyczną). Interakcje - wzajemne oddziaływanie na siebie dwu lub więcej populacji gatunków, osobników. Interakcje mogą być dodatnie, jeżeli przynoszą korzyści partnerom (np.  mutualizm) ujemne, jeżeli partnerzy działają hamująco na siebie (np.  konkurencja) lub obojętne, jeżeli partnerzy nie wpływają na siebie (neutralizm).

63

Intercepcja - zatrzymywanie się wody opadowej na powierzchni roślin. Interfaza – etap w życiu  komórek, kiedy rosną i powielają materiał genetyczny przed następnym  podziałem. Interstycjalna fauna - organizmy żyjące w porowatych przestrzeniach pomiędzy osadami piaszczystymi a miękkimi (w  arenalu). Intoksykacja zatrucie lub zatruwanie organizmu lub  środowiska. Chroniczna występuje, jeżeli dawki są małe i często powtarzane. Intoksykacja gleby - przedostanie się do gleby toksycznych lub trujących z powietrza, ścieków komunalnych lub przemysłowych oraz wód kopalnianych. Introdukcja celowe lub przypadkowe wprowadzanie obcych organizmów na nowy teren, w którym wcześniej nie występowały. Może stanowić element  aklimatyzacji lub aklimacji (np. amur biały, tołpyga pstra, tilapia). Intruzja (geol.) — wciskanie się  magmy pomiędzy skały. Zespół skał wulkanicznych powstałych wyłącznie z zastygnięcia magmy wypełniającej szczeliny. Inwazja ekologiczna - wtargnięcie organizmów populacji nie występujących wcześniej na tym terenie. Inwentaryzacja - spis z natury, rozpoznanie występowania, zasobów czegoś, na podstawie rozpoznawczych prac terenowych. Inwentaryzacja przyrodnicza wykonanie spisu interesujących z przyrodniczego punktu widzenia obiektów. Inwersja termiczna - zjawisko odwrócenia zmiany temperatury powietrza ze wzrostem wysokości. Inżynieria genetyczna - ogół zabiegów prowadzących do zmian właściwości dziedzicznych

organizmów, stosowana w hodowli nowych ras zwierząt i odmian roślin i polepszania właściwości  hodowlanych już istniejących oraz biotechnologii przy tworzeniu pożytecznych zmutowanych szczepów drobnoustrojów wykorzystywanych np. w biologicznych oczyszczalniach ścieków; niesie ze sobą ryzyko naruszenia równowagi biologicznej w przyrodzie i zagrożenie zdrowiu człowieka. Inżynieria środowiska - dyscyplina nauki i techniki stosująca techniczne metody w ochronie i kształtowaniu środowiska. Irygacja  nawadnianie. Irygacyjne pola - pola nawadniane przede wszystkim ściekami komunalnymi i przemysłowymi, które na nich podlegają doczyszczeniu. Z powodu skażenia gruntów i roślin na polach irygacyjnych nie mogą one być stosowane pod uprawy i pastwiska. Izogamety  gameta męska i żeńska posiadają zdolność poruszania się oraz nie różnią się wielkością. Izogamia – proces  zapłodnienia, w którym biorą udział dwie identyczne  morfologicznie  gamety. Izohalina - linia łącząca miejsca o jednakowym zasoleniu  wody morskiej. Izohalina - linia łącząca miejsca o jednakowym zasoleniu wody morskiej. Izolinie pływów - linie łączące punkty o jednakowej wysokości  pływów. Izomer - cząsteczka o takim samym składzie atomowym różniąca się sposobem lub kolejnością powiązania atomów albo rozmieszczeniem atomów w przestrzeni. Wykazuje zazwyczaj różne, wynikające z odmienności budowy, właściwości fizyczne i chemiczne. Izomerazy - klasa  enzymów katalizujących wewnątrzcząsteczkowe

64

przekształcenie substratu w jego  izomer. Izooksygena – jest linia łączącą punkty o jednakowej zawartości tlenu rozpuszczonego w zbiorniku wodnym. Izopikna – jest linią łączącą punkty o jednakowej gęstości wody i stanowi wypadkowa temperatury i zasolenia wody. Izosaprobia - strefa najsilniejszego  zanieczyszczenia rzeki  ściekami surowymi, najczęściej występująca w sąsiedztwie ujścia kolektora ściekowego. Obserwuje się tu odtlenienie wody, wysoką zawartość związków organicznych i dominację bakterii, grzybów i orzęsków. Izostazja - teoria, według której wewnętrzna budowa kuli ziemskiej jest w stanie pewnej równowagi, skoro każdy kilometr powierzchni Ziemi pokrywa taka sama masa materii. Z tego wynika, że  skorupa ziemska pływa, zgodnie z prawem Archimedesa, po warstwie płynnej i ciągliwej. Izotacha - na mapie lub wykresie hydrologicznym łączy punkty o jednakowej prędkości przepływu wody w przekroju poprzecznym koryta rzeki. Izoterma - linia łącząca miejsca o jednakowej temperaturze. Izotermia - zjawisko niezmienności temperatury powietrza lub wody wraz ze wzrostem wysokości. Izotoniczność - właściwość płynów o jednakowym ciśnieniu osmotycznym. Izotoniczny roztwór - roztwór o ciśnieniu osmotycznym równym ciśnieniu osmotycznemu w komórce ( hipertoniczny roztwór,  hypotoniczny roztwór). Izotopy - nuklidy o tej samej liczbie protonów, a różnej liczbie neutronów w jądrze; i. mogą być naturalne lub sztuczne (nie występujące w przyrodzie), otrzymane na drodze reakcji jądrowych.

J

agoda  owoc o mięsistej

owocni z nasionami wewnątrz, np. pomidor czy agrest. Jajniki  gonady żeńskie u  zwierząt. Jajorodne zwierzę — zwierzę, które znosi komórkę jajową (jajo) nie zapłodnioną lub zapłodnioną (zygotę) otoczoną błoną ochronną. Rozwój zarodka w jaju takich zwierząt zachodzi bez bezpośredniego kontaktu z organizmem macierzystym. Jakość środowiska - stan oraz potencjał możliwości środowiska rozpatrywany pod względem potrzeb człowieka. Jakość wody  wskaźniki jakości wody. Jama ciała - przestrzeli wypełniona cieczą ograniczona tkanką  mezodermalną. Występuje u wielu zwierząt mających mezodermę. Również przestrzeń zawarta między błonami surowiczymi, np. opłucnej, otrzewnej. Jamochłony – tradycyjna nazwa grupy wielokomórkowych zwierząt wyróżnianych dawniej jako typ Coelenterata, najczęściej o promienistej symetrii ciała, występuje około 10 tys. gatunków wyłącznie wodne, w większości morskie. Jaskinia morska - jama u podstawy  klifu morskiego utworzona przez erozję fal. Jaz - budowla hydrotechniczna, której zadaniem jest przegrodzenie w poprzek koryta rzeki i spiętrzanie wody w rzece lub kanale. Budowane są jazy stałe i ruchome ( z zasuwą), przy czym głównymi częściami jazu są: korpus, zamknięcie, filary, szykany,

65

ubezpieczenie górne i dolne oraz przepławkę. Jąderko  organellum komórkowe, to jeden lub kilka obszarów o większej gęstości, nie oddzielonych od reszty  jądra jakąkolwiek  błoną. Jąderko zbudowane jest z  RNA i białek, głównym jego zadaniem jest synteza rybosomowych RNA, które po związaniu się z określonymi białkami, tworzą podjednostki rybosomów. Podjednostki te, po przejściu z jąderka do cytoplazmy łączą się tworząc kompletne  rybosomy. Jądra  gonady męskie u  zwierząt. Jądro komórkowe - podstawowy składnik  komórek roślinnych i  zwierzęcych, odgrywający decydującą rolę w procesach przemiany materii i w  dziedziczeniu, nie występuje jedynie u  organizmów prokariotycznych. W skład jądra komórkowego wchodzą:  chromatyna,  jąderko,  nukleoplazma (karioplazma, kariolimfa, sok jądrowy),  otoczka jądrowa. Kształt jądra jest zwykle uzależniony od kształtu komórki, ale jest zwykle kulistego kształtu. Funkcje jądra komórkowego: synteza dla danego organizmu związków enzymatycznych, gromadzenie i przechowywanie informacji o syntezie  enzymów w postaci  DNA, przekazywanie informacji za pomocą  DNA, przekazywanie informacji do komórek potomnych poprzez syntezę identycznego łańcucha DNA. Jądro Ziemi - część centralna kuli ziemskiej, zaczynająca się na głębokości 3000 km. Jednopienna roślin - roślina, której każdy osobnik wytwarza jednocześnie kwiaty męskie i żeńskie. Jednostka taksonomiczna  takson. Jezior typologia – jest klasyfikacją na podstawie produktywności biologicznej (trofii), zawartości tlenu, związków mineralnych i  humusowych, pH, zawiesin

organicznych, zespołów roślin i zwierząt. Jezior typologia - klasyfikacja  jezior oparta o ich  produktywność biologiczną i  żyzność, uwzględniająca szereg wskaźników m.in.: zawartość tlenu, substancji pokarmowych. Jeziora – śródlądowe naziemne zbiorniki wodne nie mające połączenia z morzem, wypełniające wodą większe lub mniejsze zagłębienia terenu. Jego podstawą jest  misa jeziorna; na dnie tych zbiorników wyróżnia się  litoral,  sublitoral,  profundal. Jest to zbiornik wody stagnującej, ulegający okresowo częściowemu lub całkowitemu mieszaniu mas wody oraz w okresie stagnacji letniej i zimowej charakteryzujący się uwarstwieniem termicznym. Jeziora areiczne – nie ma w nich ukształtowanego dopływu i  odpływu wody. Jeziora bagienne – powstają w wyniku utrudnionego  odpływu  wody gruntowej z obniżonego, torfowiskowego terenu. Jeziora deltowe – powstają zwykle w  deltach ujść rzecznych (np. j. Dąbie). Jeziora dimiktyczne  jeziora charakteryzujące się dwukrotnym całkowitym mieszaniem mas wody w ciągu roku (wiosną i jesienią), typowym dla  jezior  klimatu umiarkowanego. Jeziora dystroficzne  jezioro powstałe w wyniku nieharmonicznego procesu starzenia się; wyróżniamy tutaj  jeziora: acydotroficzne, alkalitroficzne, siderotroficzne. Jeziora egzoreiczne – są zbiornikami ze stałym lub okresowo ukształtowanym  odpływem wody przy braku jej dopływu. Jeziora endoreiczne – są zbiornikami posiadającymi stale ukształtowany dopływ wody przy braku jego  odpływu. 66

Jeziora eoliczne - powstają w zagłębieniach między  wydmami (wydmowe), w zagłębieniach powstałych w wyniku wywiewania sypkiego piasku (deflacyjne) lub jego nawiewania (akumulacyjne). Jeziora eutroficzne  jeziora żyzne i zasobne w substancje  biogenne. Jeziora holomiktyczne  jeziora ulegające całkowitemu mieszaniu mas wody, mające dwa okresy stagnacji (letniej i zimowej) i cyrkulacji (wiosennej i jesiennej). Jeziora hypertroficzne  jeziora o największej żyzności. Jeziora krasowe – powstają w  zapadlinach i lejach skał wapiennych obszarów  krasowych. Jeziora kraterowe  jeziora, których  misy są kraterami wulkanicznymi. Jeziora lodowcowe – polodowcowe, glacjogeniczne – istnieją w zagłębieniach terenu związanych z erozją i akumulacją lodowców górskich ( jeziora cyrkowe) i lodowców kontynentalnych ( jeziora  rynnowe np. Bełdany, Hańcza, Miedwie, Pełcz), morenowe (np. Mamry, Śniardwy), sandrowe – powstają w zagłębieniach po martwym lodzie, (oczka i wytopiska), studnie (miejsce wodospadów z czoła lodowca), moreny dennej (kotły, kociołki). Jeziora maarowe  jeziora, których  misy stanowią maary, czyli wulkaniczne kratery eksplozywne powstałe wskutek wybuchów gazów wulkanicznych. Jeziora meromiktyczne – o niepełnym krążeniu wód w okresie cyrkulacji, w których mieszaniu ulegają jedynie warstwy powierzchniowe wód. Jeziora mezotroficzne  jeziora o umiarkowanej żyzności. Jeziora monomiktyczne  jeziora strefy polarnej i umiarkowanej, ulegające jednokrotnemu mieszaniu mas wody w ciągu roku.

Jeziora morenowe  jeziora, których  misy powstały w zagłębieniu pomiędzy pagórkami morenowymi. Jeziora moreny czołowej  jeziora tamowe, zagrodzone wałem moreny czołowej. Jeziora nadbrzeżne  jeziora powstałe z części zatoki morskiej przez odcięcie jej od morza  mierzeją. Jeziora oligomiktyczne  jeziora strefy tropikalnej i równikowej rzadko lub bardzo wolno ulegające mieszaniu stabilne termicznie. Jeziora oligotroficzne  jeziora o niskiej zawartości substancji  biogennych – mało żyzne. Jeziora polimiktyczne  jeziora o jednym okresie stagnacji zimowej a mieszające się w pozostałych okresach roku; ten typ  jezior w strefie równikowej, tropikalnej i umiarkowanej ulegają ciągłemu mieszaniu wód do dna; najczęściej płytkie zbiorniki wystawione na działanie wiatru. Jeziora przybrzeżne - oddzielone od morza  mierzeją (przymorskie np. Łebsko, Jamno, Gardo, Bukowo), wałem wydmowym lub osadami rzecznymi ( laguny,  limany). Jeziora reliktowe – zbiorniki lenityczne stanowiące część większego  jeziora lub morza. Jeziora rynnowe silnie wydłużone i głębokie  jezioro w przegłębieniu rynny polodowcowej. Jeziora rzeczne – powstają na terenach starorzeczy i odciętych meandrów rzecznych. Jeziora strefy - poziome i pionowe zróżnicowanie zbiorników śródlądowych na strefy różne pod względem warunków  środowiskowych oraz struktury fauny i flory; należą do nich  litoral,  pelagial i  profundal; w wyniku wystąpienia uwarstwienia termicznego tworzą się trzy strefy:  epilimnion,  metalimnion i  hypolimnion. 67

Jeziora szczątkowe  jeziora będące w niedawnej przeszłości geologicznej częścią morza, oddzielone od niego w wyniku ruchów skorupy ziemskiej lub zmian poziomu morza. Jeziora tamowe  jeziora, których  misy powstały przez naturalne zatamowanie drogi  odpływu wód rzecznych, np. wskutek obrywu, osuwiska, narośnięcie stożka napływowego, przez wał morenowy, spływ  potoku lawy w dno doliny. Jeziora tektoniczne – tworzą się w obniżeniach terenu, w rozpadlinach, rowach powstałych w wyniku ruchów tektonicznych (jez. Bajkał, Ładoga). Jeziora wulkaniczne – powstają w kraterach nieczynnych wulkanów (kraterowe, kalderowe – j. Titi-Caca) i zastoiskach lawy (lawowe, maary). Jeziora wydmowe  jeziora, których  misy powstały przez otoczenie terenu  wydmami. Jeziora zaporowe – zbiornik utworzony przez naturalną lub sztuczną przegrodę doliny. Przegrodę taką tworzyć mogą moreny, rzeczne osuwiska lub lawa. Powodują zmianę stosunków wodnych w obszarach sąsiednich, powstaje nowy  mikroklimat, zniszczeniu ulegają siedliska niektórych roślin i zwierząt, powstają zjawiska abrazji  brzegów. Jędrność  turgor. Jon - cząstka obdarzona ładunkiem elektrycznym, utworzona z  atomu lub grupy atomów, powstają w wyniku dysocjacji związków chemicznych, dzielimy je  jony ujemne i  jony dodatnie. W roztworach lub w gazach jony dodatnie (kationy) dążą do bieguna ujemnego, a ujemne (aniony) do dodatniego. Jon dodatni (kation)  jon o ładunku dodatnim. Jon ujemny (anion)  jon o ładunku ujemnym. Jonity - wymieniacze  jonowe; nierozpuszczalne, wielkocząsteczkowe substancje stałe posiadające zdolność

wymiany kationów (kationity) lub anionów ( anionity) wchodzących w skład jonitów na kationy lub aniony znajdujące się w roztworze. Jonosfera - część atmosfery zawarta między strato-sferą a egzosferą; sięga ona około 90 do 500 km wysokości. Jura - drugi okres ery mezozoicznej, który rozpoczął się około 180 milionów lat temu i trwał mniej więcej 45 milionów łat. Juwenilna woda – jest specjalnym rodzajem wód podziemnych, które powstały przez wydzielanie się pary wodnej z roztworów magmowych w głębi ziemi. Juwenilne stadium – młodociane stadium rozwoju osobniczego.

K

airomony

-

substancje chemiczne służące do komunikacji wewnętrznej gatunku, (m.in. służą drapieżnikom do sygnalizowania swojej obecności). Kalcyfile - organizmy preferujące siedliska o znacznej zawartości rozpuszczonych węglanów wapnia. Kaldera - wielki krater powstały podczas wybuchu wulkanu albo też przez zapadnięcie się jego szczytu. Kaloria duża (kilokaloria) - ilość ciepła niezbędna do podniesienia temperatury kilograma wody od + 15°C do + 16°C. Człowiek umiarkowanie pracujący wytwarza w ciągu doby około 2500 kalorii. Kaloz – wielocukier nierozpuszczalny w wodzie, wyściełający pory w perforowanych ścianach  komórek i rurek sitowych, w zależności od procesów metabolizmu czopuje je całkowicie lub częściowo. Kał - substancje stałe usuwane z przewodu pokarmowego po 68

zakończeniu procesu trawienia ( defekacja). Kambium  miazga. Kambr - pierwszy okres ery paleozoicznej, który rozpoczął się około 600 milionów lat temu, trwał zaś około 100 milionów lat. Kamień kotłowy - osad składający się głównie z węglanów wapnia i magnezu, tworzący się podczas odparowywania wody o dużej twardości węglanowej. Kanalizacja - zespół urządzeń służących do systemu odprowadzania ścieków oraz wód opadowych poza obręb domu, miasta do oczyszczalni ścieków. Kanalizacja rzeki – polega na „zagospodarowaniu” przez człowieka  biegu rzeki jej koryta przez budowle hydrotechniczne np. stopnie,  jazy, zapory dla celów energetycznych, żeglugowych, irygacyjnych, przemysłowych i turystyczno – rekreacyjnych. Kanał - 1. przewód w ścianie służący do wentylacji pomieszczeń (kanał wentylacyjny); 2. przewód kanalizacyjny; 3. sztucznie wybudowany  ciek wodny służący do celów  melioracyjnych, żeglugowych, energetycznych. Kanał ulgi – jest sztucznym korytem odchodzącym od rzeki powyżej budowli piętrzącej, przejmujące część wód powodziowych i odprowadzające je poniżej chronionych obiektów do głównego koryta rzeki. Kanibalizm - zjawisko pożerania osobników własnego gatunku. Kanion podmorski - głęboki kanion o kształcie litery „V”, który wcina się w  stok lub  szelf kontynentalny. Kapilarna woda - woda podziemna unosząca się w bardzo małych porach i szczelinach ponad powierzchnię wód gruntowych na skutek oddziaływania napięcia powierzchniowego. Kapilary  włosowate naczynia.

Karboksysomy  organelle komórkowe występujące jedynie u  organizmów prokariotycznych, wielościenne ciała zawierające  enzym odpowiedzialny za wiązanie  dwutlenku węgla. Karbon (okres węglowy) - piąty okres ery paleozoicznej, nastąpił po  dewonie przed 340 milionami lat, poprzedził zaś  perm. Karcynogeny czynniki rakotwórcze. Karencja - czas, po którym chemiczne środki ochrony roślin tracą szkodliwe działanie na organizm ludzki. Kariokineza - zwana niekiedy również  mitozą. Kariolimfa –  karioplazma,  nukleoplazma. Karioplazma -  nukleoplazma. Karniwora - organizmy drapieżne, odżywiające się mięsem zwierząt. Karoten – jeden z  barwników asymilacyjnych o barwie czerwonej. Karotenoidy  barwniki karotenoidowe. Kartograficzna metoda liczenia ptaków metoda badania zagęszczenia ptaków w terenie, polegająca na wielokrotnym nanoszeniu na mapy wszystkich śpiewających samców i innych stwierdzeń ptaków. Kary ekologiczne - działania restrykcyjne wymierzane przez Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska za nieprzestrzeganie ustalonych norm lub warunków, tzn. za działania prawem zakazane. Kwoty pieniężne uzyskane z tytułu naliczenia kar zasilają Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Katabolizm - odnosi się do procesów  degradacji, zachodzących w  komórkach, w wyniku których takie związki jak  cukry,  lipidy i  białka czerpane z materiałów zapasowych organizmu lub dostarczane wraz z pożywieniem 69

ulegają procesom  utleniania. Procesy degradacji związane są z uwalnianiem energii w postaci  ATP. Katadromiczne organizmy (dwuśrodowiskowe) organizmy pierwotnie morskie, które opanowały środowisko słodkowodne lub lądowe, dla odbycia rozrodu wędrują do pierwotnego środowiska – do morza. Przykładem takich organizmów są ryby wędrujące na czas tarła do morza, a żyjące w estuariach lub wodach słodkich (np. węgorz). Katalityczne dopalanie - proces dopalania spalin w specjalnych urządzeniach poza komorą spalania silnika, służący do neutralizacji szkodliwych składników w temperaturach niższych niż w dopalaczach płomieniowych, ponieważ reakcja zachodzi w obecności  katalizatorów. Katalityczne oczyszczanie gazów metoda oczyszczania gazów odlotowych polegająca na  katalitycznym utlenianiu lub redukcji zanieczyszczeń.  Zanieczyszczenia znajdujące się w gazach są przetwarzane na związki nieszkodliwe lub mniej szkodliwe albo też takie, które można łatwo usunąć. Kataliza - proces polegający na przyspieszaniu lub opóźnianiu szybkości zachodzącej reakcji za pomocą  katalizatora nie podlegającego przemianie w tej reakcji. Kataliza - zmienianie szybkości lub kierunku reakcji chemicznej przez obecność pewnych ciał ( katalizatorów), które same nie ulegają zmianie po zakończeniu reakcji ( enzym). Katalizator 1. substancja zwiększająca lub zmniejszająca szybkość przebiegu reakcji i nie podlegająca przemianie; 2.urządzenie stosowane w motoryzacji celem oczyszczania spalin. Katalizator ujemny  inhibitor. Katarakta - przelew wody rzecznej przez skalne progi w jej korycie.

Katarobionty ( kataroby) organizmy żyjące w czystych i chłodnych wodach, o dużej zawartości tlenu, nie znoszące zanieczyszczeń. Kataroby  katarobionty  saprofoby. Kataster wodny zbiór dokumentów ewidencjonujących zasoby wód śródlądowych, powierzchniowych i podziemnych, rejestrujących podstawowe dane dotyczące wód oraz urządzeń wodnych oraz pod względem technicznym. Katastrofa ekologiczna załamanie równowagi dynamicznej  ekosystemu wskutek uszkodzenia lub zniszczenia jego struktury lub funkcji w takim zakresie, że niemożliwe jest działanie naturalnych mechanizmów regeneracji, samooczyszczania i kompensacji ekologicznej; może być wywołana czynnikami naturalnymi (pożary) lub działalnością człowieka np.:  intoksykacja środowiska w wyniku przedostania się szkodliwych substancji chemicznych. Kategorie zagrożeń uporządkowany podział roślin i zwierząt według stopnia zagrożeń dla ich przetrwania; wyróżnia się następujące k.z.: wymierające, narażone, rzadkie, wyprowadzone z zagrożenia, o nieustalonym zagrożeniu. Kationy  jony dodatnie. Katotelm  catotelm. Katotermia – odwrócenie uwarstwienia termicznego w zbiorniku wodnym (w zbiornikach polarnych i w okresie zimy w strefie umiarkowanej). Przeciwieństwem jest  anotermia. Kępa  wyspa objęta ramionami rzeki, często zalewana przy wysokich stanach wody, najczęściej zarosła wikliną. Kielich (bot.)  najbardziej zewnętrzna część kwiatu złożona z tzw. działek - zielonych listków lub łusek. Kiełkowanie - pierwsze stadium rozwoju rośliny z nasienia lub  zarodnika. 70

Kierunek nawietrzny - kierunek, z którego rozprzestrzeniają się fale lub z którego wieje wiatr. Kierunek zawietrzny - kierunek, do którego zmierzają się fale lub do którego wieje wiatr. Kinetochor  centromer. Kipiel - burzliwy ruch wody wywołany uderzeniem fali lub przyboju o stromy  brzeg. Klarownik urządzenie do oczyszczania wody po  koagulacji. Klasa (zespołów) najwyższa kategoria systemu zbiorowisk roślinnych. Klasy zespołów w dużej części odpowiadają podstawowym, dużym grupom ekologicznym zbiorowisk, np. klasa Querco-Fagetea = lasy liściaste, klasa Charetea  podwodne łąki ramienic. Klasyfikacja jakości wód porównanie miarodajnego stężenia zanieczyszczeń określonego wskaźnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi z normatywnym stężeniem zanieczyszczeń przyporządkowanym poszczególnym klasom czystości wód. W Polsce stosowana jest trzystopniowa klasyfikacja czystości śródlądowych wód powierzchniowych. Klasyfikacja stawów – ze względu na przydatność do chowu ryb stawy dzielimy na następujące kategorie: tarliska, rowostawy, przesadki pierwsze, przesadki drugie, zimochowy narybkowe, stawy kroczkowe, zimochowy kroczkowe, stawy towarowe, stawy letnie, zimochowy tarlakowe, stawy selekcyjne. Klęska ekologiczna - nieodwracalna  degradacja  środowiska w wyniku działalności człowieka. Klif ( faleza) - urwisty  brzeg morza lub  jeziora; powstaje na wysokich wybrzeżach wskutek działania abrazji. Klimaks - końcowe stadium  sukcesji ekologicznej utrzymujące się trwale dzięki zdolności do

samoregulacji mimo zmian środowiskowych (zdolności buforowe); stadium charakteryzujące się stabilnością składu gatunkowego, równowagą dynamiczną liczebności populacji. Klimat - suma wszystkich czynników fizycznych warunkujących pogodę, takich jak np. temperatura,  ciśnienie atmosferyczne, opady, naświetlenie, wiatr. Kształtują one pogodę określonego regionu w skali rocznej, jak również w ciągu wielu lat. Klimat akustyczny - zespół zjawisk akustycznych występujących na danym terenie rozważany bez analizowania składu i rodzaju wywołujących go źródeł dźwięku. Klimat siedliskowy (ekoklimat)  klimat  biotopu i występującej w nim biocenozy. Klimatyzacja - utrzymywanie w pomieszczeniu zamknięty odpowiedniej temperatury, wilgotności, składu chemicznego i ciśnienia powietrza niezależnie od warunków panujących na zewnątrz. Klinograda - w  jeziorach  eutroficznych określa zmiany zawartości tlenu w wodzie. Najwyższa zawartość tlenu występuje tylko w  epilimnionie. Kluczowe gatunki - gatunki, od których obecności w  ekosystemie uzależniona jest bardzo silnie obecność bądź liczebność innych gatunków. Kłącze - podziemny pęd, najczęściej poziomy, zabezpieczający przetrwanie i rozmnożenie rośliny. Kłębuszek Malpighiego - splot naczyń włosowatych w nerce. Część wody wraz z rozpuszczonymi w niej substancjami przesiąka z krwi przez ściany tych naczyń, aby utworzyć  mocz. Kłos - rodzaj  kwiatostanu, w którym zgrupowane są kwiaty bez- lub prawie bezszypułkowe, umieszczone jeden pod drugim na wydłużonym końcu pędu. 71

Koagulacja - zjawisko polegające na łączeniu się cząstek roztworu  koloidalnego w większe aglomeracje, a często wykorzystywane w oczyszczaniu i uzdatnianiu wód. Koagulant - substancja dodawana do roztworu  koloidalnego wywołująca zjawisko  koagulacji. Koagulat - produkt  koagulacji. Kod genetyczny – określa kolejność  aminokwasów w łańcuchu  polipeptydowym i nukleotydów w  DNA. Koenzymy – wraz z  grupami prostetycznymi tworzą  część niebiałkową  enzymu. Niebiałkowe części enzymu pełnią w reakcjach enzymatycznych funkcję przenośników elektronów, określonych atomów lub ugrupowań chemicznych z jednego  metabolitu na drugi. Kohorta  grupa osobników populacji znajdująca się w tym samym wieku. Kolano rzeki - nagła zmiana ogólnego kierunku  biegu rzeki Kolektor słoneczny - urządzenie gromadzące energię słoneczną, zbudowane z płyt podwójnych lub rur wypełnionych ogrzewanym czynnikiem roboczym oraz ze zwierciadła skupiającego odbite promieniowanie słoneczne na wyżej wymienionych elementach. Kolmatacja – namulanie, jest to proces wytrącania rozpuszczonych lub zawieszonych w wodzie substancji. Sztucznie wywołana kolmatacja jest celowym wprowadzeniem do wód reagentów dla wytrącenia niekorzystnych substancji. Koloid - ciało tworzące z wodą roztwór klejowaty, zwany koloidowym, albo rozproszone w wodzie w postaci  micelli. Koloidy - układy rozproszone o rozmiarach cząstek fazy rozproszonej od 1 nm do ok. 200 nm a nawet 500 nm.

Koloidy glebowe - najdrobniejsze cząstki gleby o średnicy poniżej 0,001 mm (tzw. ił koloidowy) warunkujący  żyzność gleby, wyróżniamy  koloidy organiczne (próchnica) i mineralne (kaolinit, krzemionka). Kolonizacja - rozprzestrzenianie się gatunków roślin i zwierząt na tereny wcześniej nie zamieszkałe przez nie. Kolorymetr - przyrząd służący do oznaczania substancji tworzących związki barwne w wyniku specyficznych reakcji chemicznych. Komensal (współbiesiadnik) zwierzę, które dla żywienia się lub zabezpieczenia wykorzystuje ciało osobnika innego gatunku, nie wyrządzając mu tym ani szkody, ani nie przynosząc pożytku. Komensalizm - rodzaj interakcji, w której jeden z partnerów, zwany komensalem, odnosi korzyści, podczas gdy drugi, zwany gospodarzem, nie ponosi strat.  Bakterie żyjące w przewodzie pokarmowym ssaków są  komensalami. Komin – 1.Samotna skała stercząca z oceanu na zewnątrz przylądka, od którego została odcięta w wyniku erozji fal. 2. Część budowli służąca do wyprowadzania spalin z paleniska (kominy wysokie emitują spaliny gazowe do atmosfery powodując powstawanie jej zanieczyszczeń). Komora fermentacyjna urządzenie wykorzystywane do przerobu osadów ściekowych w procesie fermentacji. Komora odpylająca  pyłowa komora. Komora osadnicza (osadcza) urządzenie odpylające, wykorzystujące zjawisko opadania ziaren pyłu w polu ciężkości. Komora osadu czynnego urządzenie oczyszczające ścieki z wykorzystaniem osadu czynnego wyposażone w mieszadła i napowietrzacze.

72

Komórka - stanowi najmniejszą, zorganizowaną jednostkę żywej materii, jest zdolna do niezależnego istnienia w nieożywionej materii stanowiącej jej otoczenie, może wymieniać zawarte w niej substancje ze  środowiskiem, w razie potrzeby  syntetyzuje nowe składniki z substancji pochodzących z otoczenia. Komórka nerwowa  neuron, jest wysoce wyspecjalizowaną jednostką  organizmu. Główną cechą neuronów jest  pobudliwość. Komórka roślinna – komórka samożywna wytwarzająca w procesie  fotosyntezy substancje niezbędne do życia. Posiada charakterystyczne jedynie dla niej  organelle:  ścianę komórkową,  plastydy. Komórka splazmolizowana  komórka, która po umieszczeniu w  roztworze hipertonicznym na skutek  plazmolizy utraciła  turgor. Komórka zwierzęca – komórka heterotroficzna pobierająca gotowe  substancje odżywcze ze  środowiska. Komórki glejowe – są drugim, obok  komórek nerwowych, składnikiem  układu nerwowego. Główne funkcje komórek glejowych: spełniają rolę elementów podporowych dla  neuronów i rozdzielają je od siebie, pełnią rolę komórek grabarzy ( makrofagi), tworzą nieprzenikliwą zaporę komórkową pomiędzy układem  naczyń włosowatych i  tkanką nerwową, czyli formują tzw. barierę krew/mózg. Komórki kostne (osteocyty) komórki tkanki kostnej powstające z osteoblastów po wytworzeniu przez nie substancji międzykomórkowej, ich żywotność ma istotne znaczenie dla istnienia  tkanki. Komórki krwi – wśród komórek krwi wyróżnia się krwinki czerwone (erytrocyty), krwinki białe (leukocyty) oraz płytki krwi (trombocyty). Komórki zawieszone są w płynie zwanym

osoczem tworząc krew, czyli rodzaj tkanki łącznej, krążącej w zamkniętym układzie naczyń krwionośnych. Komórki nabłonkowe - wyścielają powierzchnię ciała, jamy ciała, wszystkie kanały wyprowadzające oraz budują różnego rodzaju gruczoły i cewki nasienne w  jądrach. Podstawową cechą biologiczną komórek nabłonkowych jest ich zdolność do wchłaniania i transportu różnych substancji oraz do  syntezy  białek i płynów zwilżających powierzchnię  tkanki nabłonkowej. Komórki rozrodcze  gamety. Kompensacja czynników zdolność organizmów do przystosowania się do środowiska oraz do przekształcania środowiska tak, że zmniejsza się ograniczający wpływ czynników ich bytowania. Kompensacja intensywności światła - to taka intensywność, przy której ilość tlenu wytwarzanego na drodze fotosyntezy jest równa ilości tlenu zużytego na oddychanie. Kompleks białkowy – jest głównym składnikiem wszystkich układów kurczliwych w komórkach, a zwłaszcza w  komórkach mięśniowych, tworzą ją filamenty cienkie (aktyna) i filamenty grube (miozyna). Kompleks przyrodniczy - zbiór komponentów środowiska, stosunkowo ściśle powiązanych wzajemnym oddziaływaniem. Kompleks sorpcyjny - zespół mineralno - organiczny cząstek gleby, biorący udział w sorpcji np. składników mineralnych, składający się głownie z  minerałów ilastych i próchnicy glebowej. Kompleksowe wykorzystanie środowiska - korzystanie ze  środowiska według zasad i kryteriów ekologicznych, ekonomicznych i estetycznych. Kompost nawóz organiczny otrzymywany w wyniku kompostowania różnego rodzaju 73

odpadów pochodzenia organicznego, niekiedy wzbogacany dodatkami mineralnymi. Kompostowanie - 1. nawożenie gleby  kompostem; 2. Proces produkcji  kompostu poprzez poddawanie substancji pochodzenia organicznego kontrolowanemu procesowi rozkładu z udziałem drobnoustrojów, w warunkach tlenowych w środowisku wilgotnym. Koncentracja - masa (w gramach) substancji rozpuszczonej w litrze roztworu. Kondensacja - przejście gazu w fazę ciekłą w wyniku oziębienia lub sprężenia. Kondensacja w atmosferze  skraplanie lub zestalanie się pary wodnej zawartej w powietrzu atmosferycznym. Konduktometr - przyrząd do pomiaru przewodności elektrolitycznej roztworów. Konimetr (pyłomierz) - przyrząd do pomiaru zapylenia powietrza. Koniugacja  rozmnażanie płciowe występujące w komórkach  bakterii. Polega na stykaniu się komórek różnych pod względem płciowym, wytwarzaniu mostu cytoplazmatycznego i przekazywaniu materiału genetycznego w postaci części  nukleoidu. Konkrecje – skupienia minerałów na dnie zbiornika powstałe w sposób naturalny w wyniku procesów hydrogenicznych i diagenetycznych podczas procesów osadzania. Konkurencja (współzawodnictwo) ubieganie się przez osobniki należące do tego samego (konkurencja wewnątrzgatunkowa) lub do różnych gatunków (konkurencja międzygatunkowa) o te same limitujące  zasoby środowiskowe ( limitacja). Wynikiem konkurencji jest zwykle zróżnicowana śmiertelność. Konkurencja biologiczna współubieganie się organizmów o

identycznych lub zbliżonych niszach ekologicznych o niezbędne do życia czynniki: pokarm, przestrzeń, występujące w ograniczonej ilości. Konkurencja międzygatunkowa  konkurencja miedzy dwoma różnymi gatunkami. Prowadzi do ekologicznego rozdzielenia blisko spokrewnionych gatunków. Konkurencja wewnątrzgatunkowa konkurencja między dwoma osobnikami tego samego gatunku. Konsumenci (makrokonsumenci) – organizmy  cudzożywne ( heterotroficzne) zwierzęta żywiące się innymi organizmami lub ich częściami. Konsumenci wykorzystujące martwe szczątki roślinne i / lub zwierzęce to  saprofagi, a odżywiające się roślinami to roślinożercy lub  fitofagi. Heterotrofy odżywiające się roślinami nazywane są konsumentami I rzędu, natomiast wykorzystujące substancję organiczną roślinożerców lub  drapieżników (mogą nimi być również  pasożyty) nazywane są konsumentami II rzędu, które w łańcuchu troficznym stanowią pokarm dla konsumentów III rzędu. Kontrola „od podstawy" piramidy troficznej - zgodnie z tą koncepcją o strukturze i funkcjonowaniu biocenozy decyduje wielkość podaży zasobów ( kontrola „od szczytu"). Kontrola „od szczytu" piramidy troficznej - zgodnie z tą koncepcją o strukturze i funkcjonowaniu biocenozy decyduje natężenie procesów konsumpcji (= eliminacji) przez organizmy roślinożerne lub drapieżne ( kontrola „od podstawy",  biomanipulacja). Kontrola urodzeń - próba sztucznej regulacji urodzeń, która ma na celu ograniczenie szybkiego wzrostu światowej populacji ludzi. Dalszy nie kontrolowany wzrost liczby ludności 74

może wywołać w przyszłości problemy z zapewnieniem odpowiedniej ilości żywności i innych nieodnawialnych zasobów naturalnych oraz doprowadzić do nadmiernego  zanieczyszczenia środowiska. Regulacja urodzeń może być realizowana metodami zapobiegania ciąży poprzez stosowanie środków antykoncepcyjnych, np. pigułki, prezerwatywy, spiralki, sterylizacja itp. Kontynentalny szelf - przybrzeżna, płytka część dna morskiego rozciągająca się do głębokości 100 -200 m. Konwekcja oceaniczna - cząsteczki wody przemieszczając się do góry przenoszą ciepło na drodze swojej wędrówki. Konwekcyjne prądy – powolne pionowe prądy powstające w cieczy ogrzanej od dołu, unoszą w górę ciecz lżejszą, mniej gęstą niż ciecz chłodna zstępująca ku dołowi. Konwencja Gdańska – jest konwencją o rybołówstwie i ochronie żywych zasobów w Morzu Bałtyckim i Bełtach, podpisana została w Gdańsku 13 września 1973 roku przez państwa bałtyckie. Państwa ratyfikujące konwencję zobowiązywały się do prowadzenia wspólnych badań zasobów ryb, określeniem na tej podstawie norm i kwot połowowych dla poszczególnych państw, dopuszczaniem metod i narzędzi połowów, okresami ochronnymi a także koordynowania narodowych planów ochrony żywych zasobów Bałtyku. Konwencja Helsińska – dotyczy ochrony środowiska morskiego obszaru Bałtyku, podpisana została przez 7 państw bałtyckich 22 marca 1974 roku w Helsinkach, obowiązuje od 3 marca 1980 roku. Konwencja reguluje problemy ochrony środowiska Bałtyku ze szczególnym uwzględnieniem  zanieczyszczenia morza pochodzącego z lądu, powietrza i jednostek pływających (handlowych i rybackich).

Przepisy konwencji nakładają na sygnatariuszy obowiązek wyposażenia portów w odpowiednie urządzenia do przyjmowania resztek olejów, substancji ropopochodnych, wód balastowych i zęzowych oraz innych nieczystości eksploatacyjnych. Konwergencja – 1. Jest nasuwaniem się wód o różnej termice, występuje w regionach polarnych, tropikalnych i subtropikalnych, gdzie spotykają się masy wodne o różnych właściwościach fizycznych. Wzdłuż linii konwergencji bardziej gęste masy wody opadają pod lżejsze. 2. Zbieżność cech (np. kształt ciała zwierząt wodnych). Kopaliny wg ustawy Prawo Geologiczne i Górnicze - takie naturalne nagromadzenie minerałów i skał oraz innych substancji stałych, gazowych, ciekłych, których wydobywanie może przynieść korzyść gospodarczą. Koprecypitacja (współstrącenie) wytrącanie się pewnych związków w kompleksach z nierozpuszczalnymi solami (np.  fosforu z wodorotlenkiem żelaza). Koprofagi - organizmy odżywiające się odchodami. Koprolity - kopalne ekskrementy. Kopulacja - połączenie dwóch osobników samca i samicy lub hermafrodytycznych w celu zapłodnienia. Kopułowe torfowisko źródliskowe  torfowisko źródliskowe o kształcie mniej lub bardziej wypukłej kopuły o ostrych granicach, tworzy się wokoło jednego źródła lub grupy źródeł. Kora (bot.) zespół tkanek zewnętrznych pędu lub korzenia, obejmujących warstwę okrywającą i miękisz. Tkanki zewnętrzne są z reguły nieprzepuszczalne. Potocznie mówi się „kora" o całości tkanek pędów starszych dających się oddzielić od drewna, ale, ściśle biorąc, zawierają one także  łyko.

75

Koralowe rafy - struktury odporne na działanie fal, powstałe z koralowców madreporowych, glonów wapiennych i innych organizmów wytwarzających wapń. Korek - rodzaj tkanki okrywającej roślin trwałych, zbudowanej z martwych, nieprzepuszczalnych komórek. Korona kwiatu - zespół płatków w kwiecie. Kortykoidy  hormony produkowane przez nadnercze, pobudzające do wytwarzania i użytkowania węglowodanów, zwalczają też stany zapalne tkanek. Korytarz ekologiczny - struktura przestrzenna o wydłużonym kształcie, łącząca płaty podobnych środowisk, stanowiąca preferowaną drogę przemieszczania się zwierząt; korytarzami ekologicznymi są np. doliny rzeczne; rzeka łącząca  jeziora; najczęściej jest to obszar umożliwiający migrację roślin, zwierząt lub grzybów. Kosmki - miniaturowe wyrostki powierzchni chłonącej jelit lub łożyska. Kosmopolityczny szeroko rozpowszechniony na świecie; kosmopolityczne gatunki zwierząt i roślin; gatunki o bardzo szerokich zasięgach geograficznych. Kosmopolityzacja - zastępowanie elementów endemicznych i elementów o ograniczonym zasięgu geograficznym, przez elementy kosmopolityczne. Kosmopolityzacja szaty roślinnej jest jednym z przejawów jej  synantropizacji. Koszyczek (bot.)  kwiatostan utworzony z kwiatów bezszypułkowych, zgrupowanych na tarczy kończącej łodygę. Całość otoczona działkami tworzy jakby pojedynczy kwiat, tzw. kwiat złożony, np.: stokrotka, dalia, mniszek. Kra - pływający lód o stosunkowo płaskiej powierzchni, nie jest to  lód stały ani góra lodowa, ma jednak wymiary od 20 m do około 1 km. Wg

klasyfikacji lodów WMO kra dzieli się na siedem typów wielkościowych. Krainy rybne – w rzekach rozpoczynających swój  bieg w górach i płynących przez niziny następuje zmiana zespołów ryb w zależności od spadku, budowy dna i szerokości  cieku. Te cechy są podstawą wyróżnienia stref (krain) rybnych nazywanych od nazwy gatunku dominującego. W Polsce wyróżnia się następujące k.r.: 1.pstrąga 2.lipienia, 3.brzany, 4.leszcza. Krajobraz - (1) potocznie - widok powierzchni ziemi; (2) w ekologii  fizjocenoza,  geokompleks; układ ekologiczny szczebla ponad  ekosystemowego; zespół różnych  ekosystemów występujących na większym obszarze, wzajemnie ze sobą powiązanych, tworzących swoistą całość przyrodniczą. Kras procesy powodujące rozpuszczenie niektórych skał wodami podziemnymi lub powierzchniowymi,  erozja ta prowadzi do powstania jaskiń, lejów i dolin krasowych. Krążek Secchiego – stosowany po raz pierwszy przez Angelo Secchi`ego w 1866 do określenia przezroczystości morza; obecnie powszechnie stosowany w limnologii przyrząd do pomiaru przeźroczystości wody (biały krążek o średnicy 30 cm zawieszony na oznakowanej linie). Krążenia układ - zespół naczyń krwionośnych i limfatycznych oraz organów (serce) umożliwiających krążenie soków ustrojowych (krwi i limfy) i zapewniający niezbędną wymianę pomiędzy  komórkami a środowiskiem. Krążenie wód – cyrkulacja wód. Krążki lodowe - płaskie, okrągłe kawałki świeżo utworzonego lodu morskiego o średnicy 0,3 - 3,0 m i grubości do 0,1 m, z charakterystycznie podniesionym obrzeżem powstającym w wyniku falowania.

76

Kreda — drobnoziarnista, łatwo ścieralna odmiana wapienia powstała z osadów mikroskopijnych szkielecików wapiennych. Kreda jeziorna – jest białawym słodkawym osadem węglanu wapnia wyścielającym  dno  jezior i ich  brzegi, zwykle w towarzystwie pokładów  torfu i gytii. Kredowy okres - ostatni okres ery mezozoicznej, rozpoczął się 135 milionów lat temu i trwał 70 milionów lat. Krenologia - gr. krene  źródło, dział hydrografii dotyczący źródeł. Krenon – strefa źródliskowa  potoku. Krew – rodzaj  tkanki łącznej zbudowanej z  komórek krwi. Kręg - każda z kości o podobnej budowie ułożonych liniowo w kręgosłup równolegle biegnący do strony grzbietowej zwierząt zwanych kręgowcami. Kręgowce - obejmują 1/10 wszystkich gatunków zwierząt, cechą charakterystyczną jest obecność szkieletu chrzęstnego lub kostnego, szkielet osiowy — kręgosłup składa się z typowej dla danego taksonu liczby kręgów, na jego przednim końcu jest osadzona czaszka. Kriologia - nauka o lodzie. Krioplankton - drobne organizmy  planktonowe przystosowane do życia w niskiej temperaturze w wodzie. Kriosfera – jest zmrożoną częścią hydrosfery w postaci: śniegu, lodu, lodowców i lądolodów. Kruszywa naturalne - kruszywa pochodzenia mineralnego, rozdrobnione w wyniku erozji skał lub uzyskiwane przez mechaniczne rozdrobnienie skał litych, występujące w przyrodzie w postaci luźnych okruchów skalnych. Krwinki czerwone – jeden z rodzajów  komórek krwi. Zawierają czerwony barwnik  krwi hemoglobinę, za której pośrednictwem

przenoszą tlen z  narządów oddechowych do wszystkich  tkanek, a dwutlenek węgla — z tkanek do narządów oddechowych. Kryl - pospolita nazwa pokarmu wielkich ssaków morskich i niektórych ptaków; tak określa się dużego widłonoga  planktonowego Calanus finmarchicus w Morzu Północnym, a w wodach antarktycznych  makroplanktonowe skorupiaki należące do rzędu Euphausiacea Euphausia superba. Kryofile – organizmy zimnolubne, najliczniej występujące w temperaturze wody poniżej 10oC ale najczęściej 0oC. Należą do nich mieszkańcy  krenonów i głębin oceanicznych. Kryptodepresja – jest zagłębieniem w lądowej powierzchni ziemi wypełnione wodą ( jezioro), którego  dno leży poniżej poziomu morza; tzw. zatopiona  depresja. Krytyczna głębokość - głębokość, powyżej której poziom fotosyntezy równy jest poziomowi oddychania organizmów fotosyntetyzujących. Krytyczne zasolenie - zasolenie 58‰, które oznacza minimalną ilość gatunków w  estuarium. Krzem – jeden z pierwiastków chemicznych zaliczanych do  pierwiastków korzystnych, który wzmacnia strukturalną wytrzymałość  ścian komórkowych, zwiększa tolerancję na  pierwiastki toksyczne w glebie i poprawia odporność roślin na  patogeny grzybowe. Krzemiany - związki krzemu z tlenem i jednym lub wieloma  metalami. Krzywa przeżywalności - krzywa opisująca zmiany poziomu śmiertelności jako funkcja wieku. Krzywa rozpadu tlenu - krzywa przedstawiająca istniejącą sytuację barwnika krwi jako funkcję koncentracji tlenu w płynie. Krzyżowanie  zapłodnienie samicy lub hermafrodyty przez samca lub 77

hermafrodytę w przypadku, gdy te osobniki należą do różnych ras. Zabiegi prowadzące do powstania mieszańca. ks - stała półnasycenia;  koncentracja  zasobów, przy której osobnik (lub  populacja) osiąga połowę maksymalnego tempa wzrostu. Ksantofil - jeden z  barwników karotenoidowych o barwie żółtej. Ksenobionty - organizmy żyjące wyłącznie w czystych, niezbyt zasobnych w tlen źródłach wód zimnych. Kserofity - rośliny żyjące w warunkach długotrwałej suszy powietrza i gleby. Kserotermiczne gatunki - wybitnie ciepłolubne gatunki, osiągające optimum występowania w  murawach kserotermicznych. Kserotermiczne murawy murawy z dużym udziałem wybitnie ciepłolubnych gatunków roślin, o fizjonomii i niektórych cechach ekologicznych przypominających step. Stanowią ostoję flory i fauny, grupującej wiele gatunków specyficznych wyłącznie dla takich środowisk, są miejscem zachodzenia unikatowych procesów ekologicznych (np. proces glebotwórczy prowadzący do wykształcenia się tzw. gleb cynamonowych). Ksylem  drewno. Kultura ( hodowla) statyczna  hodowla (np. glonów lub bakterii) w ograniczonej objętości medium; w odróżnieniu od kultur prowadzonych w  chemostacie, medium nie podlega ciągłej wymianie i organizmy z reguły nie są usuwane proporcjonalnie do tempa ich przybywania. Tempo wzrostu w kulturach statycznych opisuje sigmoidalna ( logistyczna) krzywa wzrostu. Kultury hydroponiczne  hydroponiki. Kurzawka – domieszka części ilastych, wody i piasku.

Kuter - mała pokładowa jednostka pływająca o napędzie motorowym lub motorowo – żaglowym o długości od 10 – 24 m i ograniczonym zasięgu pływania. Kutrem kieruje szyper a maszyny obsługuje mechanik. Kutikula (oskórek) - warstwa ochronna roślin lub zwierząt niższych produkowana przez tkanki okrywające, mniej lub bardziej nieprzepuszczalna. Kutynizacja - jeden z efektów  adkrustacji. Kwadraturowe pływy – pływy o najmniejszych amplitudach, występują co 2 tygodnie w okresie kwadrowej fazy Księżyca, kiedy znajduje się pod katem 90o do linii Ziemia – Słońce. Są one 2,7 krotnie mniejsze niż pływy syzygijne. Kwas deoksyrybonukleinowy  DNA. Kwasy - substancje o kwaśnym smaku odszczepiające w roztworze wodnym  jony wodorowe (hydrolowe), z  zasadami zaś tworzą  sól i wodę. Kwasy huminowe - rozpuszczalne w rozcieńczonych ługach  koloidalne związki próchnicze, tworzą związki zwane huminami, które hamują lub stymulują wzrost organizmów żywych, mają właściwości sorpcyjne i hydratacyjne (występują także w torfach i w węglu brunatnym). Kwasy nukleinowe - podstawowe  związki organiczne w  komórce, przenoszące  informację genetyczna i uczestniczące w syntezie  białek. Należą tutaj kwas  DNA i  RNA. Kwaśny deszcze opad atmosferyczny o obniżonych wartościach pH, powstały w wyniku  zanieczyszczenia powietrza substancjami gazowymi (gł. tlenkami siarki i  azotu), które w wyniku reakcji z parą wodną i wodą opadów tworzą  kwasy; kwaśne deszcze działają niszcząco na rośliny, zwierzęta, gleby oraz na obiekty budowlane i zdrowie ludzi.

78

Kwiat - organ rośliny służący do rozmnażania płciowego, zawierający bądź  słupek, bądź jeden lub wiele  pręcików czy też oba rodzaje tych narządów. Wszystkie części kwiatu są odpowiednio przekształconymi liśćmi. K. zawierające tylko słupek są k. żeńskimi, tylko pręciki — męskimi. Części płonne kwiatu stanowią okwiat, zwykle zróżnicowany na  kielich i koronę. Kwiatostan - zgrupowanie kwiatów na pędzie rośliny.

L

aguna - płytka  zatoka

morska, częściowo lub całkowicie odcięty od otwartego oceanu przez wydłużony skrawek lądu, rafy lub wyspy barierowej. Larwa – jedno ze  stadiów rozwojowych owadów. Po zakończeniu okresu embrionalnego larwa wychodzi z jaja, zwykle okryta jest sztywnym oskórkiem, który zrzuca co pewien okres – proces linienia. Las łęgowy - (1) w lesie łęgowym,  łęg; (2) na lesie łęgowym, grupa siedliskowych typów lasu skupiająca w zasadzie siedliska  łęgów, ale z wyjątkiem części siedlisk  łęgów olszowo jesionowych, klasyfikowanych jako  „olsy jesionowe". Las mieszany - grupa siedliskowych typów lasu skupiająca siedliska o średniej żyzności, w warunkach naturalnych zajmowane najczęściej przez uboższe postaci  grądów lub buczyn, a w gospodarce leśnej wykorzystywane do kształtowania  drzewostanów mieszanych z udziałem drzew iglastych. Lasy wodochronne - lasy rosnące w obszarach źródłowych  potoków i

rzek oraz nad  brzegami  jezior, rzek,  kanałów i innych zbiorników wodnych i na ważniejszych wododziałach; zadaniem ich jest regulacja stosunków wodnych i ochrona gleby. Lateryt skała chropowata, czerwonawa, składająca się głównie z tlenków glinu (aluminium) i żelaza, powstaje w okolicach tropikalnych. Lawa - substancja ciekła lub ciastowata wylewająca się z wulkanu, która po ostygnięciu staje się skałą. Lądowe - określa organizmy, które większość życia spędzają na lądzie. Lądowienie - terrestrializacja, proces zarastania, wypłycania się zbiornika wodnego i jego stopniowej zamiany w ląd. LD50 - dawka letalna, po zastosowaniu której następuje 50% śmiertelność populacji. Legionelloza – choroba ujawniona w 1976 roku w Filadelfii na zjeździe „legionu armii USA”, wywołana bakterią chorobotwórczą Legionella pneumophila - znajdująca się w aerozolu systemów klimatyzacyjnych lub sanitarnych w budynkach mieszkalnych. Lej depresyjny - obszar obniżonego zwierciadła wód podziemnych powstały w wyniku działalności człowieka wokół studni lub sztucznie odwadnianych terenów kopalni odkrywkowych i głębinowych; wpływa osuszająco na gleby przyległych terenów. Lenityczne wody – mało ruchliwe, stojące np. zasłonięte zatoczki. Popularne określenie stawów, jezior i zalewów. Less  gleba utworzona z pyłu gliniastego i wapiennego naniesionego przez wiatr. Letalny gen  gen śmiertelny dla osobnika, u którego występuje w stanie homozygotycznym. Na przykład: powodujący u roślin brak  chlorofilu albo niedorozwój bielma; u zwierząt uniemożliwiający rozwój  leukocytów 79

albo powodujący niedorozwój  gruczołów  hormonalnych. Leukocyt  białe ciałko krwi. Leukoplasty - bezbarwne  plastydy głównie warstw głębiej leżących, do których nie dochodzi światło. Funkcja leukoplastów polega na gromadzeniu substancji zapasowych, przede wszystkim skrobi (w amyloplastach), także  tłuszczów (w elajoplastach) i  białek (w proteinoplastach). Lęgnia  gametanium żeńskie u  roślin. Liazy – klasa  enzymów katalizujących rozszczepienie 1 związku chemicznego na 2 lub połączenie dwóch substancji w jedną, przy czym powstaje lub zanika podwójne wiązanie. Liczba Reynoldsa (Re) - wartość, która opisuje siły działające na ciała poruszające się wobec cieczy (np. opadające w toni wodnej  glony). Re podaje stosunek sił bezwładności do sił tarcia wewnętrznego podczas ruchu cieczy wokół obiektu lub ruchu obiektów w cieczach. Liczebność – jest średnią liczbą osobników zawartych w jednostce objętości lub na jednostce powierzchni; dotyczy organizmów w  populacji,  zespole,  cenozie lub  gildii. Liebiga prawo minimum - głosi, że wzrost i rozwój  organizmów zależą od ilości tego składnika pokarmowego, którego w  środowisku jest najmniej w stosunku do potrzeb. Ligazy (syntetazy) - klasa  enzymów katalizujących reakcję połączenia cząsteczek dwóch związków chemicznych sprzężoną z rozpadem wysokoenergetycznych wiązań  nukleozydotrifosforanów. Ligniny - spolimeryzowane związki fenolowe wzmacniające  ścianę komórkową. Lignina chroni ścianę przed strawieniem przez enzymy, a także przed mechaniczną penetracją strzępek  grzyba lub innych  patogenów.

Liman - przybrzeżne słonawe lub słone  jezioro nad Morzem Czarnym lub Azowskim powstałe wskutek odcięcia  płytką mierzeją zatoki morskiej. Limfa (chłonka) - płyn wypełniający przestrzenie między  narządami i między  komórkami kręgowców. Utworzony z osocza krwi przesączającego się przez ściany naczyń  włosowatych. Powraca do krwi przez naczynia zwane limfatycznymi, czyli chłonnymi. Limfatyczny (chłonny)  gruczoł nabrzmienie z połączenia naczyń limfatycznych (chłonnych), w którym tworzą się białe ciałka krwi. Limitacja (ograniczenie) ograniczenie tempa procesów fizjologicznych i (lub) tempa wzrostu populacji przez podaż  zasobów. Limnetyczny obszar stale podtopiony wodami słodkimi obszar o zasoleniu poniżej 0,5 ‰. Limnigraf  wodowskaz samopiszący, przyrząd do stałego rejestrowania stanów wody. Limnokren - źródło o charakterze nieckowatego zagłębienia wypełniającego się wodą od dna; może powstawać jako mały zbiornik wodny; limnokreny wtórne powstają też w wyniku działalności człowieka, np. przez odkopanie i pogłębienie  odpływu źródła. Limnologia - dział hydrologii i hydrobiologii zajmujący się badaniem fizycznych, chemicznych i biologicznych cech wód słodkich. Limnologiem jest specjalista z dziedziny limnologii. Limnoplankton - plankton  jeziorny. Limnosaprobia strefa wód zanieczyszczonych w różnym stopniu rozkładającą się materią organiczną. Linia brzegowa - linia przecięcia powierzchni wody z  brzegiem, zmienia się raz w górę, a raz w dół zależnie od fali pływowej. 80

Linia tlenowa rzeki - wykres zmienności stężenia tlenu w rzece, jaka powstaje zrzutem zanieczyszczeń organicznych podatnych na rozkład biologiczny, stanowiący podstawę do oceny procesu samooczyszczania się wody. Linia wiecznego śniegu - linia pomyślana na określonej wysokości, powyżej której normalnie więcej śniegu przybywa w ciągu roku niż go taje. Linia wybrzeża - dobrzeżna granica wpływu najwyższych fal sztormowych na  brzeg. Linienie - zrzucanie powierzchownej warstwy osłony ciała. Okresowe zmienianie piór przez ptaki lub włosów przez ssaki. Lipidy (tłuszczowce) – podstawowe  związki organiczne w  komórce, pełnią funkcje zapasowe i strukturalne. Liścień - liść zarodkowy. Pierwszy zawiązek liścia (najczęściej l albo 2) powstający w czasie rozwoju zarodka w nasieniu. Dwa liścienie fasoli są wypełnione zapasami pokarmu, u jaworu w czasie kiełkowania wytwarzają pokarm przez  fotosyntezę. Lital – środowisko kamienistego lub skalistego dna w zbiorniku wodnym. Litolitoral  dno kamieniste i  żwirowate. Litologia - zbiór cech i właściwości skał, obserwowany makroskopowo. Do zagadnień litologii należy skład mineralny, tekstura, struktura i barwa. Litoral - strefa dna pomiędzy poziomami stanów najwyższej i najniższej normalnej wody; często określamy ją w morzu jako strefę międzypływową. W rzekach,  stawach i  jeziorach jest to płytkie, prześwietlone  dno w strefie przybrzeżnej zbiornika, której zasięg wyznacza granica zasięgu  makrofitów zanurzonych ( pelagial). W litoralu wyróżnia się jeszcze: epilitoral - zewnętrzną strefę płytkiego

dna przy brzegu, supralitoral – strefę oprysku, eulitoral – właściwą strefę brzegową, infralitoral – podwodną strefę dna z roślinnością, sublitoral – strefa dna bez roślinności. Litoralna strefa - przybrzeżny obszar wód morskich od granicy  przypływu do 200 m głębokości ( szelf). Litos - związki organiczne i mineralne rozpuszczone w wodzie; od ich składu zależy w dużym stopniu  produktywność zbiorników wodnych a związki mineralne decydują o stopniu zasolenia wód. Litosfera - zewnętrzna powłoka Ziemi z warstwą skorupy i górnym  płaszczem do głębokości około 80 - 150 km. Górne piętro litosfery zbudowane jest ze skał magmowych (granitu), a dolne piętro - z  bazaltu. Litosfera  skorupa ziemska składająca się ze skał. Litotrofia - proces odżywiania się, w którym jako donory  elektronów wykorzystywane są substancje nieorganiczne ( organotrofia). Lizosomy  organelle komórkowe mające postać pojedynczych pęcherzyków (ziarn) osłoniętych pojedynczą  błoną lipoproteinową, zawierających  enzymy hydrolityczne, stanowią  narząd trawienia wewnątrzkomórkowego wchłoniętych substancji albo zużytych innych organelli komórkowych np.  mitochondriów, w  komórkach gruczołowych zapewniają niszczenie wydzieliny. Wyróżniamy  lizosomy pierwotne i  lizosomy wtórne. Lizosomy pierwotne - powstają z uwypukleń błon  aparatu Golgiego. Lizosomy wtórne - połączenie  lizosomów pierwotnych z fagosomem zawierającym przeznaczony do strawienia materiał pobrany z zewnątrz (heterofagia), połączenie lizosomów pierwotnych z  cytosegregosomami tzn. rejonami komórki wydzielonymi 81

przez otoczenie błoną z reszty cytoplazmy ( autofagia). Lizymetr - urządzenie służące do pomiaru ilości wody opadowej infiltrującej przez utwory powierzchniowe w głąb ziemi. Lobeliowe jezioro typ oligotroficznego zbiornika wodnego ze specyficzną roślinnością z udziałem poryblinu jeziornego i lobelii jeziornej, z reguły o bardzo czystej wodzie ( oligotroficzne  jezioro). Locus - pozycja  genu w chromosomie. Lodowe zjawiska - formy zlodzenia wód powierzchniowych płynących i stojących. Lodowiec - masa lodu utworzona na lądzie przez rekrystalizację starego śniegu pod wpływem ciśnienia warstw, zmiany struktury i składu. Porusza się on z obszaru tworzenia do obszaru niszczenia, gdzie czoło lodowca jest odrywane przez kruszenie albo usuwane przez topnienie. Logistyczny wzrost (sigmoidalny) - wzrost populacji ograniczony  pojemnością środowiska ( wykładniczy wzrost). Lód morski - różne rodzaje lodu powstałe w wyniku wymarzania  wody morskiej; barwa tego lodu jest szara, nieprzezroczysta. Lód stały  morski lód przymarznięty do  brzegu, jeżeli wystaje na ponad 2 m nad powierzchnię wody nosi nazwę lodu szelfowego lub płyty lodowej. Luka stratygraficzna - brak na pewnym obszarze pokładów osadowych z określonej epoki geologicznej. Luminescencja – jest zjawiskiem nazywanym „zimnym swieceniem” i polega na emisji światła chemicznego lub mechanicznego. Świecenie organizmów nazywane jest bioluminescencją (bakterie, żebropławy, skorupiaki, meduzy, ryby – mezo i batypelagiczne).

Luminofory – chemiczne substancje zgrupowane wewnątrz lub na zewnątrz zwierząt wywołujące zimne świecenie u organizmów morskich (luminescencję). Lustro wody – powierzchnia,  zwierciadło wody w  stawie,  jeziorze lub rzece. Lustro wody gruntowej powierzchnia (niekoniecznie płaska), poniżej której skała (grunt) jest nasycona wodą.

Ł

acha - odnoga rzeki lub

dawne jej koryto z wodą i tworzące płytki, zarośnięty zbiornik, przeobrażająca się w  mokradło. Jest to również termin określający piaszczystą  mieliznę utworzoną w rzece; piaszczysta  ławica Łańcuch pokarmowy – jest to układ ukazujący proste zależności pokarmowe pomiędzy  organizmami zjadanymi i zjadającymi, uszeregowanie organizmów od producentów do  destruentów w przenoszeniu energii. Ławica - część dna morskiego wyniesiona nad otaczające je głębie, przybrzeżny pas  litoralu. Ławica ryb  koncentracja ryb należących do tego samego gatunku, najczęściej jednowiekowa ( kohorta). Łączna tkanka - tkanka utworzona z komórek oddzielonych od siebie substancją międzykomórkową. Łąka - formacja roślinna o strukturze określonej przez trawy lub turzyce, z ewentualnym udziałem wysokich bylin, użytkowana kośnie. Łąki podwodne  zbiorowisko roślinności całkowicie zanurzonej pod wodą w  litoralu  jezior lub na dnie  stawów. Rozwijają się najczęściej do głębokości 2,5 – 3 m jest to zwykle 82

stosunkowo niska i zwarta roślinność na dnie zbiorników wodnych, np. łąki ramienicowe. Łęg - typ żyznego lasu liściastego wykształcającego się w warunkach powtarzalnych zalewów wodami rzecznymi bądź uwilgotnienia ruchomymi wodami gruntowymi; szerzej także: inny las o podobnej kompozycji flory stycznej, np. (łęgi zboczowe) Łowisko - miejsce połowu ryb i innych zwierząt wodnych położone w rejonach obfitego ich występowania. Najczęściej jest to obszar mórz i oceanów, w którego obrębie poławia się w celach gospodarczych ryby i inne zwierzęta morskie (mięczaki, glony, skorupiaki); na ogół znajduje się w obszarze szelfu; w latach 70. tereny łowisk zostały znacznie ograniczone w wyniku rozszerzenia przez państwa nadmorskie narodowej strefy rybołówstwa. Łozowisko  zarośla wierzby łozy lub krzewów podobnych do niej pod względem ekologicznym. Łożysko – specjalny  narząd powstający u ssaków łożyskowych z tkanek zarodka (kosmówka) i matki. Z jego pomocą  zarodek (a później płód) otrzymuje z krwi matki pożywienie oraz tlen, usuwa zaś do niej produkty przemiany materii oraz substancje zbędne i szkodliwe. Łódź rybacka – jest małą jednostką pływającą o niewielkim zanurzeniu, z wiosłami lub silnikiem przyczepnym zaburtowym. Może być wykonana z drewna, tworzyw sztucznych lub  metalu. Łuk morski - otwór w cyplu spowodowany erozyjną działalnością fal; powstaje wówczas, gdy jaskinie morskie z jednej lub obu stron cypla rozszerzają się i łączą ze sobą. Łupek - rodzaj skały o strukturze cienkich warstw, leżących jedna na drugiej i łatwo odłupujących się przy uderzeniu.

Łyko - tkanka roślinna składająca się z rurek zwanych sitowymi, gdyż przegrody pomiędzy sąsiednimi rurkami są podziurkowane. Dzięki temu w całości tej tkanki krążą substancje organiczne (zwłaszcza węglowodany syntetyzowane w liściach).

M

aar

–

jezioro

wulkaniczne, owalne, wypełnia dawny krater wulkanu, ma niewielka zlewnię. Macica – jest narządem w którym rozwija się zarodek. Tworzą ją  mięśnie gładkie, które wewnątrz pokryte błoną śluzową zwaną  endometrium. Mada - typ gleby charakterystyczny dla obszarów zalewowych, powstający w wyniku cyklicznego nanoszenia osadów rzecznych. Magma - masa skalna w stanie płynnym, składająca się z różnych związków (głównie krzemionki i krzemianów) oraz rozpuszczonych w nich gazów; z masy tej w procesie zastygania krystalizują się skały magmowe. Wydostając się niekiedy na powierzchnię przez przebicie, szczelinę lub rozpuszczenie skorupy ziemskiej tworzy  lawę. Magnetyczne bieguny - obszary na kuli ziemskiej, w których zbiegają się linie sił  pola magnetycznego Ziemi. Znajdują się w pobliżu biegunów geograficznych globu, ale nie pokrywają się z nimi, stąd mylące odchylenie igły magnetycznej przy wyznaczaniu biegunów geograficznych. Magnetyczne pole - obszar, w którym działają siły magnetyczne, objawiające się działaniem na igłę magnetyczną.

83

Magnez – to pierwiastek chemiczny zaliczany do  makroelementów, który podobnie jak  wapń, zmniejsza stopień  hydratacji biokoloidów i wraz z nim, jako  antagonista  potasu, bierze udział w utrzymywaniu właściwego uwodnienia struktur komórkowych, w  komórkach zwierzęcych, obok wapnia i  fosforu, wchodzi w skład  kości, w  komórkach roślinnych aktywuje ponad 300 reakcji enzymatycznych (głównie w reakcjach  fosforylacji fotosyntetycznej i  oksydacyjnej,  glikolizy, w  cyklu kwasu cytrynowego), bierze bezpośredni udział w procesie  fotosyntezy (zajmuje centralne miejsce w budowie cząsteczki  chlorofilu), odgrywa ważną rolę w procesie skurczu  mięśni w tym  mięśnia sercowego, utrzymuje normalny rytm  serca. Makrobentos  makrofauna lub  makroflora, których wielkość przekracza 0,5 mm. Makroelementy - to pierwiastki chemiczne występujące w  organizmie w ilościach do kilku procent suchej masy, niezbędne do prawidłowego rozwoju  organizmów roślinnych i  zwierzęcych. Pełnią funkcje strukturalne, wchodzą w skład niektórych  związków organicznych np.  białek. Zaliczamy do nich:  azot N,  fosfor P,  potas K,  siarka S,  sód Na,  wapń Ca,  magnez Mg. Makrofagi – komórki grabarze, tą rolę spełniają w organizmie  komórki glejowe oczyszczając  układ nerwowy z obumarłych komórek. Makrofity - termin stosowany do roślin wodnych oznacza rośliny porastające strefę przybrzeżną  jeziora ( rhizobentos, z wyjątkiem glonów poroślowych), głównie rośliny naczyniowe, ale także mchy, skrzypy i ramienice (Characeae).

Makroflora - organizmy, których najmniejszy rozmiar jest większy lub równy 0,5 mm. Makrokonsumenci  organizmy wszystkożerne, które zjadają organizmy należące do więcej niż jednego  poziomu troficznego. Makroplankton - duże formy  planktonu, najczęściej zwierzęcego, o wielkości od 1 do 20 cm (meduzy, żebropławy, większe skorupiaki, strzałki, ichtioplankton). Makrozoobentos – duże zwierzęta denne pozostające na sicie # 1 mm (skąposzczety, wieloszczety, larwy owadów, szkarłupnie, małże, skorupiaki). Malakologia - nauka zajmująca się badaniem  mięczaków, czyli  malakocenozy. (części  zoocenozy). Mangan – to pierwiastek chemiczny zaliczany do  mikroelementów, który jest niezbędny przy czynnościach oddechowych niektórych  enzymów włączonych w  cykl oddechowy  komórki, w  komórkach zwierzęcych jest składnikiem arginazy,  enzymu warunkującego przemiany  aminokwasów, bierze udział w procesie kostnienia,  wzrostu i  rozrodu, w  komórkach roślinnych aktywuje enzymy  fazy świetlnej fotosyntezy. Mangrowe  namorzyny, zarośla słonych bagien stref podzwrotnikowej i tropikalnej. Mapa hydrogeochemiczna - mapa przedstawiająca charakterystykę chemiczną wód podziemnych. Mapa hydrogeologiczna - mapa przedstawiająca w dogodnej skali warunki występowania i rozprzestrzenienia wód podziemnych oraz ich  jakość i ilość. Mapa zanieczyszczenia wód mapa przedstawiająca  zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych; obrazuje wielkość, rodzaje i źródła zrzutu ścieków, stopień i charakter

84

zanieczyszczeń oraz lokalizację oczyszczalni ścieków. Margiel - skała będąca mieszaniną gliny i wapienia. Marikultura  hodowla lub chów organizmów morskich ( akwakultura). Marina – mały lub średni port używany głównie przez jachty. Najczęściej posiadają stacje paliwowe oraz urządzenia sanitarne. Marsze - (mady morskie, bagna pływowe) podmokłe obszary wilgotnego, płaskiego lądu, zalewane okresowo przez wodę morską; powstają w nich zasolone gleby  aluwialne. Martwa fala – rozkołys powstający wskutek długotrwałego wiatru. Przyczyną powstania martwej fali mogą być również ruchy tektoniczne lub erupcje podwodnych wulkanów. Fala trwa nawet kilka dni po ustaniu przyczyny jej powstania, cechą tych fal jest brak grzywaczy. Martwa woda - przy prędkości równej zero  prąd pływowy zmienia swój kierunek w czasie wysokiej lub  niskiej wody. Martwy lód - część lodowca, która podczas deglacjacji utraciła kontakt z jego główną masą. Masa wodna - masy wody o określonej temperaturze, zasoleniu i składzie chemicznym. Materia nieożywiona - substancje we wszelkich formach materii, a więc w postaci gazowej, ciekłej lub stałej, a w szczególności powietrze, wody, minerały oraz substancje pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego. Materia organiczna - jest całkowita zawartością cząsteczek organicznych (musi w nich zawierać się C, O, H i N) w próbce gleby lub osadu, zwykle wyraża się ją jako procent ubytku masy przy spalaniu próbki. Materia żywa - cały dostępny człowiekowi świat żywych roślin, zwierząt oraz pozostałych organizmów (wirusy, bakterie itd.).

Meander - (zakola) wężowate zakręty koryta rzeki zwłaszcza  cieków o niewielkim spadku, gdzie  erozja boczna działa bez przeszkód (meander tworzą dwa zakola prawe i lewe). Mechowisko - typ roślinności torfowiskowej, którego fizjonomię określa darń mchów brunatnych (może być przerośnięta niskimi turzycami) Medial  dno środkowej części rzeki, z reguły najgłębszej, nie porośnięte roślinnością wodną. Mejobentos  bentos zwierzęcy lub roślinny o wielkości 0,5-0,1mm. Mejoza – proces  podziału komórkowego, składa się z dwóch etapów, z których pierwszy jest redukcyjny, drugi to  podział mitotyczny. Doprowadza do powstania  komórek, w których liczba  chromosomów jest o połowę mniejsza niż w komórce macierzystej. Melanizm - anormalne zwiększenie ilości czarnego barwnika (pigmentu) występującego u danego gatunku zwierząt. Melioracja - zabiegi techniczne, których celem jest poprawa właściwości gleby, głównie przez regulację stosunków wodnych. Merocenoza  zbiorowisko organizmów, niewielkie ilościowo w obrębie ograniczonego siedliska np. na pędach roślin zanurzonych w wodzie żyje  peryfiton a na kamieniach podwodą  liton. Meromiksja – niepełne wymieszanie się wód w okresach cyrkulacji. Meromiktyczne jezioro  jezioro, w którym wody głębinowe ( monimolimnion) pozostają poza zasięgiem mieszania ( miktyczne typy jezior,  miksolimnion) w związku z czym istnieje tam strefa beztlenowa. Meroneuston okresowy składnik  neustonu. Meropelagiczność (syn. hemipelagiczność) – czasowe przebywanie w  pelagialu 85

organizmów  bentosowych np. jedynie w okresie  larwalnym lub podczas okresu żerowania. Meroplankton - okresowy składnik  planktonu, są nimi  larwalne stadia większości organizmów  bentosowych i  nektonowych, część swojego życia spędza w  pelagialu, a resztę na dnie zbiornika wodnego. Skład meroplanktonu zmienia się w sezonach, przed przeobrażeniem się w formy  bentosu osiadłego mogą one wybrać charakter dna na którym będą wiodły dorosły okres życia. Metabolit - związek chemiczny powstający w  organizmach żywych w wyniku przemiany materii. Metabolizm  przemiana materii, zespół tysięcy powiązanych ze sobą reakcji chemicznych i  przemian energetycznych zachodzących w  komórce, które decydują o jej aktywności życiowej. Na metabolizm składają się dwa przeciwstawne procesy:  anabolizm i  katabolizm. Metabolizm kwasowy – występuje w  reakcjach ciemniowych procesu  fotosyntezy, typowy dla roślin z grupy  kserofitów. Metafaza - druga faza  mitozy.  Chromosomy układają się w płaszczyźnie równikowej  wrzeciona podziałowego, pod koniec pękają  centromery. Metal - pierwiastek, kowalny, dobry przewodnik ciepła i elektryczności. Tlenek metalu tworzy z wodą zasadę. Sód (Na), potas (K), wapń (Ca) są to metale bardzo aktywne i dlatego trudne do utrzymania w stanie czystym. Metalimnion - w  jeziorze stratyfikowanym strefa najostrzejszego spadku temperatury wraz z głębokością ( termoklina, warstwa skoku termicznego) spadek zawartości tlenu ( oskyklina) i wzrost gęstości wody ( epilimnion,  hypolimnion).

Metamorfizm - przeobrażenie skały spowodowane bardzo silnym ciśnieniem lub przez sąsiedztwo magmy bądź lawy. Metamorfoza – zjawisko występujące u owadów, jest to najczęściej zmiana  formy i struktury w czasie  rozwoju postembrionalnego. Wyróżniamy kilka typów metamorfozy:  bezpośrednia lub częściowa,  całkowita,  hipermetamorfoza. Metamorfoza bezpośrednia lub częściowa  hemimetabola. Metamorfoza całkowita -  holometabola. Metanogeneza - beztlenowy  rozkład materii organicznej, którego końcowym produktem jest metan. Metapopulacja - zespół lokalnych populacji jednego gatunku, oddzielonych od siebie barierami ekologicznymi (np.  siedliskami nieodpowiednimi dla gatunku), ale mogących się w ograniczonym zakresie kontaktować. W przypadku ewentualnego zniszczenia jednej z populacji składowych możliwa jest powtórna  kolonizacja jej siedliska przez osobniki z pozostałych populacji. Pomiędzy  populacjami składowymi istnieje też wymiana genetyczna. Metasaprobia - beztlenowa strefa silnego  zanieczyszczenia wody rozkładającymi się ściekami komunalnymi. Meteor (astr.) - ciało stałe o rozmiarze nie przekraczającym kilku metrów, poruszające się w przestrzeni międzyplanetarnej. Po wpadnięciu w atmosferę ziemską (całości lub części) rozżarza się wskutek tarcia („gwiazdy spadające"), (meteorol.)  wszystkie zjawiska, które powstają w atmosferze. Meteorologia - nauka o zjawiskach zachodzących w atmosferze. Meteoryt - ciało mineralne przybyłe z przestrzeni międzyplanetarnej (pozostałość  meteoru), które po

86

przejściu przez atmosferę osiąga powierzchnię Ziemi. Metylotrofia - odmiana odżywiania  heterotroficznego, w którym połączenia węgla w pozycji C1 (m.in. metan, metanol, formaldehyd) służą jako źródło węgla. Metys - potomek rodziców, z których jedno należy do rasy białej, drugie do czerwonej. W hodowli mieszaniec dwóch ras. Mezoderma - zespół komórek powstających w czasie rozwoju zarodka zwierzęcia położonych między  ektodermą i  endodermą. Z mezodermy rozwijają się różne tkanki, np. mięśniowa,  łączna. Mezofity - rośliny przystosowane do życia w warunkach umiarkowanego zaopatrzenia w wodę. Mezolit - epoka rozwoju kultury człowieka zawarta między  paleolitem i  neolitem. Mezopelagial - strefa głębokości od 150 do 2000 m w kierunku  stoku kontynentalnego. Mezosaproby organizmy wskaźnikowe wód średnio zanieczyszczonych gnijącymi substancjami organicznymi. Mezosomy  organellum komórkowe, odpowiednik  mitochondrium u  organizmów prokariotycznych, pełnią rolę w  oddychaniu komórkowym, występują tylko u  aeobiontów. Mezotermia – jest takim układem termicznym, który spotykany latem lub jesienią w  jeziorach charakteryzuje się bardzo krótkotrwałym występowaniem najwyższych temperatur w głębokich warstwach wody w  hypolimnionie. Mezotrofia taki stan  trofii wód który można umieścić między  oligotrofią i  eutrofią. W Polsce należą do nich  jeziora głębokie typu sielawowego.

Mezotroficzne jezioro  jezioro o wodzie z umiarkowaną żyznością, dość rzadki już w Polsce typ  ekosystemu zagrożony  eutrofizacją. Mezotroficzny zbiornik - zbiornik o cechach pośrednich między oligotrofią a eutrofią, średnio żyzny. Mezotroficzny zbiornik - zbiornik o cechach pośrednich między oligotrofią a eutrofią  eutroficzny zbiornik  oligotroficzny zbiornik  trofia. Mętność - stan umownej czystości spowodowany obecnością zawiesiny nazywanej  sestonem ( bio- lub  abiosestonem). Mętność jest uwarunkowana obecnością w wodzie zawiesiny z gliny, iłów oraz związków żelaza, manganu, glinu, kwasów  humusowych i  planktonu ( sestonu biologicznego). Mgła - zmniejszająca widzialność zawiesina bardzo małych kropelek wody w dolnych warstwach atmosfery. Mgły dzieli się na radiacyjne (powstające podczas bezwietrznych i bezchmurnych nocy), napływowe (występują przy napływie ciepłych i wilgotnych mas powietrza na teren objęty wpływem chłodu) i frontowe (występują w czasie lub po ustąpieniu długotrwałych deszczy w okresie ciepłym). Miano Coli - określenie najmniejszej objętości wody w cm3 , w której za pomocą testów fermentacyjnych można wykazać obecność bakterii Escherichia Coli; ich obecność świadczy o zanieczyszczeniu wody ściekami bytowymi. Miazga ( kambium) - warstwa komórek roślinnych zachowujących stale zdolność podziału, znajdujemy je przede wszystkim w łodydze i korzeniu dwuliściennych. Mnożąc swe komórki wytwarza  łyko i  drewno, dzięki czemu wzrasta grubość łodygi względnie korzenia. Micella - włókienkowaty utwór powstały z wielkiej cząsteczki lub ze 87

zgrupowania cząsteczek. Osiąga 0,003 do 0,3  mikrona. Miedź – to pierwiastek chemiczny zaliczany do  mikroelementów, który pełni rolę  aktywatora niektórych  enzymów oksydoredukcyjnych, w  komórkach zwierzęcych wpływa na  metabolizm  żelaza we  krwi, na  wzrost i rozwój  kości, w  komórkach roślinnych wchodzi w skład  plastocyjaniny. Mielizna – jest spłyceniem podwodnym, zazwyczaj piaszczystym i  żwirowatym w rzece jako efekt osadzania się materiału mineralnego unoszonego przez wodę przy zmniejszeniu prędkości przepływu wody. Mierzeja - niski cypel lub wąski nasyp lądu, składający się zazwyczaj z piasku osadzonego przez  prądy litoralne odcinający zatokę bądź zalew od morza. Mierzeja mająca jeden koniec związany z lądem, a drugi w otwartej wodzie nazywana jest kosą, a łącząca wyspę z lądem lub wyspą nazywana jest  tombolo. Miesiąc księżycowy - czas między fazami księżyca równy w przybliżeniu 29,53 dniom. Natomiast okres od pełni do nowiu Księżyca wynosi 14,75 dnia (potocznie dwa tygodnie). Mieszaniec potomek ze skrzyżowania rodziców należących do dwóch rozmaitych ras ( metys). Używa się niekiedy tego terminu do oznaczenia potomka skrzyżowania między dwoma  gatunkami. Mięczaki typ zwierząt reprezentowany w Polsce przez ponad 230 gatunków ślimaków i małży. Międzynarodowy Tydzień Czystości Wód - akcja mająca na celu propagowanie ochrony środowiska wodnego w formie różnego rodzaju imprez trwająca od 1 do 7 kwietnia każdego roku. Mięsień sercowy – jest, ze względu na periodyczny układ elementów kurczliwych strukturalnie podobny do

 mięśni szkieletowych. Czynnościowo zaś przypomina  mięśnie gładkie, ponieważ jest kontrolowany przez  autonomiczny układ nerwowy i składa się z indywidualnych  komórek. Mięsożercy – organizmy  heterotroficzne odżywiają się pokarmem mięsnym świeżo upolowanym (drapieżnicy, karniwora) lub martwym ( nekrofagi). Mięśnie  narządy kurczliwe zwierząt i człowieka, utworzone z  tkanki mięśniowej. Mięśnie gładkie – są składnikiem prawie wszystkich narządów trzewnych, takich jak naczynia krwionośne, przewód pokarmowy, pęcherz moczowy i  macica. Mięśnie te są pod kontrolą  autonomicznego układu nerwowego. Na  preparatach histologicznych cytoplazma  miocytu sprawia wrażenie „gładkiej”, co dało nazwę  mięśniom tego typu. Mięśnie poprzecznie prążkowane  mięśnie szkieletowe. Mięśnie szkieletowe – są związane głównie z układem szkieletowym i zapewniają ruchy całego  organizmu, ponadto poruszają gałkami ocznymi. Ruch  mięśni może być kontrolowany dowolnie, z wyjątkiem mięśni przepony i mięśni międzyżebrowych. Układ kurczliwy włókien jest zorganizowany w sposób periodyczny, co na  preparatach histologicznych sprawia wrażenie poprzecznego prążkowania, z tego powodu nazywamy również  mięśniami poprzecznie prążkowanymi. Mikrobentos - organizmy roślinne lub zwierzęce, których rozmiary są mniejsze od 0,1 mm. Mikrobiologia - jedna z nauk biologicznych, zajmująca się badaniem i wykorzystaniem  drobnoustrojów. Mikrobiologiczna pętla mikrobiologiczny obieg materii; szlak w pelagicznym obiegu materii, który przebiega od uwalniania rozpuszczonej 88

materii organicznej przez  fitoplankton poprzez pobieranie jej przez  bakterie i bakteriożerne pierwotniaki aż do konsumpcji bakterii i pierwotniaków przez skorupiaki i wrotki planktonowe. Mikrociała  peroksysomy. Mikroelementy – nazywane  pierwiastkami śladowymi, pierwiastki chemiczne występujące w  organizmach w bardzo małych ilościach i niezbędne do normalnego ich  rozwoju, przy czym zarówno ich nadmiar, jak i niedobór wpływa ujemnie na organizm. Przede wszystkim mają działanie katalityczne – sterują przemianami biochemicznymi wchodząc w skład  enzymów. Należą tutaj m.in.:  żelazo Fe,  miedź Cu,  mangan Mn, kobalt Co,  cynk Zn, jod J,  fluor F, nikiel Ni,  molibden Mo,  bor B. Mikrofauna – zespół zwierząt o wielkości poniżej 0,1 mm. Mikroklimat  klimat niewielkiego terenu, np. miasta lub lasu, który różni się pod względem niektórych czynników od  klimatu regionu. Na przykład temperatura w dużym mieście jest zwykle wyższa od temperatury występującej na otaczających go terenach wiejskich, ponieważ ciepło jest pochłaniane przez budynki, a następnie wypromieniowane do otoczenia. Mikrokontynent podmorski płaskowyż, izolowany fragment skorupy oceanicznej, spotykany w Oceanie Indyjskim. Mikron - tysięczna część milimetra. Mikroorganizmy - istoty żywe widoczne jedynie pod mikroskopem, jak np.  bakterie. Mikroplankton - plankton sieciowy, łatwy do odcedzenia za pomocą siatki planktonowej (Kopenhaskiej, Judaya, WP2, Nansena itp.). Mikrosiedlisko - niewielka powierzchnia w obrębie siedliska np. wilgotna szczelina w skale.

Mikrotubule – są  organellami komórkowymi występującymi w większości  komórek, mają kształt długiej, najczęściej prostej rurki, przeciętna ich długość wynosi kilka mikrometrów, a w niektórych komórkach np.  nerwowych ich długość może dochodzić do 1 m. Wchodzą w skład  wrzeciona kariokinetycznego oraz  wici i  rzęsek, tworzą przestrzenną konstrukcję ( szkielet komórkowy), mogą służyć jako miejsce przyczepiania  mikrofilamentów, mogą formować tory, wzdłuż których następuje ruch cząstek, ruch wici i rzęsek związany jest z przesuwaniem się mikrotubul względem siebie. Miksohalinobionty typowi mieszkańcy wód słonawych o zasoleniu od 0,5 – 20 %o. Wśród tej grupy wyróżniamy: polihalinobionty żyjące przy zasoleniu ponad 18%o przy przewadze organizmów słonolubnych; mezohalinobionty – zespół wód umiarkowanie słonych od 0,5 – 18 %o (wydzielona wśród nich grupa mezohalinobionty 10 – 18 %o oraz mezohalinobionty < 10%o), oligohalinobionty – mieszkańcy wód wysłodzonych o zasoleniu około 5%o (-oligohalinobionty żyjące przy zasoleniu 3-5%o, -oligohalinobionty preferujący wody niemal słodkie). Miksolimnion – w zbiorniku meromiktycznym powierzchniowa warstwa wody podlegająca cyrkulacji ( monimolimnion), występuje w  jeziorach meromiktycznych. Miksotrofia mieszany typ odżywiania się (np. niektórych pierwotniaków), częściowo oparty na  autotrofii, a częściowo na  heterotrofii. Miktyczne typy jezior - typy  jezior wyróżnione według częstotliwości i zasięgu mieszania ( amiktyczne jezioro,  dimiktyczne jezioro,  holomiktyczne jezioro, 

89

meromiktyczne jezioro,  monomiktyczne jezioro,  oligomiktyczne jezioro,  polimiktyczne jezioro). Mila morska - odcinek 1852 metrów, stanowiący 1/21600 obwodu południka ziemskiego. Mimetyzm - podobieństwo żywej istoty do przedstawiciela innego gatunku wyposażonego w środki obrony względnie o odrażającym smaku lub woni, np. mucha przypominająca wyglądem osę. Mimikra – zjawisko o znaczeniu ochronnym polegające na upodobnianiu się zwierząt do otoczenia, lub innych zwierząt, które występują na tym samym obszarze (ryby płaskie przybierają barwę podłoża, motyle podobne są do liści etc.). Mineralizacja - zespół procesów, w wyniku których związki organiczne przekształcają się w glebie w związki nieorganiczne, czyli tzw. mineralne. Mineralizacja wody - ogólna zawartość w wodzie substancji mineralnych, charakteryzuje się ją ilością osadu po odparowaniu wody. Minerał - pierwiastek lub  związek chemiczny powstały w powłoce ziemskiej bez udziału człowieka. Miocen - czwarta epoka okresu  trzeciorzędowego, która rozpoczęła się przed 25 milionami lat, a trwała 12 milionów lat. Miocyty - komórki  mięśni gładkich. Miozyna –  białko fibrylarne. Misa jeziorna – jest zagłębieniem terenu wypełnionym wodą. Elementami morfologicznymi misy jeziornej są: zagłębienie śródjeziorne, stok,  ławica przybrzeżna (platforma),  brzeg (pobrzeże) oraz  klif. Mitochondria  organelle komórkowe występujące w postaci pałeczkowatych ciałek otoczonych dwiema  błonami

cytoplazmatycznymi, wywodzą się od tlenowych  prokariontów (prawdopodobnie  bakterii purpurowych), które zostały wchłonięte w procesie  fagocytozy przez pierwotne  komórki eukariotyczne. Zasadniczą funkcją mitochondriów jest przeprowadzanie procesu  oddychania komórkowego. Mitochondria mają własną  informację genetyczną zawartą, w kolistych cząsteczkach  DNA oraz  rybosomy, dzięki którym mogą  syntetyzować niektóre własne  białka. Mitoza – podział pośredni  jądra komórkowego na dwa jądra potomne o identycznym zespole chromosomów jak w jądrze wyjściowym. Wyróżniono w niej 4 fazy podziału, po których może, ale nie musi, zajść podział  cytoplazmy ( cytokineza). Są to:  profaza,  metafaza,  anafaza,  telofaza. Mleko - wydzielina  gruczołów mlecznych (przekształcone  gruczoły potowe) samic ssaków produkowana do żywienia noworodka. Jest pokarmem pełnowartościowym, zawiera:  cukry, sole mineralne,  białka, tłuszcze,  enzymy, witaminy i  hormony. Młaka - powierzchniowy, rozlewny wypływ wody podziemnej  zatorfiony lub  zabagniony; miejsce podmokłe, związane z lokalnym  wysiękiem wód gruntowych, zwykle jest to miejsce źródliskowe; rozwija się tu specyficzna roślinność higrofilna. Mnich – urządzenie hydrotechniczne (najczęściej drewniane) służąca do regulowania poziomu i przepływu wody na terenach ogroblowanych  stawów; składa się z części pionowej  stojaka, w którym montowane są zastawki do regulowania przepływu i z części poziomej  leżaka, przeprowadzającego wodę pod groblą

90

Mocz - produkt wydalania, na ogół płynny, formowany w nerkach zwierząt. Mocznik - związek organiczny o wzorze (NH2)2CO. Utlenianie białek w organizmie daje  amoniak, substancję silnie trującą, którą wątroba ssaków przekształca na  mocznik, znacznie mniej trujący. Moczowy kwas - związek o wzorze C5H4N4O3 prawie nierozpuszczalny. W tej postaci jest zwykle wydalany  amoniak przez ptaki, gady i owady ( mocznik). Mohorovičica powierzchnia granica pomiędzy skorupą ziemską i  płaszczem. Mokradło - inaczej moczary, są środowiskiem uwodnionym z dużą akumulacją organiczną oraz roślinnością higrofilną. Ze względu na podłoże wyróżnia się moczary: ombrogeniczne z podłożem trudno przepuszczalnym,  topogeniczne wody tworzą często zbiorniki podziemne, soligeniczne – na teren wypływają  wody gruntowe po stropie nieprzepuszczalnym, fluwiogeniczne – zwykle są to tereny w  dolinach rzecznych. Molibden – to pierwiastek chemiczny zaliczany do  mikroelementów, który w  komórkach roślinnych spełnia ważną funkcję w  metabolizmie  azotu, jest bowiem składnikiem  enzymu– nitrogenazy, jest składnikiem  reduktazy azotanowej. Molo - konstrukcja inżynierska biegnąca od  brzegu w kierunku otwartych wód zbiornika, ochraniająca port lub przejście nawigacyjne przed spłycaniem poprzez osadzanie materiału transportowanego wzdłuż  brzegu. Monimolimnion - w  jeziorze meromiktycznym strefa wód nie objętych mieszaniem ( miksolimnion). Monitoring – system kontroli stanu środowiska dokonywany przy pomocy

wskaźników chemicznych, fizycznych i biologicznych. Monitoring prowadzony przez wiele lat pozwala na prognozowanie zmian środowiskowych oraz zapobieganie możliwym zagrozeniom. Monofagi - zwierzęta odżywiające się przez całe życie, albo jego znaczną cześć, tym samym pokarmem, np.: pijawka – krwią (hemofag), gąsienica mola barciaka - woskiem. Monokultura - jednogatunkowa uprawa danego gatunku rośliny (np. kukurydzy, świerka, sosny), najczęściej na dużej powierzchni a w rybactwie jednogatunkowa hodowla ryb. Przeciwieństwem jest wielogatunkowość uprawy czy hodowli – polikultura.. Monomiktyczne jezioro  jezioro, którego wody ulegają pełnemu wymieszaniu raz do roku ( miktyczne typy jezior). Monosacharydy  cukry proste. Monotypizacja - forma degeneracji fitocenozy leśnej, polegająca na ujednoliceniu wiekowym i gatunkowym jej  drzewostanu. Monsuny - sezonowe wiatry wiejące z południowego zachodu podczas lata i z północnego wschodu podczas zimy na Oceanie Indyjskim. Morena nagromadzenie różnoziarnistego materiału skalnego transportowanego i osadzonego przez  lodowiec. Morskie siedlisko - charakteryzuje siedliska wodne, które zawierają duże ilości rozpuszczonych soli, np. morza i oceany. Organizmy żyjące w takich warunkach określane są jako morskie. Morze – jest dużym fragmentem hydrosfery, przylegającym do kontynentu, otoczony nim, lub oddzielony od  oceanu archipelagiem wysp, półwyspem lub progiem skalnym.  Akweny takie posiadają specyficzne warunki fizyko – chemiczne wody ponieważ morza są płytsze niż wody  oceaniczne i silniej 91

podlegają wpływowi pobliskiego lądu np. większe wysłodzenie z powodu dopływów wód rzecznych czy deszczowych, częste  zanieczyszczenia  antropogenne lub  allochtoniczne. Morze podziemne - przenośne i przesadne wyrażenie na oznaczenie obfitego w wodę, rozległego zbiornika wód gruntowych. Morze przybrzeżne morze marginalne, pół zamknięty zbiornik wodny przyległy do kontynentu, z którego spływają osady. Morze Sargassowe obszar konwergencji na Atlantyku Północnym, leżący na południowym wschodzie od Bermudów, gdzie woda na dużych głębokościach jest bardzo czysta, ma kolor niebieski i zawiera duże ilości pływających glonów brunatnych gronorostów (Sargassum). Mózg - terminem tym określa się wielkie półkule mózgowe (przodomóżdże). W potocznej mowie często całe mózgowie nazywa się mózgiem. Mózgowie - cześć centralnego układu nerwowego, mieszcząca się w puszce mózgowej czaszki. Wyróżniamy w nim  mózg (półkule mózgowe), pień  mózgu (międzymóżdże, śródmóżdże), móżdżek i rdzeń przedłużony. Mózgowo-rdzeniowy układ (centralny układ)  mózgowie, rdzeń kręgowy i białe nerwy łącznie. Móżdżek - część tylna  mózgowia powstała z czwartego z pięciu pęcherzyków tworzących  mózgowie zarodka kręgowców. Zawiera między innymi ośrodki koordynacji ruchu. mRNA  RNA informacyjny. Mszar - miejsce podmokłe o pokrywie roślinnej zdominowanej przez torfowce bądź mchy brunatne, najczęściej akumulujące złoże torfowe torfu wysokiego lub przejściowego z karłowatymi drzewami i krzewinkami jagodowymi, zwykle występuje tu rosiczka.

Muł - osad składający się z cząsteczek mniejszych niż 0,06 mm; zazwyczaj są w nim również większe cząstki organiczne. jest to  osad pelagiczny, zawierający co najmniej 30% szczątków szkieletów organizmów pelagicznych, reszta to faza mineralna ( muł okrzemkowy, otwornicowy, radiolariowy, pteropodowy). Muł limnetyczny - osad  jeziorny o wielkości ziaren od 0,1 do 0,01 mm. Mułowisko  mokradło, którego funkcjonowanie zdeterminowane jest przez procesy błotne: humifikację resztek roślinności w warunkach uwilgotnienia i stałego  kapilarnego podsiąku wody, w wyniku czego powstają  muły. Murawa - roślinność o fizjonomii określonej przez niskie i luźne trawy nie użytkowane kośnie, zob. kserotermiczne murawy, napiaskowe murawy. Mureina – peptydoglikan, podstawowy element szkieletu ściany  komórek bakteryjnych. Mursz - materiał organiczny powstały z przetworzenia  torfu wskutek obniżenia poziomu wód gruntowych. Murszenie - proces, któremu podlega  torf po odwodnieniu złoża torfowego, polegający na humifikacji, częściowej mineralizacji i zatracie swoistej, gąbczastej struktury. Murszenie torfu po odwodnieniu torfowiska prowadzi do utraty zdolności retencyjnych i do degeneracji całego układu. Mutacja - nagła zmiana cech dziedzicznych komórki wywołana przekształceniem  genu albo deformacją  chromosomu. Mutant - organizm, u którego ujawniło się działanie mutacji. Mutualizm - rodzaj interakcji pomiędzy dwoma gatunkami, który przynosi korzyść obydwu partnerom, przy czym są oni całkowicie od siebie uzależnieni. Jest to forma symbiozy T. Na przykład współżycie pomiędzy 92

rakiem pustelnikiem, zamieszkującym opuszczone muszle  mięczaków, a ukwiałem przytwierdzonym do ich powierzchni. Rak transportuje swojego partnera do różnych miejsc, co ułatwia mu zdobywanie pokarmu, a ukwiał chroni gospodarza przed atakiem  drapieżników. Mycelium  grzybnia.

N

abłonek



tkanka

utworzona z jednej lub wielu warstw komórek ścisłe do siebie przylegających. Okrywa powierzchnię ciała,  narządów, a również wyścieła ich światło, np. wewnętrzne ściany przewodu pokarmowego, przewody  gruczołów (śródbłonek). Nabrzeże – sztucznie umocniony  brzeg morza,  jeziora czy rzeki pozwalający na cumowanie jednostek pływających, umożliwiające prace przeładunkowe, może posiadać magazyny, magazyny a także lądowy system komunikacyjny. Nabyta cecha - cecha występująca u osobnika pod działaniem specyficznych warunków, w jakich żyje. Naczynie - rura, w której krąży krew u zwierzęcia lub sok u rośliny. Sok mineralny, „surowy", krąży w naczyniach drewna. Naczyniowe - rośliny albo tkanki roślinne zawierające  naczynia ( drewno i  łyko). NAD - dinukleotyd nikotynamidoadeninowy jest  koenzymem przenoszącym elektrony i protony, występuje w  komórce w ograniczonej liczbie cząsteczek. Przenosząc elektrony do utlenianego substratu sam  redukuje się na  NADH+, w przekazywaniu dalszych elektronów może uczestniczyć dopiero

po oddaniu już przyjętych na jakiś akceptor. Nazywany jest bezpośrednim akceptorem elektronów w  komórce. NADH - zredukowany nukleotyd nikotynamido-adeninowy, bezpośredni akceptor elektronów w  komórce. Nadir - punkt na nieboskłonie przeciwny  zenitowi i znajdujący się pionowo pod obserwatorem. Nadmierna eksploatacja - taki sposób korzystania z zasobów naturalnych, który prowadzi do nieodwracalnych zmian w  ekosystemach, zniszczenia siedlisk gatunków i całkowitego wyginięcia organizmów żywych. NADP – fosforan dinukleotydu nikotynamido-adeninowego, przenosi wodór z utlenianych substratów na substraty redukowane w procesach biosyntezy. NADPH – zredukowany nukleotyd nikotynamido-adeninowy, bezpośredni akceptor elektronów w  komórce. Nadrzewne - określa organizmy, które większość życia spędzają w koronach drzew. Namorzyny  mangrowe, typ nerytycznych biocenoz morskich wód tropikalnych złożony z nielicznych roślin wynurzonych posiadających dobrze wykształcone korzenie podporowe sięgające głęboko w  anaerobową warstwę  mułu, oraz przytwierdzające się do nich organizmy morskie lub tworzących liczne norki w podłożu. Namulanie – jest nazywane inaczej kolmatacją albo osadzaniem (naturalnym lub sztucznym) zawiesiny wodnej ( abiosestonu) co uszczelnia przepuszczalne grunty i podnosi ich poziom. Namulisko - miejsce, w którym zachodzi  sedymentacja zawiesiny przyniesionej przez wodę rzeczną lub spływającą po stokach. Nanoplankton  fitoplankton we frakcji wielkości od 2 (3) do 20 (30) μm ( fitoplankton sieciowy,  93

pikoplankton), który nie da się zebrać siatką planktonową, jest odwirowywany z wody lub odfiltrowywany przy użyciu specjalnych mikrofiltrów. Nanos przybrzeżny - materiał osadzający się podczas transportu przez  prąd litoralny wzdłuż plaży od strefy grzywaczy do szczytu linii  zmywu wstępującego. Napiaskowe murawy - niskie, luźne, pionierskie zbiorowiska, zdominowane przez kępowe, sucholubne trawy, czasem z większym udziałem niskich, kwitnących bylin (zawciągu, macierzanki), najczęściej ekstensywnie wypasane lub nie użytkowane. Napowietrzanie wody - jeden z procesów uzdatniania wody polegający głównie na usuwaniu z niej dwutlenku węgla i nasycaniu jej tlenem, jest to sztuczne wzbogacanie wody w tlen często nazywane  aeracją. Narybek - młode ryby jajorodne od chwili rozpoczęcia czynnego żerowania, po wchłonięciu zawartości pęcherzyka żółtkowego, czyli przejściu okresu larwalnego, do ukończenia 1 roku życia. Narząd – wyodrębniona morfologicznie część  organizmu zwierzęcego spełniająca określone funkcje. Nasienie  narząd rośliny powstały z rozwoju  zalążka. Naskórek - część zewnętrzna skóry zwierzęcia powstała z  ektodermy zarodka. Warstwa komórek pokrywających powierzchnię pewnych  narządów rośliny. Nasłonecznienie = insolacja - ilość promieniowania słonecznego, jaką otrzymuje jednostka powierzchni Ziemi w jednostce czasu. Nasycenie wody tlenem – jest to procentowa zawartość tlenu w wodzie w stosunku do tej, która potrzebna jest do nasycenia wody destylowanej w tej samej temperaturze, przy ciśnieniu 760 mm Hg.

Nasycony stan - miara rozproszenia lub rozpuszczenia jednej substancji w drugiej najwyższa w danej temperaturze, np. stan nasycenia powietrza parą wodną lub nasycony wodny roztwór cukru. Natlenienie - jest sztucznym lub naturalnym wzbogaceniem wody w tlen do stanu  nasycenia lub przesycenia. Nauplius – mikroskopowe, wolno pływające stadium  larwalne skorupiaków, polski rzadziej używany odpowiednik pływik. Nazewnictwo - nadawanie nazw taksonom. Nazewnictwo gatunków – oparte jest na trzech zasadach określonych w międzynarodowych kodeksach nomenklatury  zoologicznej,  botanicznej i  mikrobiologicznej tj.  zasada binominalnego nazewnictwa  gatunków,  zasada priorytetu,  zasada hierarchii  taksonów. Nefelometr - urządzenie do pomiaru mętności wody na podstawie natężenia światła rozproszonego w  cząsteczkach zawiesin. Nefoplankton - żywe, metabolicznie aktywne  glony,  grzyby i  bakterie spotykane w kropelkach wody chmur. Nefrydia - narządy wydalnicze pełniące rolę nerek u pierścienic i zwierząt pokrewnych. Nekrocenoza  zbiorowisko zgromadzonych na dnie lub  brzegu  akwenu martwych szczątków organicznych (tanatocenoza, cmentarzysko). Nekrofag (trupojad) - organizm żywiący się padliną tworzącą zespół pod nazwą tanatocenoza, która dalej ulega rozkładowi przez  destruentów (w warunkach tlenowych). Nekroza  objaw chorobowy ( choroba fizjologiczna), miejscowe lub ogólne obumarcie  komórek i  tkanek roślin jednego  narządu lub większej części rośliny, które brunatnieją i kurczą się. Nekroza 94

powstaje w wyniku działania  toksyn i  enzymów nekrotyzujących, wydzielanych przez  patogeny, działania różnych  związków chemicznych, uszkodzeń mechanicznych oraz z niedoboru składników pokarmowych. Wśród nekroz rozróżnia się:  zgorzel kory,  zgorzel siewek,  raka drzewnego,  antraknozy,  plamistości,  zgniliznę roślin. Nektar - słodki płyn wydzielany przez wiele kwiatów. Przywabia zwierzęta, które współdziałają przy  zapylaniu. Nektobentos - organizmy pływające lub spędzające życie nad dnem organizmy  demersalne. Nekton – zespół organizmów pelagicznych zdolnych do aktywnego pływania o opływowych kształtach ciała, zdolnych do odbywania  migracji poziomych i pionowych niezależnie od  prądów morskich i innych sił hydrodynamicznych. W wodach słodkich w skład nektonu wchodzą ryby, płazy, gady i ssaki w morzach są to ryby, płazy, gady, głowonogi i ssaki. Większość tych zwierząt ma oprócz opływowych kształtów ciała, silnie i dobrze rozwinięte  narządy ruchu lub  narządy hydrostatyczne (pęcherz pławny, tkanki tłuszczowe itp.). Neodarwinizm - teoria wyjaśniająca darwinowską koncepcję mechanizmu ewolucji jako skutek mutacji i doboru naturalnego. Neofit  gatunek obcy, przywleczony przez człowieka, spontanicznie rozprzestrzeniający się w zbiorowiskach o charakterze naturalnym. Neofityzacja - forma degeneracji fitocenozy leśnej polegająca na wnikaniu do niej i zadomawianiu się gatunków obcych geograficznie, np. robinii akacjowej, czeremchy późnej, niecierpka drobnokwiatowego. Neolit część czwartorzędu charakteryzująca się specyficznym

ludzkim przemysłem. Narzędzia sporządzone z obrobionych kamieni, niektóre zaś, np. siekiery, z kamieni gładzonych (wiek kamienia gładzonego). Neotenia  pedogeneza. Nerw pasmo utworzone z równoległych  włókien nerwowych ( neurytów), z których każde może niezależnie przenosić  impuls nerwowy. Nerw nazywany ruchowym, jeżeli wszystkie jego włókna stykają się z mięśniami; czuciowym, jeżeli się stykają z  narządami zmysłów; mieszanym, jeżeli część biegnie do mięsni, a część do narządów zmysłowych. Nerwowa komórka  neuron. Nerwowe włókno - najdłuższa wypustka ciała komórki nerwowej, okryta osłonką ze swoistej substancji tłuszczowej białego koloni. Włókno kończy się rozgałęzieniami (zakończenia nerwowe). Nerytyczna strefa  literalna strefa. Nerytyczne morza –  morza szelfowe. Neuron  komórka nerwowa, której  cytoplazma przedłuża się w wypustki, najdłuższa z nich tworzy  włókno nerwowe. Na zakończeniach krótkich wypustek (dendrytów) powstaje  impuls nerwowy i kieruje się ku ciału komórki (neuronu), potem biegnie dalej przez pojedyncze włókno  akson, z którego końcem styka .się bądź włókno mięśniowe, bądź  gruczoł, bądź inny  neuron, wywołując reakcję (skurcz mięśnia, wydzielanie przez  gruczoł,  impuls nerwowy  neuronu). Neustal - strefa kontaktowa między atmosferą a masą wodną jest specyficznym środowiskiem życia dla drobnego  neustonu i znacznie większego  pleustonu. Neuston zespół organizmów roślinnych i zwierzęcych związanych z 95

błonką powierzchniową, głównie w wodach stojących. W obrębie neustonu wyróżnia się:  epineuston (organizmy żyjące na powierzchni wody, biegające po niej) i hyponeuston (zwierzęta podwieszone pod błonką powierzchniową wody np. ikra ryb, larwy owadów takich jak wodzienie czy komary, a nawet wioślarki). Nibynóżki – pseudopodia, zmienne w kształcie i kurczliwe wypustki  komórki pierwotniaków oraz niektórych komórek zwierząt wielokomórkowych. U pierwotniaków są  narządem ruchu i służą do pobierania pokarmu. Nieciągłość nagła zmiana właściwości, np. temperatury lub zasolenia, uwidacznia się jako uskok liniowy lub powierzchniowy. Nieciągłość Mohorovicica gwałtowna nieciągłość w składzie pomiędzy skorupą i płaszczem Ziemi. Występuje od 8 km poniżej dna oceanu do 60 km poniżej niektórych grzbietów górskich na kontynentach. Nimfa – jedno ze  stadiów rozwojowych owadów, podobna jest do owada dojrzałego, ale ciało jej, skrzydła i narządy genitalne rosną i wykształcają się w toku kolejnych linień. Nisza abrazyjna - podcięcie u podnóża  klifu w miejscu najbardziej narażonym na niszczące działanie fal morskich. Nisza ekologiczna obszar zajmowania i występowania gatunku a zwłaszcza dotyczy to jego wielowymiarowej przestrzeni życiowej określanej wieloma czynnikami. Wyróżnia się nisze: troficzne, funkcjonalne, przestrzenną, fizjologiczno - przystosowawczą; w sensie fizjologiczno przystosowawczym niszę szeroką (np. eurytermy) i wąską (stenotermy), typy troficzne nisz – oligotroficzna, mezotroficzna i eutroficzna. W tych kategoriach znajduje się  nisza ekologiczna człowieka, który ingeruje w

środowisku w nisze  roślinożerców (herbivora),  mięsożerców (carnivora) i  wszystkożerców (omnivora). Nitrofilne gatunki, nitrofity gatunki preferujące siedliska zasobne w  azot. Nitrofity - rośliny azotolubne. Nitrogenaza – enzym katalizujący  asymilację  azotu atmosferycznego. Nitryfikacja chemotroficzne utlenianie  amoniaku do  azotynów i  azotanów ( denitryfikacja). Niżówka - okres niskich stanów wód powierzchniowych spowodowanych znacznym wyczerpaniem się zasobów wodnych w dorzeczu wskutek długotrwałej suszy. W takiej sytuacji rzeki zasilane są głównie przez wody podziemne. Niższa woda niska (ang. lower low water LLW) - niższy z dwóch poziomów występujących przy wodzie niskiej w czasie doby; odnosi się do pływów mieszanych. Niższa woda wysoka (ang. lower high water, LHW) - niższy z dwóch poziomów występujących przy wodzie wysokiej w czasie doby; odnosi się do pływów mieszanych. Nocne zwierzęta - pędzące czynny tryb życia nocą. Nowotwór - nienormalny i szkodliwy rozrost tkanki spowodowany mnożeniem się pewnych komórek organizmu. Nukleoid – inaczej  genofor, pełni rolę  jądra komórkowego u  organizmów prokariotycznych, to nić  DNA bez  błony jądrowej i  jąderka. Służy do kierowania  czynnościami życiowymi komórki i jest  dziedziczony. Nukleoplazma ( karioplazma,  kariolimfa,  sok jądrowy) – wypełnia wnętrze  jądra, w niej zawieszone są  jąderka,  chromatyna i składniki przejściowe, stanowi najbardziej uwodnioną część jądra.

96

Nukleproteidy - związki utworzone z połączenia  kwasów nukleinowych i  białek. Istotne składniki jąder komórkowych roślin i zwierząt jako czynniki niezbędne do życia komórek. Numeryczna odpowiedź zależność tempa wzrostu populacji konsumenta od obfitości (zagęszczenia, biomasy)  zasobów ( funkcjonalna odpowiedź). Nutrienty  biogeny, związki pokarmowe.

O

bciążenie

rzeki

-

ilość wszelkiego materiału mineralnego i organicznego przenoszonego przez rzekę. Obieg wody - drogi krążenia wody miedzy organizmami żywymi a ich środowiskiem. Objaw chorobowy  choroba fizjologiczna. Obojnak - organizm wytwarzający męskie i żeńskie komórki rozrodcze. Obręb ochronny - suma wydzieleń w rezerwacie przyrody, w których ma zastosowanie ten sam cel i forma ochrony. Obsydian - skała o szklistym wyglądzie (szkło wulkaniczne) utworzona przez szybkie stężenie pewnych law. Obszar bezodpływowy - teren, z którego wody powierzchniowe nie  odpływają do morza, lecz kończą swój bieg w bezodpływowym  jeziorze, bagnie lub giną po drodze; terminem tym obejmuje się również obszary bezwodne. Obszar bezwodny - teren, na którym brak sieci  cieków stałych i okresowych, występują jedynie  cieki chwilowe.

Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się  krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. dla całego obszaru chronionego krajobrazu lub jego części, w zależności od potrzeb wynikających z jego ochrony. Obszar specjalnej ochrony ptaków - obszar wyznaczony, zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej, do ochrony populacji dziko występujących ptaków jednego lub wielu gatunków, w którego granicach ptaki mają korzystne warunki bytowania w ciągu całego życia, w dowolnym jego okresie albo stadium rozwoju; Ocean  część wszechoceanu,  oceanu światowego – wyodrębniona geograficznie, fizycznie i chemicznie słona część hydrosfery wraz z przyległymi morzami oddzielona kilkoma kontynentami pokrywająca około 71 % powierzchni Ziemi. Na hemisferze północnej zajmuje się 61%, na hemisferze południowej aż 81%. Wszechocean dzieli się na 5 oceanów: Pacyfik, Atlantyk, Indyjski, polarny Arktyczny, polarny Antarktyczny. Oceanarium – gigantyczne akwaria morskie, mogą to być odgrodzone części zatok morskich, gdzie okresowo przetrzymuje się i eksponuje okazy fauny i flory oceanicznej. Oceaniczny grzbiet - esowaty grzbiet górski wyrastający z głębokiego dna oceanicznego. Oceanizacja – jest wzrostem wpływów oceanu w morzu np. zwiększa się zasolenie lub ilość hydrobiontów pełnosłonych. Oceanografia – jest to nauka o środowisku morskim, jego zjawiskach i procesach. Wyróżnia się oceanografię podstawową (fizyczna, biologiczna), stosowaną (np. rybacka) oraz opisowa.

97

Oceanologia nauka o właściwościach geograficznych, fizycznych, chemicznych i biologicznych mórz i oceanów. Oceanologia podstawowa to – oceanobiologia, oceanochemia, oceanofizyka, oceanogeologia czy oceanometeorologia. Ocealologia stosowana to –oceanografia rybacka oraz oceanotechnika. Ocena oddziaływania na środowisko (OOS) - jest zespołem czynności podjętych w celu opracowania opinii dotyczącej wpływu planowanej inwestycji na środowisko. Ochrona  krajobrazowa zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu. Ochrona aktywna  ochrona czynna. Ochrona bierna  bierna ochrona. Ochrona biologiczna - nowoczesne metody zwalczania  szkodników poprzez wprowadzanie ich naturalnych  drapieżników. Metody te oparte są na równowadze biologicznej między  szkodnikiem a jego drapieżcą. Ochrona częściowa - ochrona gatunków roślin, zwierząt i grzybów dopuszczająca możliwość redukcji liczebności populacji oraz pozyskiwania osobników tych gatunków lub ich części. Ochrona czynna - stosowana, w razie potrzeby jako zabiegi ochronne w celu przywrócenia naturalnego stanu ekosystemów i składników przyrody lub zachowania siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów. Ochrona ex situ - ochrona gatunków roślin, zwierząt i grzybów poza miejscem ich naturalnego występowania oraz ochrona skał, skamieniałości i minerałów w miejscach ich przechowywania. Ochrona gatunkowa ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk,

gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. W stosunku do gatunków chronionych stosuje się zakazy lub ograniczenia w postaci: 1) ochrony ścisłej; 2) ochrony częściowej. Ochrona in situ - ochrona gatunków roślin, zwierząt i grzybów, a także elementów przyrody nieożywionej, w miejscach ich naturalnego występowania. Ochrona przyrody w Polsce polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody: 1.dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów; 2.roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową; 3. zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia; 4.  siedlisk przyrodniczych; 5. siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów; 6. tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i zwierząt; 7.  krajobrazu; 8. zieleni w miastach i wsiach; 9.  zadrzewień. Ochrona ścisła - całkowite i trwałe zaniechanie bezpośredniej ingerencji człowieka w stan ekosystemów, tworów i składników przyrody oraz w przebieg procesów przyrodniczych na obszarach objętych ochroną, a w przypadku gatunków - całoroczną ochronę należących do nich osobników i stadiów ich rozwoju. Ochrona wód racjonalne gospodarowanie zasobami wód, zapobieganie lub przeciwdziałanie naruszeniu w nich równowagi. Ochrona zasobów naturalnych taki sposób wykorzystywania zasobów naturalnych, który nie prowadzi do całkowitego ich wyniszczenia. Wymaga to przeprowadzenia odpowiednich badań, umiejętnego postępowania i 98

ochrony  ekosystemów, siedlisk i gatunków w celu utrzymania odpowiedniej równowagi w naturalnych siedliskach. Oczerety – dobrze rozwinięte rośliny naczyniowe szuwaru wysokiego, drugiej strefy w  jeziorze. Oczka - powstałe wskutek wytopienia bryły martwego lodu niewielkie, przeważnie okrągławe, płytkie zagłębienia terenowe, zwykle wypełnione wodą lub podmokłe. Oczyszczalnia ścieków - jest zakładem lub pomieszczeniem (kontener) gdzie oczyszczeniu fizycznemu, chemicznemu i  biologicznemu podlegają ścieki. Mechaniczne oczyszczanie polega na odcedzeniu przez sita, kraty, filtry piaskowe, odtłuszczaniu wody; chemiczne oczyszczanie jest usuwaniem zanieczyszczeń z wody w wyniku ekstrakcji,  koagulacji, destylacji, wytracania, utleniania, odkażania; natomiast biologiczne oczyszczanie jest rozłożeniem substancji organicznych przez  drobnoustroje (m.in.  bakterie,  grzyby) znajdujące się w osadzie czynnym. Wszystkie procesy, takie jak: oddzielanie osadu przez sedymentację,  filtrowanie, odpiaszczanie, biologiczne utlenianie itp., które prowadzą do usunięcia zanieczyszczeń. Tak oczyszczona woda może ponownie być włączona do  cyklu wody bez ryzyka zatrucia organizmów lub wykorzystana do spożycia. Oczyszczalnia wody - wszystkie procesy, takie jak: magazynowanie,  filtrowanie i sterylizacja, które służą stacjom uzdatniania do utrzymania wody pitnej w odpowiedniej czystości. Woda przeznaczona do spożycia pobierana jest z rzek,  jezior i studni podziemnych. Dlatego też  zanieczyszczenia przemysłowe i rolnicze nie powinny przekraczać dopuszczalnych stężeń.

Odbiornik – jest  ciekiem naturalnym lub sztucznym do którego spływają wody z terenów odwadnianych. Odczyn pH - chemiczna właściwość wód, roztworów a także gleb wynikająca z obecności  jonów wodorowych. Oddechowy barwnik  cząsteczka, polimer lub inny kompleks przystosowany do wiązania tlenu, w układzie krążenia, np.  hemoglobina. Oddychania iloraz - stosunek ilości CO2 produkowanego do ilości tlenu zużytego w procesie oddychania. Oddychanie  czynność żywych organizmów polegająca na przeprowadzaniu reakcji z wyzwoleniem energii ina zużycie tlenu w procesie tlenowego  metabolizmu. W wyniku tych reakcji powstają tzw. produkty przemiany materii, których komórki nie mogą już dalej utleniać. Potocznie  ruchy oddechowe. Oddychanie u bezkręgowców wodnych i ryb dzieli się na trzy etapy: oddychanie zewnętrzne (pobieranie tlenu ze środowiska do wnętrza organizmu), transport tlenu przez krew do komórek i  wydalanie CO2 , oddychanie wewnętrzne jest utlenianiem biologicznym w  komórkach. Oddychanie beztlenowe  fermentacja. Oddychanie komórkowe - główne źródło energii w  komórkach, jest wielostopniowym procesem  utleniania  związków organicznych do prostych, ubogich w energię związków nieorganicznych:  dwutlenku węgla i wody. Stopniowo uwalniana energia jest zmagazynowana w formie użytecznej  metabolicznie, czyli w postaci  ATP, proces ten odbywa się w  mitochondriach. Odmiana - zespół osobników tego samego gatunku podobnych do siebie,

99

różniących się zaś od pozostałych osobników owego gatunku. Odnoga - mały strumień płynący od głównego  potoku; potoki takie są charakterystyczne dla delt. Odnowienie w leśnictwie: wyhodowanie nowego pokolenia lasu. Odpływ - okresowo powtarzające się obniżenie poziomu wody w morzach i oceanach, głównie pod wpływem pola grawitacyjnego księżyca. Odpływem jest również ubytek wód z obszaru dorzecza w określonym czasie drogami powierzchniowymi i podziemnymi. Odporność - zdolność organizmu do wytwarzania  przeciwciał niszczących pewne substancje lub  mikroorganizmy. Człowiek czy zwierzę jest dzięki temu uodporniony przeciw obecności (infekcji) w jego środowisku wewnętrznym tej właśnie substancji lub tego  mikroorganizmu i przeciw zaburzeniom, które mogłyby one wywołać. Odruch - określona  czynność zachodząca u zwierzęcia za każdym razem, kiedy działa na nie ten sam  bodziec, ale która nie zachodzi w przypadku uszkodzenia odnośnego  nerwu. Odsalanie wody proces otrzymywania wody pitnej z wody morskiej. Odstojnik - sztuczny zbiornik wodny, w którym utrzymywany jest powolny przepływ wody, w wyniku którego następuje osadzanie na jego dnie cząstek stałych zawieszonych w wodzie. Odsypisko (odsyp) - nagromadzenie aluwiów po jednej stronie głównego nurtu, najczęściej między  plosami, na przemian po obu stronach  rzeki. Odtlenianie wody – jest zmniejszeniem zawartości tlenu rozpuszczonego w wodzie. Odżywianie - wszystkie czynności niezbędne do utrzymania życia osobnika (trawienie, oddychanie).

Ognisko trzęsienia Ziemi - obszar położony w głębi Ziemi, gdzie powstają sprężyste fale powodujące trzęsienie. Okno hydrologiczne  wyspa utworów przepuszczalnych dla wody wśród utworów nieprzepuszczalnych, np. wyspa piasków nie przykrytych  gytią w obrębie torfowiska pojeziernego. Okostna  tkanka okrywająca kość (z wyjątkiem połączeń stawowych) i wytwarzająca tkankę kostną. Okrajek pas roślinności wykształcającej się spontanicznie od zewnętrznej strony skraju lasu, zadrzewień lub zarośli; obrzeże  torfowiska, do którego wpływają wody z bezpośredniego otoczenia, często w formie rynnowego zagłębienia. Okrajek nitrofilny - płat roślinności reprezentujący jedno ze zbiorowisk okrajkowych, budowanych przez azotolubne gatunki żyznych siedlisk bądź przez jednoroczne gatunki typowe dla miejsc zaburzonych. Okrajkowe gatunki - gatunki roślin charakterystyczne (znajdujące najlepsze warunki swego występowania) dla zbiorowisk okrajkowych. Okrajkowe zbiorowiska zbiorowiska roślinne roślin zielnych typowe dla strefy skraju lasu, ale występujące także na siedliskach wtórnych, np. na przydrożach, w parkach, w zaniedbanych sadach i ogrodach, jako składniki kompleksów roślinności w zniekształconych lasach, a nawet na siedliskach  ruderalnych. Okres fali - czas pomiędzy przejściem dwóch sąsiednich grzbietów fali przez jeden ustalony punkt. Okres geologiczny - podstawowe odcinki czasu, na które podzielono  ery geologiczne. Okres pływu - czas pomiędzy dwoma kolejnymi wysokimi lub niskimi poziomami morza.

100

Okrywająca tkanka - zespół komórek okrywających ciało wielokomórkowego organizmu. Oksydoreduktazy - klasa  enzymów o wysokiej specyficzności, katalizujących reakcje oksydoredukcyjne. Oksyhemoglobina  hemoglobina utleniona. Litr krwi może w tej postaci przenieść dwa decylitry tlenu i przekazać go potrzebującym tkankom. Oksyklina – jest w zbiornikach wodnych warstwą „skoku” tlenowego tzn. zmniejszenia się ilości tlenu o 1mg/litr na 10 m głębokości. Oksyklina pokrywa się zazwyczaj z  chemokliną,  termokliną i  piknokliną. Okwiat - najbardziej zewnętrzna część kwiatu, zwykle  kielich i  korona. Olejki gorczyczne - powodują ostry smak m.in. cebuli, czosnku, gorczycy, papryki. Oligocen - trzecia epoka  trzeciorzędu. Rozpoczęła się przed 35 milionami, trwała zaś około 10 milionów lat. Oligohalinowa strefa – strefa silnie rozcieńczonych wód morskich o zasoleniu w granicach 0,5 – 5,0 %o gdzie dominują organizmy słodkowodne  oligohalobionty. Oligomiktyczne jezioro  jezioro, którego wody nie co roku ulegają pełnemu wymieszaniu ( miktyczne typy jezior). Oligosaproby organizmy występujące w wodach czystych. Oligotrofia – jest stanem  trofii wód wyróżniającym się niską zawartością substancji pokarmowych, barwą wody niebieską, znaczną przezroczystością i niską ilością  biogenów, soli mineralnych, brakiem substancji  humusowych oraz niezwykle ubogą produktywnością biologiczną. Oligotroficzne jezioro  jezioro o wodach bardzo ubogich w substancje pokarmowe, z reguły o

charakterystycznym wyglądzie (przejrzysta woda, skąpa roślinność). Oligotroficzny zbiornik rezerwuar o niewielkiej zawartości pierwiastków  biogennych w wodzie, niewielkim tempie produkcji pierwotnej i nieznacznej zawartości materii organicznej w wodzie i osadach dennych ( eutroficzny zbiornik,  mezotroficzny zbiornik,  trofia). Oligotyp – jest niską zawartością jakiegoś czynnika w środowisku np. mało  fosforanów czy  azotanów, mało  mikroelementów. Ols - żyzny las olszowy lub jesionowy siedlisk bagiennych. Ombrogeniczne torfowisko  torfowisko nawadniane wodami opadowymi. Ontogeneza - rozwój osobnika począwszy od jaja, inaczej rozwój osobniczy. Oogamety  gameta męska i żeńska różnią się wielkością i zdolnością poruszania,  gameta żeńska nie ma możliwości ruchu i jest większa,  gameta męska jest mała i porusza się. Oosfera  gameta żeńska roślin (zalążek). Opad całkowity zanieczyszczeń – jest sumą depozycji mokrej (opadu mokrego) i depozycji suchej (pył osadzony na powierzchni ziemi). Opady atmosferyczne są produktami kondensacji i krystalizacji pary wodnej zawartej w atmosferze, które w następstwie opadają na powierzchnie ziemi. Pionowe opady to: deszcz, mżawka, krupa śnieżna, śnieg, ziarna lodowe, grad i słupki lodowe; poziome opady to: rosa, szron, szadź i gołoledź. Oparzelisko jest zazwyczaj grząskim miejscem lub bagnistym i nie zamarzającym na okres zimy. Wiąże się to z obecnością źródła o stałej temperaturze wody wyższej od otoczenia, a na zbiornikach otwartych w strefie przybrzeżnej, gdzie jest dużo wody typu  humusowego, jest 101

miejscem niebezpiecznym z powodu cienkiej warstwy lodu. Operat wodno-prawny dokumentacja sporządzana dla inwestycji istniejących lub projektowanych które można prowadzić po uzyskaniu administracyjnego pozwolenia na szczególne korzystanie z wód; określa sposób, zakres oraz warunki korzystania z wód. Opłucna - błona surowicza otaczająca płuca. Optymalne zerowanie optymalizacja zysku energetycznego netto w jednostce czasu w procesie wyboru i pozyskiwania pokarmu. Orbita gwiazdy (również trajektoria, czyli tor) - droga w przestrzeni kosmicznej, po której porusza się gwiazda. Tworzy najczęściej krzywą zamkniętą w postaci elipsy. Ordowik (ordowicki okres) - drugi okres ery paleozoicznej, rozpoczął się około 500 milionów lat temu. trwał 75 milionów lat. Organellum komórkowe definiuje się jako aktywny  metabolicznie  składnik komórki charakteryzujący się specyficzną budową, specyficznym składem enzymatycznym i wykonującym w niej określone funkcje. Organiczne związki - związki pierwiastka węgla (z wyjątkiem nielicznych, jak tlenki węgla, węglany, węgliki, cyjanki itp., tradycyjnie rozpatrywane w chemii nieorganicznej). Nauka o związkach organicznych to  chemia organiczna. Organizm - istota żywa. Organizm roślinny  organizm charakteryzujący się określonymi cechami: jest  autotroficzny, zbudowany ze specyficznych  komórek roślinnych. Organizm zwierzęcy  organizm charakteryzujący się określonymi cechami: jest  heterotroficzny,

zbudowany ze specyficznych  komórek zwierzęcych. Organizmy allochtoniczne – w przeciwieństwie do  autochtonicznych pochodzą spoza granic  ekosystemu. W podobny sposób określamy martwą materię organiczną lub  zanieczyszczenia które znajdą się w  ekosystemie w wyniku przetransportowania  ciekami. Organizmy eukariotyczne - to organizmy zbudowane z  komórek o wyższym stopniu organizacji niż  organizmy prokariotyczne,  jądro komórkowe jest oddzielone od  cytoplazmy  błoną jądrową,  organelle w tych komórkach są oddzielone od cytoplazmy pojedynczą lub podwójną  błoną. W obrębie eukariontów wyróżnia się:  Zoa,  Plantae,  Fungi,  Protista. Organizmy osiadłe zwane inaczej  haptobentosem znajdują  siedlisko na zanurzonym w wodzie twardym substracie, na całe życie. Organizmy pelagiczne - ogół organizmów żywych zasiedlających  pelagial i zaliczamy do nich  fitoplankton  zooplankton  nekton  neuston i  pleuston. Organizmy prądolubne posiadające specjalne przystosowania do życia w prądzie wody nazywane są  reofilami. Organizmy prokariotyczne  organizmy zbudowane z jednej lub wielu  komórek, nie posiadających  jądra komórkowego. Zalicza się do nich  bakterie właściwe,  cyjanobakterie i  archebakterie. Organizmy wodne – nazywane są  hydrobiontami,  organizmy słodkowodne są to  limnobionty, organizmy słonawowodne nazywane są  miksohalinobiontami a organizmy morskie  halinobiontami (syn. halobiontami).

102

Organizmy wodne zimnolubne nazywane są  kryofilami w odróżnieniu od organizmów wodnych ciepłolubnych zwanych  termofilami. Organotrofia - proces odżywiania się, w którym jako donory  elektronów są wykorzystywane substancje organiczne ( litotrofia). Ornitofauna  avifauna, ogół ptaków żyjąca na danym obszarze. Ornitologia - nauka o ptakach. Ortograda - jest typem krzywej zawartości tlenu w  jeziorach oligotroficznych, która ukazuje zmiany tlenu ze wzrostem głębokości. Osad - cząstki o genezie organicznej lub nieorganicznej, osadzające się w luźnej formie. Osad biogeniczny zawiera materiał wytworzony przez rośliny lub zwierzęta, np.  rafy koralowe, fragmenty muszli oraz skorupki okrzemek, promienic, otwornic oraz kokkolitoforów. Osad czynny - jest zespołem  mikroorganizmów takich jak  bakterie, pierwotniaki, wrotki, sinice, czasami skąposzczety, nicienie i larwy owadów które unoszą się biernie w postaci kłaczków w ściekach. Organizmy te spełniając swoje funkcje życiowe mineralizują ścieki co stanowi podstawę biologicznego oczyszczania ścieków. Osad czynny jest technologią oczyszczania ścieków, których główną cechą jest recyrkulacja biomasy. Osad czynny jest definiowany zarazem jako sztuczny  ekosystem pozostający pod nieustannym wpływem zmieniających się czynników  abiotycznych oraz  biotycznych. Osad denny - są to cząsteczki mineralne ( osad terrygeniczny) i organiczne ( osad biogeniczny) zgromadzone na dnie wód lenitycznych lub lotycznych. W  jeziorach osady te nazywane są: protopedonem,  gytią,  sapropelem, tyrfopelem( dy) i pelogenem.

Osad hydrogeniczny - utworzony przez sedymentację substancji wytrącających się w wodzie morskiej lub powstający na dnie morza na drodze wymiany  jonowej między osadem istniejącym a wodą morską, np. konkrecje żelazowo - manganowe, fosforyty, glaukonit, filipsyt, montmorylonit. Osad kosmogeniczny - każdy osad pochodzący z przestrzeni zewnętrznej kuli ziemskiej. Osad litogeniczny - składający się z ziaren mineralnych pochodzących ze skał kontynentów i wysp, transportowany do oceanu przez wiatr lub płynącą wodę. Osad pelagiczny - iły nieorganiczne  abysalne i  muły organiczne, osadzające się niezwykle wolno na dnie głębokiego oceanu. Osad terrygeniczny - pochodzi z materiału zawleczonego do morza z kontynentu, osadza się szybko na  szelfie kontynentalnym w postaci drobnoziarnistego ilu,  mułu, piasku i żwiru a także głazów i bloków skalnych. Osady muliste w rzekach nagromadzone są zwykle w  zatokach, zastoiskach i  łachach. Nanosiny lądowe na  stoku kontynentalnym w morzu znane są pod nazwą  turbidyt. Osadnik – sztuczny zbiornik wodny o powolnym przepływie wody, przeznaczony jest do osadzania na jego dnie zawiesiny wodnej. Jest to zbiornik przeznaczony do wstępnego oczyszczania ścieków. Osadniki gnilne są kilkukomorowymi zbiornikami służącymi do gromadzenia ścieków tam gdzie nie ma kanalizacji. Zbiorniki te (nazywane również szambami) opróżniane są okresowo przez wozy asenizacyjne, które te ścieki odwożą do punktów zlewnych ścieków lub do oczyszczalni. Osady - zespół materiałów stałych, pokrywających określony teren. 103

Powstają przez działanie powietrza, wody, lodu lub organizmów żywych. Osmokonformer organizm, którego płyn zmienia się wraz ze zmianą koncentracji rozpuszczonych  jonów w środowisku zewnętrznym. Osmoregulacja - regulacja stężeń roztworów elektrolitów i związków organicznych w płynach ustrojowych oraz ich objętości, a także utrzymywanie  równowagi wodnej organizmu. Osmoregulator - organizm, który reguluje koncentrację rozpuszczonych  jonów w płynach ustrojowych niezależnie od zmian w środowisku zewnętrznym. Osmoza - jest to samorzutne przenikanie rozpuszczalnika przez przegrodę  (błonę) półprzepuszczalną z roztworu o stężeniu mniejszym (lub z czystego rozpuszczalnika) do roztworu o stężeniu większym. Osocze – składnik  krwi, w którym zawieszone są  komórki krwi. Osteoblasty - komórki tkanki kostnej. Ostoja - miejsce o warunkach sprzyjających egzystencji roślin, zwierząt lub grzybów zagrożonych wyginięciem lub rzadkich gatunków; Ostroga - niska, sztuczna konstrukcja hydrotechniczna biegnąca od  brzegu w morze; wykonuje się ją w celu stworzenia przeszkody dla transportu materiału wzdłuż  brzegu; w efekcie tworzy się  plaża. W rzekach ostrogi formuje się w kształcie tam wysuniętych z jednego  brzegu w kierunku środka rzeki w celu przesunięcia jej nurtu. Wyróżnia się ostrogi rzeczne: przeciwprądowe, prostopadłe, zaprądowe i równoległe do  brzegu. Ostrów  wyspa na rzecze lub  jeziorze. Ostrzegawcze lub odstraszające ubarwienie charakterystyczne dla zwierzęcia niebezpiecznego

(jadowitego, niejadalnego), pozwalające innym zwierzętom je rozpoznawać. Oszyjek  zbiorowisko krzewów tworzące się na granicy lasu z formacją nieleśną, będące obok  okrajka i ewentualnego  welonu jednym z elementów strefy skraju lasu. Otoczka jądrowa – to podwójna  błona białkowo-lipidowa zwana  błoną jądrową, zewnętrzna przechodzi w  siateczkę śródplazmatyczną. W błonie jądrowej znajdują się  pory. Otrzewna błona surowicza składająca się z dwóch warstw, jedna otacza  narządy położone w jamie brzusznej, druga przylega do ściany wewnętrznej tej jamy ( jama ciała). Otulina - strefa ochronna granicząca z formą ochrony przyrody i wyznaczona indywidualnie dla formy  ochrony przyrody w celu zabezpieczenia przed zagrożeniami zewnętrznymi wynikającymi z działalności człowieka; Outwelling - ujście  biogenów z  estuarium lub słonych mokradeł morskich do wód szelfowych. Owoc zalążnia kwiatu przekształcona po  zapłodnieniu i zawierająca  nasienie. Niekiedy w skład owocu wchodzą również inne wytwory liści lub osi pędów. Owocolistek  narząd rośliny tworzący wraz z zalążkami żeński  narząd rozrodczy kwiatu.  Słupek jest zrośniętym owocolistkiem i może powstać z jednego owocolistka (groch), z wielu odrębnych owocolistków (zawilec) lub z licznych zrośniętych w całość (goździk, lilia). Ozon - gaz o cząsteczce składającej się z trzech  atomów tlenu (O3).  Cząsteczka gazu tlenu składa się z dwóch atomów (O2). Ozonowanie wody – jest jedną z chemicznych metod dezynfekcji wody przy pomocy nasyconego ozonu.

104

P

/B

współczynnik

-

stosunek wielkości produkcji P do wielkości biomasy B. Pagofile – jest to zespół organizmów spędzających część swego życia w lodzie lub na jego powierzchni. Pagon  zbiorowisko organizmów wmarzniętych czasowo w lód. Po rozmarznięciu wracają one do życia (przykładem wśród ryb są częściowo karaś i lin). Pak lodowy - pole lodu morskiego innego niż  lód stały, niezależnie od jego postaci lub rozmieszczenia na powierzchni wody. Paleolit część czwartorzędu charakteryzująca się różnymi narzędziami z obtłukiwanego kamienia, sporządzanymi przez istoty ludzkie. Paleontologia - nauka biologiczna zajmująca się badaniem historii życia na Ziemi. Palinologia – dział botaniki badający pyłki i zarodniki oraz sposoby ich rozprzestrzeniania się. Paludologia - łac. paludes = bagna, dział hydrografii dotyczący bagien. Paludyfikacja  zabagnianie. Parapodia  narządy ruchu u wieloszczetów. Są to parzyste, umięśnione wyrostki umieszczone po bokach każdego pierścienia ciała. Park krajobrazowy - obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory  krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Zwykle obszary graniczące z parkiem krajobrazowym chronione są otuliną.

Park narodowy - obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1.000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory  krajobrazowe. Obszary te tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów. Partenogeneza  dzieworództwo, typ  rozmnażania owadów, zdolność do  rozwoju  jaja bez  zapłodnienia, występuje u owadów często. Wyróżniamy kilka typów partenogenezy:  p. cykliczna,  p. stała,  p. jednostronna,  p. sporadyczna. Partenogeneza cykliczna – jeden z typów  partenogenezy u owadów, występuje np. u mszyc, u których jesienią pojawia się pokolenie płciowe i składane są zapłodnione jaja, które zimują. Natomiast w okresie wegetacji samce nie występują. Jest to zjawisko przemiany pokoleń. Takie czasowe  rozmnażanie bez udziału samców jest bardzo korzystne dla  gatunku, gdyż odpowiedni  genotyp nie podlega  rekombinacji), a płodność jest wtedy dwukrotnie większa. Partenogeneza jednostronna – jeden z typów  partenogenezy u owadów, np. u pszczoły. Trutnie pochodzą z jaj nie zapłodnionych, a z zapłodnionych matka. Partenogeneza sporadyczna – jeden z typów  partenogenezy u owadów, występująca tylko w określonych warunkach. Partenogeneza stała – jeden z typów  partenogenezy, samce nie są 105

znane. Ten typ występuje u owadów rzadko. Pasaty – regularnie przesuwające się masy powietrza z subtropikalnych stref wysokiego ciśnienia ku równikowi, z północnego wschodu na półkuli południowej. Wiatry te są podstawą systemu cyrkulacji powierzchniowych prądów oceanicznych (prądy pasatowe). Pasma wiatrowe pasma pływających zawiesin ułożone równolegle do kierunku wiatru jako wynik cyrkulacji Langmuira. Pasożyt - organizm żyjący stale lub okresowo na ciele bądź wewnątrz ciała osobnika innego gatunku. Karmi się jego sokami ustrojowymi, tkankami lub przygotowanym przezeń dla siebie pożywieniem. Na przykład: kanianka, zarodziec malaryczny, tasiemiec. Pasożytnicze choroby - choroba ludzi lub zwierząt wywołana przez pasożyty zwierzęce. Patogeny – czynniki wywołujące  choroby fizjologiczne u roślin i zwierząt. Pączek - część wielokomórkowa żywej istoty zdobią do powiększania się i wytworzenia nowego  narządu, a nawet osobnika, jak u stułbi. Termin ten nie bywa używany w odniesieniu do  narządu, jakim jest korzeń. Pedogeneza (neotenia) – zdolność  rozmnażania owadów niedojrzałych,  larwalnych. Wiąże się z  partenogenezą i  żyworodnością. Pelagial – strefa otwartej wody w  jeziorach jest to również  środowisko otwartego  oceanu, podzielone na  rejon nerytyczny (0-200 m głębokości) i rejon  oceaniczny (głębokość ponad 200 m). Pelagiczna - istota żyjąca na pełnym morzu. Organizmy pelagiczne tworzą  plankton lub  nekton. Pelagiczna strefa - obszar morza pokrywający strefy  batialną i  abysalną.

Pelagiczne osady - sedymenty otwartego morza złożone ze skorup i resztek fauny morskiej. Pelagofile – organizmy żyjące w otwartej strefie wód  jeziornych lub oceanicznych. Pelofile są organizmami zasiedlającymi powierzchnie  mułu  jeziornego tzw. peloid ( epipelonu) lub głębszych jego warstw ( endopelonu). Pelogen - inaczej biopel, górne półpłynne osady denne o  koloidalnej konsystencji. W  jeziorach jest to faza przejściowa między przydenną warstwą wody a osadem właściwym. Występuje zwykle w  jeziorach  eutroficznych i  dystroficznych. Peloid jest środowiskiem nie porośniętym przez  hydrofity, ma charakter mulisty, zasiedlony przez  pelon. Pelon fauna  bentosowa dna mulistego  zoobentos. Penis  prącie. Perigeum - punkt orbity satelity Ziemi (Księżyca) najbliższy Ziemi. Perihelium - najbliższy od Słońca punkt wokółsłonecznej orbity planety lub komety. Perkolacja - przemieszczanie się wody i roztworów w glebie. Perm - ostatni (szósty) okres ery paleozoicznej. Rozpoczął się przed 280 milionami lat, a trwał 50 milionów lat. Peroksysomy (mikrociała) - są to kuliste  organelle komórkowe otoczone  pojedynczą  błoną cytoplazmatyczną i zawierające enzymy szlaku oddechowego. Pełnią ważną rolę w procesach oddechowych a energia wyzwolona w reakcjach  utleniania zachodzących w peroksysomach, nie jest magazynowana w cząsteczkach  ATP, lecz ulega rozproszeniu w postaci ciepła, u  ssaków uczestniczą w rozkładzie bardzo toksycznego nadtlenku wodoru, przy czym tlen może być przenoszony na odpowiednie

106

akceptory, biorą udział w syntezie  cholesterolu i  kwasów żółciowych. Peryfiton – jest zbiorowiskiem drobnych organizmów wodnych poroślowych, związanych z powierzchnią  substratu twardego w wodzie takich jak rośliny (epifiton) lub zwierząt (epizoon) lub głazów czy betonu (epiliton). Pestkowiec  owoc mięsisty z pestką zawierającą nasienie otoczone twardą skorupą powstałą ze zdrewniałej wewnętrznej ściany zalążni. Pestycydy, biocydy - substancje chemiczne używane do zwalczania  szkodników. Wyróżnia się środki chwastobójcze  herbicydy, glonobójcze  algicydy, grzybobójcze – fungicydy, owadobójcze  insektycydy etc. Pępowina - sznur zawierający tętnice i żyły, który łączy  zarodek, a później płód ssaka z łożyskiem. Piana jest specyficznym układem dyspersyjnym na który składa się duża ilość pęcherzyków powietrza otoczonych błonką wody (lub cieczy). Piasek - cząstki mineralne skały macierzystej o wielkości frakcji od 0,06 do 2 mm. W zależności od pochodzenia występują piaski kwarcowe z różnymi domieszkami – skaleni, muskowitu, glaukonitu, tlenków i wodorotlenków żelaza a także  minerałów ciężkich. W warunkach naturalnych zawierają zawsze domieszkę materii organicznej i wody co staje się środowiskiem życia dla fauny  interstycjalnej nazywanej również  psammonem. Piaskowiec  skała utworzona z ziaren kwarcu połączonych  minerałem tworzącym spoiwo, czyli lepiszcze. Pierśnica - średnica drzewa na umownej wysokości piersi człowieka 1,30 m od ziemi. Pierwiastek (chem.) ciało utworzone z identycznych  atomów, np. wodór, żelazo, węgiel.

Pierwiastek budulcowy  pierwiastek organogenny. Pierwiastek organogenny – pierwiastki chemiczne, które budują wszystkie związki organiczne występujące w komórce, w komórce zaliczamy do nich  azot,  węgiel,  tlen,  wodór. Pierwiastki biogenne - węgiel, wodór, tlen, azot, fosfor, siarka, które budują podstawowe związki organiczne występujące w żywych organizmach. Pierwiastki korzystne to pierwiastki, których obecność poprawia  wzrost  organizmu lub zmniejsza jego podatność na choroby, ale bez których organizm nadal może funkcjonować, np.  krzem. Pierwiastki niezbędne to pierwiastki konieczne do prawidłowego  wzrostu i  rozwoju  organizmu, będące strukturalnym bądź  metabolicznym elementem organizmu, których funkcji nie może zastąpić żaden inny pierwiastek, ich niedobór prowadzi do śmierci organizmu, zaliczane do  makroelementów i większości  mikroelementów. Pierwiastki śladowe  mikroelementy. Pierwiastki śladowe  mikroelementy. Pierwiastki toksyczne to pierwiastki chemiczne, których obecność wpływa szkodliwie na  wzrost i rozwój  organizmu, które mogą powodować ograniczenie dostępności lub pobierania  składników mineralnych. Zaliczamy tutaj pierwiastki, których obecność nawet w małych ilościach wpływa niekorzystnie na organizm (np. glin dla roślin), ale również pierwiastki klasyfikowane jako  niezbędne, jeśli występują w dużych ilościach (np.  sód,  cynk,  miedź,  mangan,  bor,  molibden). Pierwotne źródła energii – energia  promieniowania słonecznego i energia wiązań 107

chemicznych, wykorzystywane w procesie  fotosyntezy. Pierwotne źródła materii – dwutlenek węgla, niezbędny do przeprowadzenia procesu  fotosyntezy przez  rośliny. Piezometr - hydrogeologiczny otwór obserwacyjny służący do pomiarów wahań stanów zwierciadła wody podziemnej. Piętrzenie - 1) podniesienie poziomu wody na  cieku lub zbiorniku; 2) urządzenie do podnoszenia poziomu wody. Piknoklina warstwa wody charakteryzująca się gwałtowną zmianą gęstości w przekroju pionowym. W ten sposób w  jeziorach oddzielony jest  epilimnion z lżejszymi wodami od  hypolimnionu zawierającego cięższe i chłodniejsze wody zalegające przy dnie. Pikoplankton  fitoplankton we frakcji wielkości < 2 (3) μm inna nazwa  planktonu bakteryjnego ( fitoplankton sieciowy,  nanoplankton). Pile  organelle komórkowe występujące jedynie u  organizmów prokariotycznych, uczestniczą w procesie  koniugacji. Pionierska roślinność - roślinność inicjująca sukcesję, roślinność pojawiająca się jako pierwsza na dziewiczym obszarze (lądowym i wodnym). Pionierskie gatunki - gatunki pojawiające się jako pierwsze na nie zasiedlonym przez roślinność terenie. Pionowe homogeniczne estuarium  estuarium, gdzie wiatr i  pływy mieszają wody o stałym zasoleniu. Piramida biomasy - diagram w kształcie piramidy pokazujący biomasę na każdym poziomie troficznym w łańcuchu troficznym. Ilość biomasy stopniowo zmniejsza się przy przejściu na wyższy poziom troficzny. Piramida ekologiczna – graficzny obraz piramidy liczebności, biomasy

lub energii w ekosystemie. Podstawę piramidy tworzą producenci ( autotrofy), poziom konsumentów (heterotrofów) reprezentują konsumenci I rzędu (konsumenci roślinożerni), konsumentami II rzędu są drapieżnicy odżywiający się konsumentami I rzędu. W piramidzie są jeszcze poziomy troficzne dla konsumentów III i IV rzędu. Koncepcję piramidy troficznej stworzył anglik – Ch.S. Elton. Pirs – jest budowlą w porcie rybackim która wchodzi w głąb  basenu portowego pod kątem prostym do nabrzeża i służy do cumowania łodzi, statków, kutrów i jachtów. Oprócz narzędzi cumowniczych posiada urządzenia przeładunkowe oraz zasilany jest w wodę i energię elektryczną. Plama (gładkiej wody) - plama wygładzonej powierzchni morza, wywołana obecnością filmu organicznego, powodującego obniżenie napięcia powierzchniowego. Plamistość  choroba fizjologiczna  roślin, Plamki przylegania  desmosomy,  połączenia „punktowe”. Plankter – angielska nazwa przedstawiciela organizmów planktonowych. Plankton - organizmy zawieszone w wodzie, niezdolne do aktywnego ruchu, unoszone przez  prądy wody; obejmuje większość glonów mikroskopowych, a zwierzęta od pierwotniaków do półstrunowców oraz formy  larwalne zwierząt wyższych. Ze względu na wielkość plankton dzielimy aż na 7 frakcji: femtoplankton ( ultraplankton lub wirioplankton < 0,2 m), pikoplankton (lub  bakterioplankton w zakresie 0,2 – 2 m), nannoplankton ( inaczej plankton karłowaty złożony z glonów i pierwotniaków, pleśniaków i drożdżaków w zakresie od 2 – 20 m),  (głównie wrotki, większe  glony i 108

pierwotniaki w zakresie od 20 200m), mezoplankton (plankton sieciowy złożony z widłonogów, wioślarek i ikry ryb w zakresie wielkościowym 0,2 – 20 mm),  makroplankton (większe bezkregowce wodne np. lasonogi i larwy ryb od 2 – 20 cm), lub megaplankton (największe organizmy planktonu oceanicznego takie jak meduzy, sprzągle o wymiarach >20cm np. bełtwa o średnicy meduzy około 2 m z czułkami długości 30 m, żeglarek portugalski z pneumatoforem pod którym liczne poskręcane nici mogą mieć długość niekiedy 50 m).  Holoplanktonem nazywane są organizmy spędzające całe życie w toni wodnej a  meroplanktonem organizmy bezkręgowe znajdujące się w pelagialu jedynie w pewnych okresach życia np. larwy zwierząt  bentosowych). Plankton źródliskowy nazywany jest krenoplanktonem, rzeczny  potamoplanktonem, błotnostawowy – heloplanktonem, kałuży – telmatoplanktonem i  jeziorny limnoplankton. Planktonofag – jest heterotrofem odżywiającym się planktonem. Planktotroficzna larwa  larwa będąca częścią składową  planktonu i odżywiająca się planktonem. Planomenon - wszystkie wolnożyjące  hydrobionty takie jak  plankton,  nekton,  neuston,  pleuston. Plantae  rośliny,  organizm roślinny. Plastocyjanina - bierze udział w transporcie elektronów podczas  fotosyntezy. Plastyczność fenotypowa zdolność osobnika lub osobników identycznych pod względem genetycznym do plastycznego reagowania (pod względem m.in. morfologicznym,  behawioralnym i fenologicznym) na różnice w warunkach środowiskowych (w ramach

genetycznie określonej normy reakcji) ( polifenizm). Plastydy - drobne  organelle komórkowe występujące w  cytoplazmie  komórek większości roślin, pełniące wiele funkcji  metabolicznych, np. w procesie  fotosyntezy, syntezy skrobi zapasowej,  białek zapasowych. Ze względu na budowę i pełnioną funkcję rozróżnia się 4 rodzaje plastydów:  chloroplasty,  chromoplasty,  feoplasty,  leukoplasty. Platforma abrazyjna  brzeg płaski i niski zalewany falami morskimi, znajduje się u stóp  klifu. Plazmidy – dodatkowe fragmenty  DNA występujące w komórkach  bakterii, które zawierają matryce dodatkowych cech i które mogą być przekazywane z bakterii na bakterię (np. cecha odporności na antybiotyk). Plazmolemma  błona komórkowa. Plazmoliza - jest następstwem utraty wody przez  komórkę umieszczoną w  roztworze hipertonicznym w wyniku przechodzenia wody (na drodze  osmozy) z komórki do  roztworu. Komórka początkowo traci  turgor, a następnie  protoplast kurczy się i zaczyna odstawać od  ściany komórkowej. Im wyższe będzie stężenie roztworu otaczającego komórkę, tym większy będzie stopień obkurczenia protoplastu. Plaża – pas brzegu, płaski, piaszczysty lub żwirowaty jako efekt akumulacji fal które zgromadziły osad, po domorskiej stronie linii wybrzeża, poprzez strefę przyboju ( kipieli), transportowany wzdłuż  brzegu i w obrębie tej strefy. Plaża reliktowa - osad plażowy, złożony i pogrążony w wyniku podniesienia się poziomu morza. Plecha - nazwa nadawana ciału rośliny, którego poszczególne części są mało zróżnicowane, jak również nie wykształcają tkanek, np. plecha morszczynu, plecha grzyba. 109

Plechowce - rośliny wykształcające plechę. Plejstocen  epoka lodowa zawarta między  pliocenem a  holocenem. Plemnia  gametanium męskie u  roślin. Plemnik  komórka rozrodcza męska. Pleustal – warstwa powierzchniowa wody o grubości około 10 cm w której koncentrują się organizmy należące do  pleustonu. Pleuston – zespół dużych organizmów związanych z powierzchnia wody  neustalem, które utrzymują się w niej dzięki mniejszemu ciężarowi ciała od ciężaru właściwego wody (nitkowate  glony, rzęsa, gronorosty sargassum itp.). Pleustonofag – organizmy żywiące się głównie  pleustonem. Pliocen - ostatnia epoka  trzeciorzędu, która rozpoczęła się 13 milionów lat temu, a zakończyła przed około l milionem lat. Ploso - głębszy odcinek rzeki, w którym woda płynie wolniej. Płaszcz (geol.) - część kuli ziemskiej grubości około 3000 km, położona pomiędzy  skorupą a  jądrem (zool.) Fałda powłok zewnętrznych ciała  mięczaka osłaniająca jamę płaszczową.  Gruczoły płaszcza wydzielają substancję organiczną konchiolinę (podobną do rogu) i mineralne, głównie węglan wapnia,  fosforany i  krzemiany wapnia i magnezu. Tworzy się z nich muszla, która zawsze ma kształt płaszcza. Płaszczyzna kompensacji – jest izobatą oddzielającą biotyczną (trofogeniczną) i abiotyczną (trofolityczną) warstwę wody w  jeziorach. Płat zbiorowiska - konkretna  fitocenoza reprezentująca dane  zbiorowisko roślinne. Płatek - rodzaj liścia, najczęściej barwny, umieszczony dokoła 

narządów rozrodczych kwiatu ( pręciki,  słupek). Płciowe cechy - cechy odróżniające samca od samicy tego samego gatunku. Pierwszorzędne cechy płciowe to obecność  gruczołów i  narządów rozrodczych danej płci; drugorzędne  nie mają bezpośredniego znaczenia dla rozmnażania: broda mężczyzny, rogi byka, pianie koguta itd. Pło - kożuch z żywych i częściowo torfiejących roślin (najczęściej mchów torfowców i turzyc), rozrastający się od  brzegów i nasuwający na powierzchnię niektórych zarastających zbiorników wodnych, szczególnie w  jeziorach leśnych  dystroficznych Płyta - główna część na powierzchni Ziemi, ograniczona przez grzbiety oceanu środkowego Płyta lodowcowa - pływająca tafla lodu przytwierdzona do  brzegu; wysokość w części nadwodnej od 2 do 50 m; narastanie odbywa się w wyniku corocznej akumulacji śniegu i spływu lodowca lądowego do morza. Morska krawędź nazywana jest barierą lodowcową, często ich długość w Antarktyce dochodzi do 100 km. Pływ dobowy - pływ o jednym stanie wysokim i jednym stanie niskim w ciągu doby. Pływ księżycowy - składowa pływu wywołana działaniem siły przyciągania Księżyca. Pływ kwadraturowy - pływ o minimalnej wysokości występujący, gdy Księżyc znajduje się w pierwszej i trzeciej kwadrze. Pływ mieszany - charakteryzuje się dwoma wodami wysokimi i dwoma wodami niskimi w ciągu doby. Pływ półdobowy (księżycowy) charakteryzuje się dwoma wysokimi i dwoma niskimi stanami w czasie jednego okresu, przy małych nierównościach pomiędzy kolejnymi stanami wysokimi czy niskimi; okres pływu wynosi ok. 12 h i 25 min.

110

Pływ równikowy - pojawia się dwa razy w miesiącu, gdy Księżyc znajduje się nad równikiem; charakteryzuje się minimalną nierównością dobową. Pływ słoneczny - składowa pływu wywołana przyciąganiem mas wodnych przez Słońce. Pływ syzygijny pływ o maksymalnej wysokości, występujący co dwa tygodnie, gdy Księżyc jest w nowiu lub w pełni. Pływ tropikalny - występuje dwa razy w miesiącu, gdy położenie Księżyca wykazuje maksymalną deklinację północną lub południową w stosunku do równika. Występuje w strefach tropikalnych, gdzie  pływy osiągają największe różnice dobowe. Pływy - okresowe ruchy wody morskiej ( przypływ i odpływ) będące rezultatem grawitacji pomiędzy Ziemią, Słońcem i Księżycem. Siła przyciągania nie jest równomiernie rozłożona na powierzchni Ziemi. Pobrzeże – strefa przylegająca do zbiornika wodnego i  litoralu. Pobudliwość neuronu - reagowanie na zmianę potencjału elektrycznego błony komórkowej. Dzieje się to na skutek, wywołanej przez inny bodziec, różnicy stężeń jonów  sodu,  potasu i chloru po obu stronach błony neuronu. Pobudliwość neuronu pojawia się pod wpływem bodźca, co prowadzi do krótkotrwałej, lokalnej zmiany w przepuszczalności błony komórkowej dla jonów sodu, potasu i chloru. Pobudzenie - działanie wywierane na żywą istotę lub komórkę w punkcie wrażliwym.  Reakcja zachodzi zwykle w innym miejscu osobnika lub komórki. Pochwa - pierwszy odcinek przewodu płciowego samicy ułatwiający  zapłodnienie wewnętrzne. Poczwarka - jedno ze  stadiów rozwojowych owadów, jest zwykle stadium nieruchomym i nie żerującym. Jedynie poczwarki komarów i

ochotkowatych intensywnie pływają. U niektórych owadów przy końcu rozwoju larwalnego wyróżnia się ponadto stadium  przedpoczwarki. Podgatunek - naturalna grupa osobników, której przedstawiciele różnią się jedną lub wieloma cechami od osobników innej grupy w obrębie tego samego gatunku. Podmoklisko -  mokradło, którego funkcjonowanie jest zdeterminowane przez  stagnowanie wody i procesy glejowe. Podniesienie - długa, szeroka elewacja, wznosząca się łagodnie i równo z dna głębokiego oceanu. Podniesienie przedkontynentalne – łagodnie nachylona powierzchnia sedymentacyjna u podstawy  stoku kontynentalnego. Podstawowa przemiana materii (podst.  metabolizm) - najsłabsza aktywność fizjologiczna pozwalająca zwierzęciu na utrzymanie się przy życiu. Miarą jej jest najniższy współczynnik oddechowy. Podział komórki (amitoza) – proces podziału organizmu macierzystego na dwie komórki potomne, typ  rozmnażania bezpłciowego, w komórkach  organizmów prokariotycznych występuje  podział prosty. Podział prosty – występuje w  komórkach  organizmów prokariotycznych, może następować bardzo często (co 20 minut). Podział wód – Wody podziemne dzielą się na: podskórne (sięgające korzeni roślin, na terasach rzecznych, w pobliżu  jezior), gruntowe (pod powierzchnią gruntu, w osadach polodowcowych i  aluwialnych, wypływające jako źródła i tworzące bagna), wgłębne (występujące w warstwach wodonośnych) i głębinowe (położone pod powierzchnią, odizolowane, silnie zmineralizowane, nie uczestniczące w  cyklu 111

hydrologicznym). Wody powierzchniowe dzielą się na  płynące (lotyczne) (źródła, wodospady, strumienie,  potoki, rzeki),  stojące (lenityczne) (kałuże,  błota, starorzecza, łachy, sadzawki,  baseny, wyrobiska, zapadliska, stawy oraz  jeziora), przejściowe ( kanały, rowy, studnie, zbiorniki zaporowe). Podziemne - określa organizmy, które większość życia spędzają pod ziemią, w norach lub grotach. Podziemne wody – występują w skorupie ziemskiej jako wody  wadyczne lub wody  juwenilne oraz reliktowe. Pogranicze kontynentu nieregularna część  brzegu kontynentu pokryta oceanem i charakteryzująca się większymi głębokościami niż  szelf kontynentalny. Poikilotermy organizmy zmiennocieplne, których temperatura ciała jest taka sama jak temperatura otoczenia (np.: płazy, ryby, skorupiaki). Pojemność środowiska (inaczej wydolność) - maksymalne osiągalne zagęszczenie (lub  biomasa) populacji w określonych warunkach. Pojezierze – jednostka fizjograficzno – geograficzna w regionalnym podziale obszaru wydzielona na podstawie cech hydrograficznych, biogeograficznych, litologicznych,  klimatycznych i  krajobrazowych. Polarny  hydrofilowy. Polder - teren depresyjny otoczony wałami dla ochrony przed zalaniem wodą z przyległej rzeki,  jeziora lub morza. Poliembrionia typ  rozmnażania owadów, polega na tym, że jajo w czasie  rozwoju embrionalnego rozpada się na poszczególne blastomery i z każdego blastomeru wytwarza się samodzielny organizm  larwalny. Ten typ rozmnażania występuje u pasożytniczych błonkówek

i straszyków. Dotyczy to zwłaszcza  gatunków, które niełatwo znajdują odpowiedniego gospodarza do złożenia jaj, zdolność rozrodu tego typu zwiększa  różnorodność  gatunku. Polifagi - zwierzęta odżywiające się różnorodnym pokarmem. Polifenizm jednoczesne występowanie w populacji kilku  fenotypów, między którymi różnice nie wynikają z różnic genetycznych ( polimorfizm). Polimiksja – pełne i wielokrotne w ciągu roku wymieszanie się wód. Polimiktyczne jezioro  akwen, którego wody wielokrotnie w ciągu roku mieszają się w całym przekroju i w których nigdy nie wykształca się  stratyfikacja termiczna, są to  jeziora rozległe i płytkie; w strefie gorącej nawet codziennie ( miktyczne typy jezior). Polimorfizm jednoczesne występowanie w populacji kilku różniących się genetycznie  fenotypów, między którymi mogą istnieć m.in. różnice morfologiczne,  behawioralne lub fenologiczne; częstość występowania nawet najrzadziej reprezentowanej formy jest przy tym zbyt wysoka, by mogła wynikać tylko z powtarzających się mutacji ( polifenizm). Poliploidalność - występowanie w  jądrach komórek organizmu liczby  chromosomów większej niż dwukrotna liczba  haploidalna: 3-krotna (triploid), 4-krotna (tetraploid) itd. Polisaproby organizmy wskaźnikowe dla wód silnie zanieczyszczonych. Politrofia – stan przeżyźnienia wód powierzchniowych, który wynika z nadmiaru substancji organicznej i cechuje się wysoką produktywnością biologiczną. Polska Wyłączna Strefa Ekonomiczna - obszar na Morzu Bałtyckim, który przylega do wód terytorialnych. Na Polskiej Wyłącznej 112

Strefie Ekonomicznej prawo do łowienia ryb czy wydobywania surowców mają tylko polskie statki. Północna granica Polskiej Wyłącznej Strefy Ekonomicznej na Bałtyku sięga 55°51'N i 18°18'E. Każde nadmorskie państwo posiada strefy ekonomiczne na morzu, na których tylko to państwo ma prawo do łowienia ryb czy wydobywania surowców z dna morza. Polutanty substancje zanieczyszczające i niszczące  środowisko. Połączenia „punktowe” (desmosomy, plamki przylegania) – jeden z postaci  połączeń zwierających, są to struktury owalne lub okrągłe, spinające sąsiadujące ze sobą  komórki, jak guziki łączące dwie części materiału. Są typowymi zwornikami komórek  kręgowców, występują prawie we wszystkich  tkankach narażonych na mechaniczne działania otoczenia. Połączenia komunikujące szczelinowe - jeden z typów  połączeń międzykomórkowych, są wyspecjalizowanymi obszarami  błon komórkowych sąsiadujących  komórek. Dzięki połączeniom szczelinowym komórki komunikują się między sobą  metabolicznie i elektrycznie. Występują w całym królestwie  zwierząt, począwszy od  jamochłonów, a na  ssakach kończąc w komórkach wszystkich  tkanek z małymi wyjątkami, do których należą dojrzałe  mięśnie szkieletowe,  komórki krwi,  komórki kostne oraz część  układu nerwowego. Połączenia międzykomórkowe powstają przy udziale  błony komórkowej i  białkowych struktur cytoplazmatycznych. Obserwuje się je głównie w  komórkach nabłonkowych i  k. sercowych, ale również w komórkach  mięśni gładkich. Wyróżniamy trzy zasadnicze kategorie:  połączenia zamykające, 

połączenia zwierające,  połączenia komunikujące szczelinowe. Połączenia przylegające – jeden z postaci  połączeń zwierających, opasują całkowicie  komórki nabłonków, tuż pod połączeniem zamykającym, tworząc spinający pas, ale mogą również mieć postać guzikowatą podobną do  desmosomów. Połączenia septalne – jeden z postaci  połączeń zwierających, występujące głównie między  komórkami  zwierząt bezkręgowych. Przestrzenie międzykomórkowe w rejonie połączeń septalnych są przepuszczalne dla specyficznych związków. Trudno jest określić funkcje połączeń septalnych. Najprawdopodobniej wiążą one komórki szczególnie narażone na działanie sił mechanicznych, jak rozciąganie. Połączenia zamykające - jeden z typów  połączeń międzykomórkowych, są wytworem  błon komórkowych, dwóch blisko siebie leżących  komórek nabłonka, powstają w procesie zespolenia się zewnętrznych warstw błony, występują, prawie wyłącznie, pomiędzy komórkami nabłonków wyścielających rozmaite ciała  zwierząt kręgowych, zapobiegają mieszaniu się płynów zawartych w pęcherzu moczowym lub przepływających przez jelito i naczynia włosowate. Połączenia zwierające – występują w 3 postaciach:  połączenia „punktowe”,  połączenia przylegające,  połączenia septalne. Pomnikami przyrody nazywamy pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub  krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, 113

krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Najważniejszym kryterium uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody, są w głównej mierze potrzeba ochrony drzew i krzewów ze względu na ich wielkość, wiek, pokrój i znaczenie historyczne, a odnośnie tworów przyrody nieożywionej - ich znaczenie naukowe, estetyczne i  krajobrazowe. Pompa sodowo-potasowa – działa w neuronie, usuwa na zewnątrz jony sodu i jednocześnie wprowadza do komórki jony potasu w stosunku 3:2, powstaje w ten sposób nierównomierne rozmieszczenie jonów między wnętrzem komórki a jej otoczeniem, co jest przyczyną różnicy potencjałów między tymi środowiskami. Populacja - zbiór osobników jednego gatunku występujących w określonym środowisku, które potencjalnie mogą się krzyżować. Populacja jest również grupą jednostek charakteryzujących się cechą (cechami) jakościową lub ilościową, która jest możliwa do zdefiniowania. Populacja naturalna - grupa osobników zwierząt lub roślin, które mnożą się między sobą bez interwencji człowieka i które zamieszkują teren nie podzielony żadnymi trudnymi do pokonania przeszkodami dla danych zwierząt bądź  jeśli chodzi o rośliny  dla ich  narządów (nasiona, pyłek,  zarodniki) służących do rozprzestrzeniania się tych organizmów. Pororoka  fala wezbrania posuwająca się od ujścia rzeki w górę jej  biegu, wywołana  przypływem morskim. Port - zespół urządzeń i budynków znajdujących się na brzegu morza lub rzeki (port morski lub rzeczny), przystosowanych do obsługi statków i

barek. Port składa się z części lądowej (nabrzeża, umocnione brzegi), mola, pirsów (rodzaj pomostu przeładunkowego) i akwenów. Pory - przerwy w  błonie jądrowej, które są miejscami zespolenia obu jej warstw; wewnętrznej i zewnętrznej, w różnych  komórkach i różnych stanach fizjologicznych zajmują 8-40% powierzchni  błony jądrowej, mogą przez nie przenikać stosunkowo duże cząsteczki. Najważniejszą funkcją kompleksów porowych jest umożliwianie przemieszczenia się  RNA informacyjnego ( mRNA) i  rybosomów z  jądra do  cytoplazmy. Porzecze – teren zalewowy rzeki. Potamnion  zbiorowisko roślin słodkowodnych, zanurzonych w wodzie i zakorzenionych na dnie wód stojących albo wód o niezwykle wolnym prądzie. Potamologia - gałąź hydrologii zajmująca się badaniem zasilania rzek w wodę, wielkości i charakteru przepływu, temperatury wody i zjawisk lodowych, wahań poziomu wody, składu chemicznego wody, organizmami żywymi oraz klasyfikacją rzek. Potamon – jest nazwą stosowaną do podziału rzek pod względem faunistycznym. Jest to zwykle odcinek rzeki gdzie średnia miesięczna temperatura wody może przekraczać 20oC, są tu znaczne spadki tlenu, przepływ leniwy a  dno zbudowane jest z  mułu i piasków. Potamoplankton  plankton żyjący w rzekach. Potas – to pierwiastek chemiczny zaliczany do  makroelementów, który w  organizmach roślinnych może stanowić 1 % suchej masy, w  organizmach zwierzęcych (dorosłych) stanowi 0,35% ogólnego  ciężaru ciała, występuje w postaci  jonu K+, do organizmu zwierzęcego dostaje się w postaci KCl i w tej samej postaci go opuszcza, jest głównym  składnikiem 114

mineralnych wszystkich  komórek, bierze udział w utrzymaniu  ciśnienia osmotycznego oraz stężenia jonów wodorowych, wraz z jonami  Na+ wpływa na zmniejszenie lepkości  cytoplazmy i wzrost  przepuszczalności błon plazmatycznych, bierze udział w transporcie substancji przez błony ( pompa sodowo-potasowa), jest  kofaktorem dla wielu  enzymów, bierze udział w procesie  fotosyntezy. Potok  ciek wynikający zwykle z reokreonowego źródła, mający wąskie łożysko, spadki dna 10 a nawet 100 %o, wartki prąd, czystą, zimną i dobrze natlenioną wodę oraz powierzchnie zlewni około 100 km2 i zasilające  strumienie o powierzchni zlewni 100 – 200 km2. Powietrzne charakteryzuje organizmy, które część życia spędzają w powietrzu. Korzenie niektórych drzew wyrastające ponad powierzchnię gleby nazywane są także korzeniami powietrznymi. Powódź - zalanie znacznej połaci terenu przez wezbrane wody (wezbrania wiosenne, wezbrania letnie tzw. lipcówki). Powódź opadowa powódź wywołana ulewnymi deszczami, szczególnie typowa dla polskich rzek górskich ( świętojanka lub jakubówka, tj. przypadająca mniej więcej na daty 26.VI i 25. VII). Powódź roztopowa - powódź wywołana gwałtownym tajaniem śniegów. Powódź sztormowa - powódź w ujściowym odcinku rzeki, wywołana gwałtownymi wiatrami od morza, napędzającymi wody morskie w kierunku lądu. Poziom kompensacyjny – warstwa w której kompensują się  asymilacja i  dysymilacja w wodzie. Poziom metabolizmu - ogólny poziom biochemicznych reakcji w

organizmie, często szacowany jako poziom spożycia tlenu. Poziom troficzny  łańcuch pokarmowy organizmów odżywiających się tym samym rodzajem pokarmu, np. herbivora. Najniższy poziom tworzą  producenci (rośliny), następnie roślinożercy i  drapieżcy. Pozwolenie wodnoprawne – niezbędny dokument do szczególnego korzystania z wód wydawany na czas określony przez organa administracji rządowej zgodnie z wymaganiami Prawa Wodnego. Pólnaturalne ekosystemy - typy  ekosystemów ukształtowane siłami natury pod wpływem określonego rodzaju działań człowieka, np. łąki kośne, pastwiska. Półprzepuszczalna błona - błona roślinna, zwierzęca lub otrzymana sztucznie, przez którą przechodzą cząsteczki rozpuszczalnika, a nie przechodzą cząsteczki substancji rozpuszczonej. Półprzepuszczalność – właściwość m.in.  błon komórkowych, przez które przenika swobodnie tylko woda. Półwysep - wysunięta w morze lub  jezioro część lądu. Prawo wyporu hydrostatycznego - stanowi, że każdy materiał lub obiekt zanurzony w płynie będzie dążył do unoszenia się na jego powierzchni, jeśli gęstość płynu jest większa niż gęstość zanurzonego w nim ciała. Prącie  narząd samczy służący do kopulacji. Prąd – poziomy ruch wód powierzchniowych i głębinowych. Prąd dryfowy – prąd morski wywołany długotrwałym działaniem wiatru na powierzchnie wody co w efekcie prowadzi do przemieszczania się powierzchniowych mas wodnych. Prąd El Nino - ciepły  prąd, skierowany na południe, powstający na wybrzeżu Ekwadoru w styczniu,

115

czasami dochodzi aż do wybrzeża Peru, powodując znikanie  planktonu i ryb. Prąd geostroficzny  prąd wywołany ruchem wirowym Ziemi, będący wynikiem stanu bliskiego równowadze między siłą ciężkości i siłą Coriolisa. Prąd litoralny  prąd w strefie przyboju biegnący równolegle do  linii brzegowej; tworzy się w rezultacie załamywania fal podchodzących do  brzegu pod pewnym kątem. Prąd oceaniczny - poziomy ruch wody związany z przemieszczaniem się olbrzymich mas wodnych w zamkniętym systemie cyrkulacyjnym. Siłą napędzającą są ruchy mas powietrza w formie wiatrów  pasatów wiejących w stałych kierunkach lub wiatrów okresowych  monsunów mających sezonowo zmienny kierunek.  Prądy oceaniczne na półkuli północnej mają kierunek prawoskrętny, na południowej – lewoskrętny. Największymi prądami są na Atlantyku Golfsztrom – 100000000 m3/s poruszający się z prędkością 2 m/s, na Pacyfiku Kuro – siwo przemieszczający około 50000000 m3/s, Arktyczny okołobiegunowy przemieszczający 100000000 m3/s. Prąd pasatowy – powstaje w wyniku oddziaływania wiatrów pasatowych na masy wodne znajdujące się między zwrotnikami w efekcie powstają prądy równikowe, które znajdują się we wszystkich oceanach.. Prąd podpowierzchniowy  prąd płynący poniżej  piknokliny (warstwy o dużym gradiencie gęstości), na ogół z mniejszą prędkością i w kierunku przeciwnym do prądów powierzchniowych. Prąd przypływu  prąd pływowy związany ze wzrostem amplitudy pływu, skierowany ku  brzegowi. Prąd rotacyjny  prąd pływowy obserwowany na otwartym  oceanie; linie grzbietów fal pływowych

wykonują pełny obrót w jednym okresie pływu. Prąd wirowy - powstaje na peryferiach  prądu głównego; charakteryzuje się kołowymi torami i powstaje w miejscu, gdzie prądy napotykają na przeszkody lub gdzie dwa prądy się przecinają. Prąd zawiesinowy  prąd grawitacyjny wynikający ze wzrostu gęstości wywołanej wzrostem mętności wody; może być spowodowany nagłą siłą, np. trzęsieniem ziemi. Mętna masa porusza się w dół stoku podmorskiego pod działaniem siły ciężkości. Prąd zwrotny  prąd pływowy występujący u  brzegów kontynentów. Woda prądu płynie w jednym, a następnie w przeciwnym kierunku w jednakowym czasie. Przepływy rozdzielone są martwą wodą, co ma miejsce, gdy stany wód znajdują się w pobliżu minimalnych lub maksymalnych wartości Prądy Langmuira – wirowe ruchy wody w  epilimnione lub  epipelagialu, prostopadłe do fali powstające przy prędkości wiatru około 2 m/s. W tych miejscach powstają białe pasma piany na powierzchni wody gdzie zgromadzony jest  seston i substancje organiczne. Prążkowane mięśnie - rodzaj tkanki mięśniowej o włóknach poprzecznie prążkowanych; kierowane są przez układ  mózgowo-rdzeniowy. Skurcze ich podlegają woli. Prekambr - okres poprzedzający  kambr. Obejmuje ery archaiczną i proterozoiczną. Pręcik - męski  narząd rozrodczy wytwarzający pyłek w kwiecie. Prędkość przepływu - objętość cieczy przepływającej przez jednostkę powierzchni w jednostce czasu. Producenci - organizmy, głównie rośliny,  glony i niektóre  bakterie, które w  ekosystemie są zdolne do produkcji materii organicznej w procesie fotosyntezy. 116

Producent pierwotny - organizm zdolny do produkowania materii organicznej przy użyciu energii świetlnej lub substancji chemicznych. Produkcja (P) - nowo wytworzona w jednostce czasu  biomasa (B)  populacji lub  poziomu troficznego, łącznie z tą ilością substancji organicznej, która w trakcie obserwacji uległa eliminacji (E); P = ΔB + E. Produkcja biologiczna – jest przyrostem masy organizmów żywych w jednostce czasu np. w okresie roku, doby, minuty itp. Produkcja pierwotna - całkowita ilość materii organicznej zawartej w biomasie wytworzonej przez organizmy autotroficzne ze składników nieorganicznych w procesie  fotosyntezy lub chemosyntezy;  produkcja pierwotna brutto określa ilość wytworzonej materii organicznej łącznie z częścią materii zużytą przez  producentów w procesie respiracji, natomiast produkcja pierwotna netto odpowiada  asymilacji netto, a więc  produkcji materii organicznej po odjęciu strat katabolicz nych. Produkcja wtórna - produkcja materii organicznej przez roślinożerców na jednostkę powierzchni w określonej jednostce czasu. Produktywność – jest zdolnością wiązania energii w jednostce czasu przez biocenozę, co wyraża się przyrostem masy organicznej (g/m2/dzień) lub ilością przetworzonej i zmagazynowanej energii 2 (J/m /dzień). Wyróżniamy produktywność pierwotną i produktywność wtórną które zależne są od warunków klilmatycznych, trofii oraz struktury troficznej biosystemu. Profana - czyli przygotowanie  komórki do podziału, pierwsza faza  mitozy. W przygotowującej się do podziału komórce powoli następuje przebudowa strukturalna materiału genetycznego kondensacja 

chromatyny, z której wyodrębniają się chromosomy, zaczyna formować się  wrzeciono kariokinetyczne. Równolegle zanikają  pory, a  jąderko rozpuszcza się w  nukleoplazmie i przestaje być widoczne. Profil glebowy sekwencja wyraźnych warstw, które można zobaczyć na pionowym przekroju gleby, od skały macierzystej poprzez zwietrzała skałę i podglebie do poziomu próchnicznego. Profil hydrochemiczny rzeki wykres zależności między wskaźnikami zanieczyszczeń do długości linii rzeki. Profundal - mroczne, chłodne wody głębinowe i części dna w głębokich  jeziorach. Najgłębsza jego cześć nazywana jest również euprofundalem. Program dla Odry 2006 – Program rządowy przyjęty do realizacji ustawą sejmową dnia 6 lipca 2001 r. Jego celem jest zrównoważony rozwój społeczny i gospodarczy obszaru Nadodrza z uwzględnieniem bezpieczeństwa ludzi i realistycznie ocenianych możliwości finansowania przedsięwzięć. Prolaktyna  hormon wydzielany przez przysadkę, pobudza  instynkt macierzyński i wydzielanie  mleka u samic ssaków. Promienie X (promienie Roentgena)  promieniowanie elektromagnetyczne o długości fali od 0,001 Å do około 1000 Å. W medycynie wykorzystuje się różną przenikalność promieni X dla rozmaitych tkanek ciała oraz ich działanie na płytę fotograficzną dla uzyskiwania obrazów  narządów wewnętrznych. Promienie X powodują również luminescencję pewnych soli. Promieniotwórczość (radioaktywność) spontaniczny rozpad niektórych  atomów, powodujący wysyłanie promieniowania α β γ oraz przemianę na atomy innego pierwiastka o niższym ciężarze atomowym. 117

Promil - jednostka oznaczająca jedną tysięczną część dowolnej wielkości (o/oo). Proteasomy - są  organellami komórkowymi odkrytymi w latach 80ątych XX wieku, to  kompleksy białkowe wykazujące aktywność proteolityczną, ich zadanie polega na  degradacji uszkodzonych lub zbędnych  białek występujących w  komórce. Proteiny  białka o wysokim ciężarze cząsteczkowym, koloidalne ( koloidy). Prothaliurn  przedrośle. Protista  Protoctista, należą tu organizmy zaliczane do pierwotniaków, a także jednokomórkowe i wielokomórkowe organizmy roślinne, mające na dowolnym etapie życiowym uwicione (lub urzęsione) stadium rozwojowe. Protoctista  Protista. Protokooperacja rodzaj symbiotycznej interakcji, który przynosi korzyść obydwu partnerom, przy czym nie są oni całkowicie od siebie uzależnieni. Protoplast  składniki plazmatyczne  komórki. Protoplazma  protoplast. Próba - jest skończoną częścią populacji statystycznej. Próby badamy w celu otrzymania informacji o całej populacji. Próchnica - mieszanina substancji powstałych z rozkładu  białek w kwaśnej glebie. Próg – grzbiet podmorski częściowo oddzielający zbiorniki wodne od siebie lub otwartego oceanu. Przeciwciała - substancje zawarte w środowisku wewnętrznym zwierzęcia mogące zniszczyć obcą, ścisłe określoną substancję. Przedpoczwarka - forma  larwy owadów, która nie  żeruje. Po wylęgu z  poczwarki owad dorosły często natychmiast przystępuje do żerowania i wcześniej czy później  kopuluje, a 

samica rozpoczyna następnie składanie jaj. Przedrośle - osobnik  haploidalny podobny do glonu, występujący w  przemianie pokoleń u paproci, skrzypów i roślin pokrewnych. Przekształcenia hydrologiczne wszelkie zaburzenia stosunków wodnych w masywie skalnym i na powierzchni terenu spowodowane działalnością człowieka. Przełom rzeczny – jest odcinkiem doliny w którym rzeka przepływa przez wyniosłość terenu, częste są tam progi rzeczne i szybszy przepływ ( bystrze). Przemiana materii ( metabolizm) całość reakcji chemicznych zachodzących w organizmie. Wielkość ogólną przemiany materii można wyrazić ilością ciepła produkowaną na dobę lub na godzinę. Przemiana pokoleń - występowanie u wielu gatunków roślin i zwierząt kolejnych pokoleń różniących się sposobem rozmnażania (na przemian bezpłciowe i płciowe). Przemiana pokoleń u roślin: pokolenia  diploidalne (bezpłciowe) wytwarzają komórki rozrodcze  haploidalne ( zarodniki), z których rozwijają się osobniki wytwarzające gamety. Te po zapłodnieniu dają zygotę  diploidalną, z niej powstaje  diploidalny organizm, który w procesie mejozy produkuje komórki  haploidalne. Przemiana pokoleń u zwierząt: pokolenie bezpłciowe rozmnaża się przez pączkowanie, pokolenie płciowe produkuje gamety. Oba pokolenia są  diploidalne, jedynie gamety  haploidalne. Przepławki – budowle hydrotechniczne umożliwiające wędrówkę w górę rzeki rybom na których drodze stoją przegrody piętrzące wodę takie jak tamy,  jazy itp. Przepływ - ilość wody przepływającej w jednostce czasu przez badany

118

przekrój  cieku, wyrażany w m3/s lub m3/godz. Przepływ laminarny - przepływ, w którym woda lub inna ciecz płynie w równoległych warstwach lub warstewkach. Kierunek przepływu nie zmienia się w czasie w żadnym punkcie. Jest to przepływ nieburzliwy. Przepływ turbulentny (burzliwy) ruch wody składający się z ruchu cząsteczek wzdłuż linii  prądu oraz ruchu cząsteczek między sąsiadującymi warstwami wody wzdłuż skręconych linii prądu. Przepona - przegroda mięśniowa oddzielająca u ssaków jamę piersiową od brzusznej. Przepust – służy do przeprowadzenia wód pod nasypami ziemnymi, drogami, torami kolejowymi itp., jest urządzeniem hydrotechnicznym wykonywanym z rur, cegły, drewna lub betonu, w zależności od ilości przepuszczanej wody. Przepuszczalna błona - przegroda pozwalająca na przechodzenie cząsteczek rozpuszczalnika i substancji rozpuszczonych. Przesącz - ciecz, która przenika przez sączek, czyli filtr. Przesmyk - jest wąskim pasem lądu oddzielającym dwa morza. Przestrzenie międzykomórkowe u zwierzęcia jamy nie ograniczone wyraźną błoną i zawierające limfę lub hemolimfę. U rośliny przestrzenie pomiędzy  komórkami wypełnione są gazem i parą wodną. Przetchlinki - otworki w korku umożliwiające wymianę gazową starszym pędom. Przetrwalniki – wytwarzane w warunkach niekorzystnych przez  komórki bakterii. Proces ten rozpoczyna się podwojeniem  nukleoidu, który następnie, wraz z niewielką ilością  cytoplazmy, zostaje otoczony grubą ścianą odporną na wiele czynników fizycznych (np. wysoką  temperaturę, 

promieniowanie ultrafioletowe) i cz. chemicznych (np. środki dezynfekcyjne). Podczas gdy bakteria obumiera, przetrwalniki przetrzymują trudny okres i po ustaniu zagrażających  bodźców (np. po zakończeniu sterylizacji) z przetrwalnika rozwija się normalna komórka bakteryjna. Przybój - wahadłowy ruch wody od  brzegu i do brzegu, wywołany załamywaniem się fali na płytkiej wodzie przybrzeżnej. Przybrzeże - płaska zanurzona strefa o zmiennej szerokości, rozciągająca się od linii grzywaczy do krawędzi szelfu kontynentalnego. Przybrzeżna rafa - rafa koralowa znajdująca się w pewnej odległości od  brzegu; jeśli tworzy długi wał, równoległy do  linii brzegowej nosi nazwę bariery koralowej. Przyducha – wyczerpanie tlenu i nagromadzenie CO2 w określonej, zwykle przydennej warstwie wody lub w całym zbiorniku wodnym (latem przy dnie a zimą pod taflą lodową). Przykwiatek swoisty liść umieszczony u podstawy szypułki kwiatowej. Przylądek - wystająca ku oceanowi, stromościenna nieregularność wybrzeża. Przyłów – są to ryby odłowione przypadkowo, nie stanowiące celu połowów. Przypływ - podniesienie się poziomu morza w wyniku wzajemnego oddziaływania Ziemi i Księżyca. Przystań - zespół budynków i urządzeń na brzegu morza, jeziora lub rzeki, służących do postoju małych statków oraz do ich załadunku i wyładunku. Wyróżnia się przystanie: rybackie, pasażerskie, towarowe i specjalne. Przystań jest znacznie mniejsza od portu i posiada znacznie skromniejsze wyposażenie. Przystosowanie - zmiana w żywym organizmie ułatwiająca mu egzystencję w  środowisku. 119

Psammolitoral strefa dna piaszczystego w  litoralu. Psammon - organizmy żyjące w wilgotnych piaskach  strefy brzegowej mórz,  jezior i rzek, w błonce wody otaczającej ziarenka piasku. Pseudopodia  nibynóżki. Pseudopopulacja – populacja pojawiająca się epizodycznie (np. bezkręgowce i kręgowce wnoszone z Morza Północnego do Bałtyku), nie rozmnażająca i w efekcie zanikająca po pewnym czasie kiedy np. wyrówna się zasolenie w wodach wlewowych do Bałtyku. PSU (Practical Salinity Units) – praktyczne zasolenie wody morskiej, nazywane inaczej zasoleniem S wyrażanym w ‰. Można więc zasolenie wyrazić w PSU i ‰ np. zasolenie 34‰ mozna zapisac jako 34 PSU. Pulsacyjny ruch cytoplazmy – zmienny, odbywa się raz w jednym, raz w drugim kierunku. Pumeks - skała lekka powstała z lawy, która zawierała drobne i liczne pęcherzyki gazu i bardzo szybko zakrzepła. Punkt amfidromiczny - punkt węzłowy lub punkt bez pływu na morzu, wokół którego obracają się grzbiety fal pływowych (jeden obrót w czasie jednego okresu). Punkt kompensacji - głębokość na którą dociera 1% światła dochodzącego do wody i gdzie intensywność fotosyntezy równoważona jest zużyciem tlenu. Punkt zamarzania - temperatura, w której następuje przemiana fazy ciekłej w stałą; punkt zamarzania wody pod  ciśnieniem atmosferycznym równym 760 mm Hg wynosi 0°C. Pylnik - część  pręcika zawierająca  pyłek. Pyłek - powstały w  pylniku  zespół utworów komórkowych, z

których każdy wytwarza po dwie  gamety męskie. Q10 - współczynnik określający wzrost tempa reakcji chemicznych lub biologicznych wraz ze wzrostem temperatury o 10°C.

R

- r - symbol tempa

wzrostu populacji. Radiacja adaptatywna - powstanie w procesie ewolucji z jednego gatunku wielu różnych gatunków, z których każdy jest przystosowany do odrębnych warunków życia. Radiosaprobia - strefa silnego skażenia wody substancjami promieniotwórczymi. Radoczynność wody - zdolność wody do promieniowania wynikająca z zawartości w niej pierwiastków promieniotwórczych. Rafa - skonsolidowana skała na głębokości 20 m lub mniejszej. Rafa koralowa – powstaje z wapiennych szkieletów koralowców, wieloszczetów, mszywiołów a nawet glonów, tworząc na dnie rodzaj wzniesień biogenicznych w wodach sub- i tropikalnych na głębokości do 50 m. Rafa sztuczna  substrat (przedmioty drewniane,  metalowe, betonowe, gumowe, folia) celowo zanurzony w wodzie pozwalający na osiadanie (kolonizację) organizmów wodnych zarówno roślinnych jak i zwierzęcych które w środowisku wodnym spełniają rolę biofiltrów  samooczyszczających jak i FAD dla ryb. Jedna z metod  rekultywacji wód. Rafy przybrzeżne  rafy koralowe występujące niedaleko i równolegle do  linii brzegowej. Zewnętrzny skraj rafy jest zanurzony i składa się z 120

wapienia lądowego, skały koralowej oraz żyjących korali. Rak (med.) - zespół chorych komórek istoty żywej, które mnożą się bez przerwy, podczas gdy inne komórki tej tkanki mają bardzo ograniczoną możność mnożenia się. Potoczna nazwa nowotworów złośliwych. Rak drzewny  choroba fizjologiczna  roślin. Ramienicowe jezioro  jezioro o charakterystycznej roślinności zdominowanej przez  podwodne łąki specyficznych glonów, tzw. ramienic. Najczęściej są to  jeziora mezotroficzne często związana jest z nimi unikatowa  fauna. Rapa - woda  limanów, słonych  jezior i sztucznych zbiorników wodnych będąca nasyconym roztworem soli. Rasa - zespół osobników w obrębie tego samego gatunku wyodrębniający się pewnymi dziedzicznymi cechami. Człowiek wytworzył liczne rasy hodowanych roślin i zwierząt. Rdzeń przedłużony - tylna część  mózgowia przechodząca w rdzeń kręgowy. Reakcja (biol.) - zmiana w żywej istocie lub pojedynczej komórce zachodząca w wyniku pobudzenia (chem.) Proces chemiczny, w którym jedne substancje ulegają przemianom w inne, o odmiennych własnościach. Reakcjom chemicznym towarzyszą zawsze zmiany energetyczne w układzie, pewna ilość energii zostaje pochłonięta lub wydzielona. Reakcje ciemniowe (r. redukcji węgla) reakcje chemiczne występujące w procesie  fotosyntezy, należą do nich:  cykl Calvina,  cykl Hatcha-Slacka,  metabolizm kwasowy. Reakcje fotochemiczne  reakcje świetlne. Reakcje redukcja węgla  reakcje ciemniowe.

Reakcje świetlne (reakcje fotochemiczne) – reakcje chemiczne występujące w procesie  fotosyntezy, należą do nich:  fotosyntetyczna fosforylacja niecykliczna,  fotosyntetyczna fosforylacja cykliczna. Receptor – struktura powierzchniowa występująca w  błonie komórkowej zbudowana z  białek, której połączenie z czynnikiem zewnętrznym np.  hormonem uruchamia szereg reakcji wewnątrz  komórki. Recesja wycofywanie się, ustępowanie lodowca lub morza z uprzednio zajętych terenów. Recesywny gen (ustępujący)  gen, którego działanie może się ujawnić jedynie w stanie homozygotycznym. Reducenci - organizmy, które zdobywają substancje odżywcze z rozkładu martwej materii organicznej do prostych związków nieorganicznych. Dzięki temu substancje organiczne stają się ponownie dostępne producentom. Głównymi reducentami w  ekosystemie są  bakterie i  grzyby. Redukcja – reakcja chemiczna zachodząca m.in. w  komórkach, polegająca na pobraniu elektronu. Redukcja chromosomów  mejoza. Reduktaza azotanowa  enzym katalizujący redukcję azotanów do azotynów. Refugium  ostoja; zwykle występują w niej relikty a także gatunki które w niej przeżywają niekorzystne warunki życia. Refulacja - sztuczne usypywanie plaży, wzmacnianie wybrzeża itp. za pomocą piasku wydobywanego w innym miejscu. Regeneracja - proces spontanicznego cofania się przejawów degradacji. Regresja - proces zaniku, rozpadu układu ekologicznego, łączący się ze zniszczeniem jego struktury.

121

Regulacja potoków i rzek – polega na wykonaniu prac hydrotechnicznych, które prowadzą do zmiany spadków lokalnych i warunków odpływu wody. Zazwyczaj prowadzi do degradacji  cieku poprzez ograniczenie rozwoju fitocenoz, zmniejszenie liczby kryjówek dla ryb i bezkręgowców. Pozytywnym elementem regulacji jest redukcja nadmiernego przepływu i odpływu wody z  ekosystemu, ograniczenie spływu rumowiska i odsłaniania dna. Do ochrony erodowanych brzegów służą tamy podłużne i ostrogi. Reintrodukcja powtórne wsiedlenie na dany obszar lub do danego zbiornika gatunku, który niegdyś w nim występował, ale z różnych powodów wyginął. Rejon nerytyczny - część  pelagialu od  linii brzegowej do miejsca, gdzie woda osiąga głębokość 200 m. Rejon oceaniczny część środowiska pelagicznego o głębokości wody przekraczającej 200 m. Rejon załamania - rejon, w którym fale ulegają załamaniu, odmorska część strefy przyboju. Rekombinacja  genotyp jest powielany bez zmian. Rekrutacja - proces, w czasie którego część grzbietu fali na małej głębokości porusza się wolniej, w wyniku czego promień fali ulega ugięciu, dostosowując się do profilu dna. Rekultywacja sztuczne odtwarzanie naturalnych cech i przyrodniczego bogactwa układów silnie zdegradowanych w wyniku antropopresji. Rekultywacja wód - przywracanie zanieczyszczonym zbiornikom wodnym (słodkowodnym i morskim) ich pierwotnych cech, które zniszczyło nadmierne zanieczyszczenie środowiska. Do najczęściej stosowanych metod należy napowietrzanie warstwy przydennej, usuwanie lub izolowanie od wody

osadów dennych, strącanie  fosforanów z wód  jeziora solami glinu lub żelaza oraz przepłukiwanie  jezior. Stosowane są też metody biologicznej rekultywacji oparte na usuwaniu nadmiaru roślin wyższych i  biosestonu oraz odpowiednim prowadzeniem gospodarki rybackiej co nazywane jest również  biomanipulacją. Reliktowy gatunek  gatunek, którego obecność na danym terenie datuje się od czasów, gdy warunki środowiska były znacząco inne od dzisiejszych,  gatunek, który przetrwał na danym terenie z czasu minionych epok. Renaturyzacja, renaturalizacja, rewitalizacja - przywracanie do stanu bardziej naturalnego, też: przywracanie do stanu bogatszego przyrodniczo. Reobionty - organizmy żyjące w silnym  prądzie wód potoków górskich. Reofile – organizmy prądolubne żyjące w szybko płynących odcinkach rzeki, przeciwieństwem ich są  stagnofile. Reokreny – źródła wody wypływające z podłoża, niekiedy z dużą siłą i spływającej od razu w dół w postaci  potoku a czasami strumyka. Reokseny - organizmy unikające silnych prądów wodnych. Reotaksja - samodzielne ruchy organizmu w kierunku przeciwnym do kierunku przepływu wody (reotaksja dodatnia) lub zgodnie z kierunkiem przepływu (reotaksja ujemna). Replikacja – proces samopowielania kwasu  DNA, w wyniku czego powstają dwie helisy a każda złożona jest w połowie z nowej i starej (matrycowej) sieci  DNA. Zachodzi przed  podziałem komórki, w czasie  interfazy. Restytucja odtworzenie nieistniejącego gatunku, podgatunku lub odmiany, np. odtworzenie jesiotra 122

dzięki zachowaniu się jego  genów w populacji. Retencja - gromadzenie się wody opadowej w gruncie, w  zlewniach rzek i  jezior oraz gromadzenie zapasu wody w sztucznych zbiornikach (retencja sztuczna). Retencyjność dorzecza (zlewni) – jest zdolnością terenu do zatrzymywania wody. Retencję zmniejszają nieprzepuszczalność podłoża, brak wód  lenitycznych, skąpa szata roślinna, strome stoki, duży spadek i regulacja rzek, rowy odwadniające, źle wykonana  melioracja, nierównomierne zasilanie wodami opadowymi, gwałtowne opady deszczu lub gwałtowny przybór wody w wyniku roztopów. Retikulum endoplazmatyczne (siateczka śródplazmatyczna, siateczka endoplazmatyczna, ER) - jest utworzoną w  cytoplazmie siecią  błon cytoplazmatycznych uformowanych w postaci rurek (rurkowe ER) lub spłaszczonych woreczków (cysternowe ER). Rozróżnia się dwa typy retikulum endoplazmatycznego:  retikulum szorstkie (ziarniste, granularne), i  retikulum gładkie (agranularne). Wyspecjalizowaną jego formą jest  siateczka sarkoplazmatyczna. Retikulum endoplazmatyczne gładkie (agranularne) - typ  retikulum endoplazmatycznego bez  rybosomów, jest miejscem syntezy  lipidów błonowych i składania nowej  błony cytoplazmatycznej. Retikulum endoplazmatyczne szorstkie (ziarniste, granularne) – typ  retikulum endoplazmatycznego, którego błony pokryte są licznymi  rybosomami (stąd jego nazwa), jest miejscem syntezy  białek błonowych oraz białek przeznaczonych do  sekrecji lub wbudowania do  wakuoli.

Rewa - jest to podwodny wał piasku na piaszczystych wybrzeżach, równoległy do  linii brzegowej. Rewitalizacja – sanacja, „ożywianie", przekształcanie układów ubogich w przyrodniczo bogate. Rezerwat przyrody - zwykle obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, mogą to być ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami  krajobrazowymi. Na obszarach graniczących z rezerwatem przyrody może być wyznaczona otulina. Rezerwat posiada nazwę, ma ściśle określone położenie lub przebieg granicy i otulinę (jeżeli została wyznaczona), wyznacza się cele ochrony oraz rodzaj, typ i podtyp rezerwatu przyrody, a także sprawującego nadzór nad rezerwatem. Reżim hydrologiczny - właściwości hydrologiczne dowolnego zbiornika wodnego określone warunkami fizycznymi i chemicznymi. Rhiton - odcinek potokowy  cieku. Ripal  brzegowa strefa dna rzeki, obejmująca pasmo między najniższym a najwyższym poziomem wody. River-continuum koncepcja koncepcja ciągłości rzeki jako  ekosystemu, w myśl której hierarchiczny system  cieków w dorzeczu tworzy pewne continuum  gradientów abiotycznych i związanej z nimi organizacji  biotycznej. Struktura i funkcjonowanie biocenoz bentonicznych od źródeł do ujścia regulowane są przez  gradient ładunku materii  auto- i  allochtonicznej. RNA  kwas nukleinowy, powstaje w procesie  transkrypcji na  DNA, jest kwasem jednoniciowym. Znane są 123

4 odmiany RNA różniące się funkcją oraz długością łańcuchów:  mRNA,  snRNA,  rRNA,  tRNA. RNA informacyjny (mRNA) – zwany inaczej matrycowym, kwas nukleinowy, który zawiera informacje o kolejności ułożenia  aminokwasów w tworzonym  białku, przenosi również informację z  jądra komórkowego do  rybosomów w czasie  biosyntezy. RNA jądrowy (snRNA) – mały, bierze udział przy obróbce kwasu  RNA. RNA rybosomowy (rRNA)  kwas nukleinowy, który jest materiałem strukturalnym  rybosomów. RNA transportujący (tRNA)  kwas nukleinowy, który przenosi aktywne  aminokwasy do właściwego miejsca w  rybosomie w czasie  biosyntezy  białka. Rodzaj - zespół  gatunków spokrewnionych ze sobą. Pierwsze z dwóch słów łacińskich określających  gatunek jest nazwą rodzaju: cebula (Allium cepa) i czosnek (Allium oleraceum) są dwoma gatunkami rodzaju Allium. Rok hydrologiczny - roczny  cykl zjawisk opadu, parowania i odpływu. Rok świetlny - jednostka długości stosowana w astronomii, odpowiada drodze która przebywa światło w próżni w ciągu roku. Rosa - kropelki wody osadzające się wskutek termicznej kondensacji pary wodnej osadzającej się na powierzchni gleby, roślinach i przedmiotach. Roślinność - układ fitocenoz w danym miejscu, także inwentarz i prawidłowości rozmieszczenia zbiorowisk roślinnych danego terenu. Roślinność pionierska  pionierska roślinność. Roślinność potencjalna  potencjalna roślinność. Roślinność rzeczywista  rzeczywista roślinność torfotwórcza  torfotwórcza roślinność.

Roślinność wodna  hydrofity, rośliny żyjące w środowisku wodnym z odpowiednią budowa morfologiczną i anatomiczną – pobierają wodę całą powierzchnią, mają wykształcony miękisz powietrzny pozwalający na doprowadzanie powietrza do organów zanurzonych w wodzie i jednocześnie ułatwiających unoszenie się w środowisku wodnym. Słaba tkanka mechaniczna. Wyróżnia się następujące strefy roślin rozpoczynając od  linii brzegowej: amfifity,  helofity, nimfeidy, elodeidy oraz isoetidy. Roślinożerca - odżywiający się pokarmem roślinnym. Roślinożerność - dosł. odżywanie się pokarmem roślinnym. W  ekosystemach wodnych termin stosowany dla wszystkich form odżywiania się żywymi roślinami i sinicami. Rośliny  organizm roślinny. Rośliny pionierskie - gatunki roślin, występujące we wczesnych stadiach sukcesji. Rotacyjny ruch cytoplazmy – jednokierunkowy, zazwyczaj wokół jednej  wakuoli. Rozciągłość – 1. część powierzchni otwartego oceanu, nad którą wieje wiatr ze stałą prędkością i o stałym kierunku, działanie wiatru wytwarza  falowanie powierzchni oceanu; 2. wymiar części powierzchni oceanu objętej działaniem wiatru, liczony w kierunku działania wiatru. Rozdzielnopłciowy - organizm, którego komórki rozrodcze męskie i żeńskie są produkowane przez odrębne osobniki. Rozkład  dekompozycja. Rozkład materii organicznej proces rozkładu martwych organizmów lub odchodów produkowanych przez organizm na cząsteczki. Rozkołys - długie fale regularnie rozchodzące się z rejonów generacji falowania.

124

Rozlewisko - zbiornik wody powstały w miejscu nisko położonym, zwykle przy rzece lub  jeziorze, na skutek wiosennej powodzi, długotrwałych opadów. Rozmieszczenia obszar (rozprzestrzenienia obszar) wycinek powierzchni Ziemi, na którym znajdują się w stanie dzikim osobniki danej grupy. Rozmnażanie - (zwane również rozrodem) - jest procesem wytwarzania potomstwa przez organizmy rodzicielskie w celu zapewnienia ciągłości  gatunku. W tym procesie przekazywana jest  informacja genetyczna z pokolenia na pokolenie. Stanowi jeden z dwóch podstawowych – obok przemiany materii - atrybutów życia. Istnieją dwa typy rozmnażania:  r. bezpłciowe i r. płciowe. Rozmnażanie bezpłciowe – typ rozmnażania bez wytwarzania  komórek rozrodczych (gamet), a osobniki potomne posiadają identyczne cechy jak osobnik macierzysty. W  rozmnażaniu wegetatywnym potomstwo tworzone jest z wegetatywnych części rozmnażającego się osobnika (np. pączkowanie u drożdży, rozłogi u truskawek), w typowym rozmnażaniu bezpłciowym komórki potomne wytwarzane są z komórek macierzystych np.  amitoza,  zarodniki. Rozmnażanie płciowe - polega na łączeniu się komórek rozrodczych tzw.  gamet. Umożliwia mieszanie się materiału genetycznego, dając możliwość wybrania cech najlepiej przystosowujących osobnika do warunków życia w określonym  środowisku. Rozmnażanie wegetatywne  rozmnażanie bezpłciowe. Rozród  rozmnażanie. Roztocze (bot.) – rośliny  cudzożywne odżywiające się substancjami organicznymi, pochodzącymi z martwych szczątków

roślin lub zwierząt (zool.) Grupa drobnych pajęczaków, należą do niej np. kleszcz, świerzbowiec. Roztwory fizjologiczne  roztwór izotoniczny. Roztwór hiperosmotyczny – to taki roztwór, którego  ciśnienie osmotyczne jest wyższe niż ciśnienie osmotyczne  komórki. Komórka umieszczona w takim roztworze podlega zjawisku  deplazmolizy. Roztwór hipertoniczny - to taki roztwór, którego  stężenie jest wyższe od stężenia płynów w  komórce. Komórka pobiera wodę z roztworu, następuje zjawisko  deplazmolizy. Roztwór hipoosmotyczny – to taki roztwór, którego  ciśnienie osmotyczne jest mniejsze niż ciśnienie osmotyczne  komórki. Komórka umieszczona w takim roztworze podlega zjawisku  plazmolizy. Roztwór hipotoniczny - to taki roztwór, którego  stężenie jest niższe od stężenia płynów w  komórce. Komórka umieszczona w takim roztworze zaczyna tracić wodę, następuje zjawisko  plazmolizy. Roztwór izoosmotyczny – to taki roztwór, którego  ciśnienie osmotyczne jest równe ciśnieniu osmotycznemu  komórki. Roztwór izotoniczny - to taki roztwór, którego  stężenie jest równe stężeniu płynów w  komórce. Dla  komórek roślinnych jest to np. 10% roztwór  sacharozy, dla komórek  zwierząt stałocieplnych – 0,9 % roztwór NaCl, dla komórek  zwierząt zmiennocieplnych - 0,6 % roztwór NaCl, są to tzw.  roztwory fizjologiczne. Komórka umieszczona w takim roztworze nie pobiera ani nie oddaje wody. Rów oceaniczny - długa, wąska i głęboka  depresja dna oceanu o względnie stromych bokach. Są to tektoniczne zapadliska – największa ilośc rowów znajduje się na Pacyfiku. 125

Równia rafowa platforma fragmentów korali i piasku po  lagunowej stronie rafy względnie odsłonięta w czasie odpływu. Równowaga dynamiczna (płynna) - stan płynnej równowagi pomiędzy tempem wyczerpywania i uzupełniania  zasobów oraz między tempem reprodukcji a tempem eliminacji organizmów w  kulturach  chemostatowych i warunkach naturalnych. Przypadkiem równowagi dynamicznej jest równowaga ekologiczna w której układ ekologiczny nie wykazuje nadmiernych  fluktuacji. Różnorodność biologiczna zróżnicowanie żywych organizmów występujących w ekosystemach, w obrębie gatunku i między gatunkami, oraz zróżnicowanie ekosystemów. Różnorodność gatunkowa - miara równomierności rozdziału osobników w biocenozie pomiędzy różne gatunki. Maksymalne zróżnicowanie odpowiada sytuacji, w której wszystkie gatunki są reprezentowane przez tę samą liczbę osobników, minimalne - sytuacji, w której wszystkie osobniki należą do jednego gatunku. rRNA  RNA rybosomowy. Ruch laminarny – cząsteczki wody poruszają się względem siebie w niezmienionej pozycji (zwykle równolegle do dna). Ruch turbulentny - jest bezładnym ruchem cząsteczek wody; drogi ruchu cząsteczek są krzywoliniowe, często wirowe i sięgają od kilku centymetrów do kilku tysięcy metrow. Ruch wody – w rzekach: swobodne (laminarne) przemieszczanie się cząsteczek wody po równoległych torach z tą sama prędkością, burzliwe (turbulencyjne) z różną prędkością po torach kolistych, elipsoidalnych, z wirami wykonującymi postępowe, obrotowe, śrubowe i wsteczne ruchy wody; w  jeziorach  falowanie i  sejsze,   prądy gęstościowe,

przepływowe i Langmuira oraz turbulencyjne przy dnie; w morzach i oceanach – fale wiatrowe, baryczne, pływowe,  sejsmiczne,  pływy (dobowe, pół dobowe i mieszane), prądy ( dryfowe, wiatrowe, grawitacyjno- gradientowe, pływowe powierzchniowe, głębinowe, przydenne, pionowe ( konwergencja,  dywergencja). Ruderalna roślinność - roślinność typowa dla takich siedlisk. Ruderalne gatunki - gatunki znajdujące optimum występowania na takich siedliskach. Ruderalny - związany z siedliskami stworzonymi bądź bardzo silnie zmienionymi przez człowieka. Ruja - fizjologiczny stan samicy poprzedzający okres, w którym może być zapłodniona. Rumowisko rzeczne - materiał wleczony po dnie rzeki w postaci odłamków, skał,  żwiru i piasku. Rybołówstwo - proces poławiania oraz wykorzystywania przez człowieka jako źródło pokarmu ryb i innych organizmów wodnych. Rybołówstwo oparte jest na naturalnych mechanizmach regulacji wielkości populacji i ma na celu uzyskanie maksymalnych połowów. Światowe połowy ryb wynoszą blisko 90 mln ton a ponad 91% z nich to ryby morskie. Rybosomy - są niewielkimi  organellami komórkowymi o wymiarach średnio 20x30 nm, zbudowanymi z  rRNA i  białek, występują wolno w cytoplazmie lub są związane z  błonami szorstkiej  siateczki śródplazmatycznej, występują również w  mitochondriach i  chloroplastach. Są najliczniej występującymi organellami komórkowymi, np. retikulocyt królika zawiera ok. 100 tys. rybosomów, komórka jajowa myszy ok. 100 mln, natomiast w komórkach jajowych płazów znajduje się 1012 rybosomów. Jedyną funkcją rybosomów jest ich 126

udział w syntezie  białek, w trakcie której tworzą zespoły zwane polirybosomami. Ryboza - cukier, w którego skład wchodzi 5 atomów węgla, C5H,2O5. Ryft - wąski i bardzo długi rów tektoniczny, zapadliskowy, powstały w wyniku rozciągania i rozrywania skorupy ziemskiej. Rytmy okołodobowe - cyklicznie następujące po sobie zmiany aktywności metabolicznej - wyrażone na przykład szybszym tempem wzrostu, które zachodzą w ciągu 24 godzin. Rytmy takie występują u wszystkich żywych organizmów i zachowane zostają nawet wtedy, gdy organizmy odizolowane są od normalnego środowiska. Rytmy roczne - cykliczne zmiany aktywności metabolicznej, wyrażone na przykład  kiełkowaniem, kwitnieniem lub owocowaniem roślin, które zachodzą w ciągu roku. Rytmy te występują, nawet gdy rośliny odizolowane są od normalnego środowiska zewnętrznego. Ryzoidy  chwytniki. Ryzyko - prawdopodobieństwo, że określone substancje, czynniki lub warunki środowiska naturalnego mogą być szkodliwe dla zdrowia w określonych okolicznościach. Rzeczywista roślinność roślinność realnie istniejąca w danym momencie, rozumiana najczęściej jako aktualnie istniejące w danym miejscu  zbiorowisko roślinne Rzeka - naturalny  ciek stały lub okresowy, usytuowany w korycie i dolinie powstałej na wskutek erozji, o powierzchni dorzecza > 200 km2, typ wód  lotyczny. W przekroju poprzecznym koryta wyróżniamy następujące elementy:  ploso (głębokie części koryta), odsypy (fałdy boczne między plosami po wypukłej stronie koryta), fałdy wstęgowe (formy zwykle ułożone skośnie do osi rzeki), przemiały (płytkie odcinki koryta

związane z ruchomymi  ławicami przegradzającymi koryto skośnie do kierunku prądu), ławice (obfite nagromadzenie rumowiska w środkowej części koryta rzeki). Rzeka meandrująca - rzeka bardzo kręta, z zakolami, głęboka, charakteryzująca się stabilnymi stosunkami hydrologicznymi. Rzeka roztokowa (anastomozująca) rzeka wielonurtowa, płynąca w obrębie łożyska kilkoma płytkimi korytami, na przemian łączącymi się i rozdzielającymi. Rzeka zdziczała - rzeka dzieląca się a liczne ramiona, które znów łącząc się z sobą tworzą zawiłą siatkę, często zmieniają swe koryta wskutek silnej akumulacji i zbyt małego spadku. Rzędowość rzeki – hierarchiczny sposób przedstawienia sieci rzecznej dorzecza. Rzeka I rzędowa uchodzi bezpośrednio do morza lub oceanu, dopływy bezpośrednie do rzek I rzędowych przyporządkowane są jako rzeki II rzędowe itd. Rzęski  organelle komórkowe, występujące w niektórych typach  komórek, są strukturami drobnymi, w większości przypadków występują w dużej liczbie, pokrywając całą powierzchnię komórek. Ruchy rzęsek są niesymetryczne i przypominają uderzenia bata. Ruch rzęski można opisać w dwóch fazach: uderzeniowej szybkiej – rzęska jest przechylona, następnie prostuje się i przechyla w przeciwnym kierunku i powrotnej, wolnej – następuje silne wygięcie się rzęski u jej podstawy, następnie wygięcie przemieszcza się ku środkowi rzęski, która powoli prostuje się i powraca do pozycji wyjściowej. Występują na powierzchni  nabłonków orzęsionych oraz na powierzchni wielu organizmów jednokomórkowych, spełniają rolę lokomocyjną oraz służą do przemieszczania płynnych i stałych

127

składników środowiska zewnętrznego po powierzchni komórek.

S

adz – jest urządzeniem do

chowu albo magazynowania ryb, mają różne kształty i wielkość. Stosuje się sadze przenośne i stałe. Sadzawka – jest płytkim, małym zbiornikiem wody naturalnym lub sztucznym, niespuszczalnym i nieprzepływowym. Samooczyszczanie naturalna zdolność środowiska do neutralizacji i kompensacji skutków wywoływanych przez wprowadzenie do niego  zanieczyszczenia. Samooczyszczanie wód wiąże się z procesami polegającymi na sedymentacji, rozkładu tych cząsteczek przez  mikroorganizmy a końcowym wynikiem są związki nieorganiczne ( biogeny) i inne  sole mineralne. Jest to proces w trakcie którego najważniejsze znaczenie mają zjawiska fizyczne ( sedymentacja  sestonu, wymieszanie i rozcieńczenie zanieczyszczeń), chemiczne (neutralizacja kwasów i zasad, utlenianie) i biologiczne ( mineralizacji substancji organicznych). Samozapłodnienie - zapłodnienie komórek płciowych innymi  komórkami płciowymi produkowanymi przez tego samego osobnika. Samożywność wytwarzanie substancji organicznych dla potrzeb swego ciała ze składników nieorganicznych. Rośliny zielone są przykładem istot samożywnych, gdyż z soli mineralnych, wody i dwutlenku węgla wytwarzają kosztem energii słonecznej  cukry,  białka i tłuszcze. Saprobia – nadmierne zanieczyszczenie wód materia

organiczną  allochtoniczną zwykle pochodzącą ze ścieków. Saprobionty – heterotrofy wykorzystujące obumarłe szczątki organiczne do odżywiania się w środowisku lądowym i wodnym. Są to głównie drobne  bakterie i  grzyby (saprofity), drobne bezkręgowce  saprofagi, które odżywiają się bogatym w substancje osady organiczne i zawiązki żelaza zwane  sapropelem. Saprobizacja - proces nadmiernego użyźniania zbiornika wodnego lub jego części wywołany dopływem substancji organicznej. Saprofity  bakterie i  grzyby, roztocze odżywiające się martwymi szczątkami organicznymi rozkładając ja do prostych związków organicznych. Saprofoby  hydrobionty niezdolne do życia w środowisku zanieczyszczonym organicznie, są charakterystyczne dla strefy wody czystej  katarobowej. Saprokseny – gatunki hydrobiontów unikające wód zanieczyszczonych. Sapropel - osad z gnijących resztek organicznych na dnie niektórych zbiorników z wodą stagnującą i bez tlenu lub źle natlenioną. Brak tlenu nad osadem uniemożliwia występowanie makroorganizmów. Saprotrofia – jest stanem troficznym wód, powstający pod wpływem ścieków.  Produktywność jest bardzo niska a  dominantami są  bakterie, pierwotniaki i  grzyby. Saturacji strefa strefa nawodniona, warstwa skał nad warstwą nieprzepuszczalną, w której wszystkie wolne przestrzenie są wypełnione wodą, jej górna granica stanowi zwierciadło wód podziemnych Sawanny - rozległe równinne obszary w Afryce, trawiaste, bezdrzewne lub prawie pozbawione drzew. Sedentacja - gromadzenie się szczątków organicznych pochodzenia

128

 autochtonicznego ( sedymentacja). Sedymentacja – jest opadaniem zawiesiny ( tryptonu) w wodzie pod wpływem sił ciężkości i osadzanie się jej na dnie, co prowadzi do powstawania osadów dennych. Segetalne gatunki - gatunki znajdujące optymalne warunki na polach uprawnych Segetalny - związany z polami uprawnymi; roślinność segetalna roślinność towarzysząca uprawom. Segregacja (rozszczepianie) powstawanie u  heterozygoty wielu rodzajów  gamet różniących się  genami. Sejsmiczne fale - sprężyste fale ciśnień i rozprężeń przenoszące się przez materię Ziemi. Fale podłużne najszybciej przebiegają odległość od  hipocentrum do  sejsmografów, które notują je jako pierwsze. Sejsmiczny - dotyczący trzęsienia lub wibracji ziemi, także obu tych zjawisk wywołanych sztucznie. Sejsmograf - aparat rejestrujący drgania gruntu. Otrzymany w nim wykres (sejsmogram) pozwala wykrywać przyczyny wstrząsów, w szczególności trzęsienia ziemi. Sejsz  fala stojąca na powierzchni  akwenu zamkniętego lub półzamkniętego o okresie zawartym w przedziale od kilku minut do kilku godzin, zależnie od wymiarów akwenu; ruch falowy trwa również po ustaniu siły sprawczej. Sekrecja – jest przyżyciowym wydzielaniem substancji organicznych przez organizmy w celach allopatycznych i biokomunikacji (wydzielane sa feromony lub kairomony). Selekcja - a) w ewolucji biologicznej proces doboru naturalnego, w wyniku którego w określonej sytuacji środowiskowej faworyzowane są i przeżywają osobniki ( genotypy) najlepiej przystosowane; b) w fizjologii

odżywiania się - wybór między różnymi rodzajami pokarmu, przy czym aktywny wybór polega na poszukiwaniu określonego rodzaju pokarmu, a pasywny - na anatomicznie „narzuconej" możliwości zatrzymywania cząstek pokarmu o określonej wielkości (np.  filtracja) Selekcja naturalna (dobór) przeżywanie osobników z gatunku lub rasy lepiej przystosowanych do danego środowiska, ginięcie zaś przystosowanych gorzej.  Selekcja (dobór) sztuczna stosowana jest przez człowieka w hodowli dla uzyskania roślin lub zwierząt o cechach dlań pożądanych. Senilne stadium - stadium rozwoju osobniczego rośliny od momentu pojawienia się wyraźnych objawów starzenia. Sera - następstwo zbiorowisk w sukcesji, przez które przechodzi roślinność danego obszaru. Organizmy kolejnych zbiorowisk zmieniają warunki  środowiska tak, że możliwe jest wkraczanie nowych gatunków, a w konsekwencji wykształcenie zbiorowiska  klimaksowego. Seralne stadia - kolejne stadia w procesie  sukcesji. Sessilne organizmy - organizmy osiadłe, na stałe przytwierdzone do podłoża Seston – całość specyficznej materii składającej się z cząstek stałych zawieszonej w wodzie. Część ożywiona sestonu nazywana jest  biosestonem (np. zooplankton) a część nieożywiona  abiosestonem (synonimem abiosestonu jest trypton). Sial - główna cześć skorupy ziemskiej utworzona przeważnie ze związków krzemu i glinu (Si, Al). Sial jest lżejszy od  simy (Si, Ma). Siarka – to pierwiastek chemiczny zaliczany do  makroelementów, który odgrywa ważną rolę w budowie  białek, jest składnikiem takich  aminokwasów jak  cystyna,  129

cysteina i metionina, które po włączeniu do białek odgrywają ważną rolę w tworzeniu ich struktury przestrzennej oraz  aktywności enzymatycznej, jest składnikiem  olejków gorczycznych, bierze udział w reakcjach oksydoredukcyjnych. Siarkowodór – jest gazem bezbarwnym o zapachu zgniłych jaj, silnie toksyczny dla organizmów żywych, poza bakteriami siarkowymi. Siateczka endoplazmatyczna  retikulum endoplazmatyczne. Siateczka sarkoplazmatyczna – wyspecjalizowana forma  retikulum endoplazmatycznego, występująca w  mięśniach poprzecznie prążkowanych, zaangażowana w procesie skurczów. Siateczka śródplazmatyczna  retikulum endoplazmatyczne. Siatka planktonowa – jest narzędziem do badań jakościowych i ilościowych  planktonu. Pierwsze były skonstruowane przez Mullera (1845), Apsteina (1896), którzy stworzyli je z trójkątnie wyciętego materiału z gazy młyńskiej, na  metalowej obręczy, a u dołu zakończone są naczyniem zbiorczym. Gaza o różnej gęstości pozwala na wyławianie różnych frakcji wielkościowych planktonu. Sieć - zespół włókien, nerwów, naczyń itd. rozgałęzionych, splecionych, łączących się ze sobą w rozmaitych punktach zetknięcia. Sieć hydrograficzna - układ rzek, strumieni,  kanałów,  jezior w danym rejonie (stałych i okresowych). Sieć rzeczna posiada następujące typy: dendryczna (o drzewiastym kształcie), promienista (rzeki rozbiegają się we wszystkich kierunkach z jednego wzniesienia), prostokątny ( złożony z prostopadłych do siebie podłużnych i poprzecznych odcinków  cieku), pierzasty (dopływy uchodzą do rzeki skośnie z obu stron), równoległy (kilka rzek spływa jednocześnie do jednego odbiornika) i widlasty.

Sieć obszarów Natura 2000 Natura 2000 to spójna Europejska Sieć Ekologiczna, której celem jest zachowanie rodzajów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków ważnych dla Wspólnoty. Rodzaje siedlisk przyrodniczych oraz gatunki będące przedmiotami ochrony są wymienione w odpowiednich załącznikach do obu Dyrektyw. Każde państwo samo przygotowuje propozycję sieci na swoim terytorium. Sieć ta obejmuje: 1) obszary specjalnej ochrony ptaków; 2) specjalne obszary ochrony siedlisk. Wyznaczony obszar Natura 2000 może obejmować część lub całość obszarów i obiektów objętych formami ochrony przyrody jakie obowiązują w Polsce. Sieć pokarmowa - jest to układ  łańcuchów pokarmowych wielokrotnie rozgałęzionych i splatających się, czyli system wzajemnych zależności pokarmowych pomiędzy  populacjami (syn. sieć troficzna). Sieć troficzna - grupa powiązanych ze sobą łańcuchów troficznych f przedstawiająca wszystkie zależności pokarmowe pomiędzy wszystkimi gatunkami w  ekosystemie. Siedlisko (habitat, biotop) - zespół warunków, w których  gatunek lub  biocenoza występuje w przyrodzie. Na przykład siedliskiem życia epifitów są gałęzie drzew, kserofitów pustynie, a hydrofitów woda. Siedlisko przyrodnicze – jest to obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne; w polskim prawie niefortunna nazwa  biotopu, typu środowiska życiowego roślin i zwierząt. Siła Coriolisa - siła pozorna wynikająca z obrotu Ziemi; powoduje odchylenie toru cząstek na półkuli północnej - w prawo, na półkuli południowej - w lewo.

130

Siła dośrodkowa - siła skierowana ku środkowi obrotu, która sprawia, że ciało poruszające się wokół tego środka dąży ku niemu. Siła odśrodkowa - siła pozorna powodująca ruch ciała w kierunku od środka toru zakrzywionego; wynika ze zrównoważenia siły dośrodkowej, która działa w kierunku przeciwnym do siły bezwładności ciała. Siła van der Waalsa - słaba siła przyciągania między  cząsteczkami będąca wynikiem oddziaływania ładunków niesymetrycznie w nich rozmieszczonych. Sima - część kuli ziemskiej utworzona ze związków krzemu i magnezu, znajdująca się. pod siałem aż do głębokości około 1200 m. Simatyczny - dotyczący części skorupy ziemskiej podścielającej oceany oraz sialiczne kontynenty, bogatej w magnez oraz żelazo i dlatego gęstszej niż sialiczna skorupa kontynentalna. Sinice  cyjanobakterie,  organizmy prokariotyczne, należą do  organizmów prokariotycznych, mają  ścianę komórkową zbudowaną z kompleksu mukopeptydowego, często wytwarzają otoczki śluzowe, nigdy nie wytwarzają  wici i nie są zdolne do aktywnego pływania w wodzie. Posiadają zdolność wiązania  azotu atmosferycznego, są  autotrofami. Skala temperatury Celsjusza (oC) - stustopniowa skala termometryczna, w której zero odpowiada temperaturze topnienia lodu, a 100o - temperaturze wrzenia wody. Skala temperatury Fahrenheita (oF) - skala, w której punkt zamarzania wody odpowiada 32o, a punkt jej wrzenia 212o C. Skala temperatury Kelvina (oK) skala o podziałce równej podziałce skali Celsjusza, której początek jest przesunięty w stronę temperatury ujemnej (0oK = -273,16oC). Zero stopni

w skali Kelvina jest najniższą możliwą temperaturą (tzw. zero bezwzględne). Skalimetria – odczytywanie wieku ryb na podstawie obrazu warstwy powierzchniowej łuski z cyklicznie zarysowanymi koncentrycznymi pierścieniami rocznymi. Skała krystaliczna - skala ogniowa lub metamorficzna, zbudowana z cząstek krystalicznych o uporządkowanych strukturach cząsteczkowych. Skała metamorficzna - skała, która uległa rekrystalizacji w stanie stałym w wyniku zmiany temperatury, ciśnienia i środowiska chemicznego. Skała ogniowa = skała magmowa - powstała w wyniku konsolidacji materiału stopionego lub częściowo stopionego (magmy). Skała osadowa - skała powstała przez konsolidację luźnego osadu lub przez chemiczne wytrącanie, na przykład piaskowiec i wapień. Skamieniałość (skamielina) szczątki organizmów z minionych epok geologicznych bądź ślady ich czynności zachowane w skałach  paleontologia. Skarpa - linijny, ostry stok na dnie oceanu, oddzielający powierzchnie łagodnie zapadające lub płaskie. Skażenie - zanieczyszczenie wody substancjami, które nie występują w niej w stanie naturalnym; silnie podwyższona  koncentracja substancji zwykle w niej występujących. Skażenie  zanieczyszczenia wody substancjami, które nie występują w niej w stanie naturalnym. Skażenie promieniotwórcze zanieczyszczenie  środowiska substancjami promieniotwórczymi, które pochodzą z przypadkowych  wycieków z elektrowni atomowych lub ze składowisk odpadów promieniotwórczych. Substancje te powodują uszkodzenia chromosomów i wywołują mutacje.

131

Składniki mineralne – pierwiastki chemiczne, których dostępną formą dla organizmów są zwykle  jony. Dzieli się je zwykle w zależności od ilości niezbędnych dla organizmu na  makroelementy i  mikroelementy. Składniki nieplazmatyczne komórki – martwe składniki  komórki, należą tu 2 organelle komórkowe:  ściana komórkowa i  wakuole (wodniczki). Składniki plazmatyczne komórki - żywe składniki  komórki, zwane  protoplastem. Tworzą je  cytoplazma z zawieszonymi w niej organelllami,  połączenia międzykomórkowe,  elementy cytoszkieletu,  rzęski i  wici. Składowa harmoniczna pływu jedna ze składowych harmonicznych pływu w danym punkcie; okresy tych składowych wynikają z kombinacji prędkości kątowych Ziemi, Słońca, Księżyca oraz wzajemnych prędkości kątowych innych planet. Skłon oceaniczny – stok kontynentalny. Skok termiczny  stratyfikacja termiczna z wyraźnym zróżnicowanie temperatury wraz ze wzrostem głębokości wody. W  jeziorach umiarkowanych występuje w okresie letnim ( anotermia) i zimowym ( katotermia) dzieląc wody na  epilimnion,  metalimnion i  hypolimnion. Skorupa - jednostka strukturalna Ziemi składająca się z  bazaltowej skorupy oceanicznej i granitowej skorupy kontynentalnej. Ogólna grubość jednostek skorupy może wahać się od 5 km pod oceanem do 50 km pod kontynentem. Skorupa oceaniczna - masa skał  bazaltowych o grubości około 5 km, która może rozciągać się poniżej kontynentów. Skorupa ziemska warstwy zewnętrzne kuli ziemskiej, zawierające głównie skały i ograniczone w głębi

powierzchnią  Mohorovićica (maksymalna głębokość 60—70 km). Skraplanie - przemiana wody z fazy gazowej w fazę ciekłą, połączoną z wydzielaniem ciepła skraplania - dla wody 2,45 kJ/g w temperaturze 20oC. Skroniowy dół - wgłębienie w czaszce nie przenikające do wnętrza puszki mózgowej wypełnione przez mięsień skroniowy. Skupiskowość - stan rozkładu zespołowego (epidemicznego). Słodkowodne siedlisko - określenie siedlisk wodnych, gdzie stężenie soli jest niskie, np. rzek i  jezior. Organizmy żyjące w takich siedliskach nazywa się słodkowodnymi. Słone bagna (mokradła) - rejon zamieszkiwany przez organizmy słonolubne, bytujące w bogatym podłożu na poziomie morza. Słoneczny system - Słońce oraz planety i komety, które krążą dokoła niego. Słonolubne organizmy  halobionty - organizmy roślinne i zwierzęce, żyjące wyłącznie w wodach lub na glebach silnie zasolonych (powyżej 50‰); ze wzrostem zasolenia liczba gatunków maleje: przy zasoleniu 200‰ żyje jeszcze np. skorupiak Artemia salina, ale przy zasoleniu 280‰ - wyłącznie niektóre gatunki wiciowców. Słonorośla  halofity- rośliny  lądowe rosnące na  glebach o dużej zawartości NaCl głównie nad morzem, słonymi  jeziorami oraz w suchym klimacie. Słupek  owocolistek. Smog - zanieczyszczona  mgła; mieszanina mgły i dymów. snRNA  RNA jądrowy. Socjosfera – środowisko człowieka w sensie kulturowym (relacje etniczne, polityczne, militarne, ekonomiczne, religijne, rasowe, warstwy społeczne, miejsce zamieszkania, urbanistyka i architektura, tradycja etc.).

132

Sok jądrowy  karioplazma,  nukleoplazma,  kariolimfa. Sok roślinny - ciecz krążąca w  naczyniach i w rurkach sitowych ( łyko). Sok zawarty w pierwszych jest wodnym roztworem soli mineralnych pobieranych z gleby. W tych drugich znajduje się sok zawierający substancje organiczne wytworzone w liściach ( asymilacja węgla). Sok wakuolarny – wypełnia wnętrze  wakuoli, jest to wodny roztwór  soli mineralnych i składników organicznych np.  węglowodanów,  aminokwasów,  barwników,  alkaloidów, substancji białkowych. Solanka - woda zawierająca powyżej 15 g/l rozpuszczonej soli kamiennej, jak również inne sole, w tym związki jodu i bromu ( solanki jodowo bromowej ). Soliflukcja - powolne obsuwanie się po  stoku (zamarzniętym podłożu) gruntu nasiąkniętego wodą aż do stanu ciastowatego. Soligeniczne torfowisko torfowisko nawadniane wypływającymi wodami podziemnymi Solnisko układ ekologiczny funkcjonujący na siedlisku bogatym w chlorek wapnia w stężeniu ograniczającym funkcjonowanie układów innego typu; słone  bagno. Sondaż akustyczny - metoda pomiaru głębokości  basenów wodnych bądź lokalizacji obiektów podwodnych oparta na wykorzystaniu zjawiska echa, występującego w wyniku odbicia fali ultradźwiękowej od ciał stałych; polega na pomiarze czasu przebiegu fali od nadajnika do obiektu i z powrotem; prędkość dźwięku w wodzie wynosi około 1500 m• s-1. Sozologia – działalność związana z ochroną  środowiska poczynając od działań edukacyjnych poprzez narzędzia prawne a kończąc na urządzeniach i konstrukcjach

chroniących przyrodę; nauka o ochronie środowiska, zajmująca się także środowiskiem wodnym i jego ochroną przed zanieczyszczeniem i degradacją. Autorem pojęcia jest prof. Walery Goetel. Sód – to pierwiastek chemiczny zaliczany do  mikroelementów, który bierze udział w transporcie substancji przez  błony komórkowe ( pompa sodowo-potasowa), w  komórkach zwierzęcych decyduje o  ciśnieniu osmotycznym  osocza i płynu pozakomórkowego. Sól - związek powstający między innymi w wyniku reakcji pomiędzy kwasem i zasadą:  jony wodoru z kwasu zostają zastąpione przez  jony  metalu z zasady. Np. kwas solny (HCl) i wodorotlenek sodowy (NaOH) tworzą chlorek sodu (NaCl), czyli sól kuchenną, zwaną potocznie solą. Sól fizjologiczna – wodny roztwór zawierający pierwiastki chemiczne w postaci  jonów. W zależności od szybkości pobierania  kationów lub  anionów z określonej soli wyróżniamy  sole fizjologiczne obojętne,  s.f. kwaśne i  s.f. zasadowe. Sól fizjologiczna kwaśna – sól, z której  kationy pobierane są wielokrotnie szybciej niż  aniony (np. (NH4)2SO4, CaCl2), po pewnym czasie zwiększa się stężenie anionów, które reagując z jonami wodorowymi tworząc kwasy. Sól fizjologiczna obojętna – sól, z której pobieranie  kationów i  anionów zachodzi ze zbliżoną szybkością (np. NH4NO3), pozostały roztwór ma odczyn obojętny. Sól fizjologiczna zasadowa – sól, z której  aniony pobierane są wielokrotnie szybciej niż  kationy (np. Ca(NO3)2), po pewnym czasie zwiększa się stężenie kationów, które reagując z jonami wodorotlenowymi tworzą zasady. 133

Spadek rzeki stosunek zmniejszania się wysokości bezwzględnej do przyrostu długości rzeki, wyraża się go najczęściej w  promille ( metrach na kilometr). Spasanie - konsumpcja całych roślin. W ekologii wód słodkich pojęcie to oznacza również eliminację  fitoplanktonu przez roślinożerny  zooplankton lub  peryfitonu przez organizmy denne i naroślinne. Specjalizacja - przystosowanie do pewnej szczególnej czynności, na ogół nie może się zmienić na przystosowanie do czynności innej. Specjalny obszar ochrony siedlisk - obszar wyznaczony, zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej, w celu trwałej ochrony siedlisk przyrodniczych lub populacji zagrożonych wyginięciem gatunków roślin lub zwierząt lub w celu odtworzenia właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych lub właściwego stanu ochrony tych gatunków. Spektrum ekologiczne – jest zakresem wymagań życiowych danego gatunku, przy czym najważniejszymi elementami są temperatura,  natlenienie i zasolenie wody a dla  bentosu – charakter dna. Speleofauna - fauna jaskiń i wód podziemnych. Spermatozoid  plemnik. Spirala Ekmana model wyjaśniający wynik teoretycznej analizy działania stałego wiatru, wiejącego nad oceanem o nieograniczonej głębokości i szerokości oraz o jednolitej lepkości. Skutkiem tego działania jest odchylenie przepływu powierzchniowego o 45° w prawo od kierunku wiatru na półkuli północnej. Wraz ze wzrastającą głębokością wody kierunek  prądu zmienia się stopniowo, odchylając się w prawo aż do głębokości 100 m, gdzie płynie w kierunku przeciwnym do kierunku wiatru. Wypadkowy przepływ masowy skierowany jest pod kątem 90°

do kierunku wiatru, a prędkość tego przepływu zmniejsza się wraz z głębokością. Spływ - część opadu atmosferycznego odprowadzana z danego obszaru przez  cieki. Wyrażany jest w ilościach litrów wody odpływającej w ciągu 1 sekundy z 1 km2 dorzecza. W Polsce średni spływ wynosi 5,5 l/s/km2 – maksymalny przy powodziach wynosi ponad 2000 l/s/km2. Społeczna  ostoja przyrody - obszar będący własnością lub dzierżawiony przez organizację społeczną w celu ochrony jego walorów przyrodniczych, nie koniecznie objęty formalną ochroną prawną. Spora  zarodnik. Sporangium  zarodnia. Ssaki – gromada najwyżej zorganizowanych, stałocieplnych  kręgowców. Stabilność wody - właściwość wody charakteryzująca się brakiem rozpuszczania i nie wytrącaniem węglanu wapniowego. Stadia rozwojowe osobnika zasadnicze, wspólne dla wszystkich gatunków etapy rozwoju osobniczego, np.: dzieciństwo, młodość, starość. Pojęcie używane przede wszystkim w ekologii roślin, gdzie poszczególne stadia są stosunkowo precyzyjnie zdefiniowane: siewka, stadium juwenilne, stadium  wirginilne, stadium immaturalne, stadium generatywne, stadium senilne. Udział w populacji osobników w różnych stadiach rozwojowych, tzw. struktura stadiów rozwojowych może być podstawą prognozy dalszych losów populacji i oceny stopnia jej zagrożenia. Stado – zbiór osobników należących do tego samego gatunku, jest mniej lub bardziej wyodrębniony w terenie lub akwenie. Stagnofile – organizmy żyjące w wodach stojących, mogą też przebywać

134

w wodach wolno płynących ( lenitycznych). Stagnowanie wody - pozostawanie wody w bezruchu nad lub pod powierzchnią lustra, wyróżnia się stagnację (zwłaszcza wód  jeziornych) letnią i zimową. Stałocieplność – homojotermia. Stan morza - określenie stanu powierzchni oceanu, uwzględniające średnią wysokość 1/3 h fal najwyższych, obserwowanych w danym ciągu falowym. Stan morza określony jest za pomocą specjalnego kodu liczbowego. Stan niski - stan niższy od normalnego, nie dochodzący do umownie przyjętej granicy. Stan normalny - stan ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji. Stan średni - średnia arytmetyczna ze stanów obserwowanych w określonym okresie. Stan wody jest wielkością względna informującą o stopniu napełnienia koryta wodą, jest poziomem w odniesieniu do określonego na  wodowskazie. Do charakterystycznych stanów wody w rzece należą: WWW (wysoka wielka woda) czyli najwyższy ze wszystkich stanów notowany na wodowskazie a przeciwieństwem jego jest NNW (najniższa niska woda), stany roczne są następujące: WW (wysoka woda) czyli najwyższy stan roczny, średnia woda (SW) i niska woda (NW) – najniższy stan roczny. Na tej podstawie mówimy o stanach: zwyczajnych, alarmowych, brzegowych, zatorowych i stanie wody żeglownej. Stan wysoki - stan wyższy od normalnego, przekraczający umownie przyjętą granicę. Standing crop  biomasa populacji w danym czasie. Stanowiskami dokumentacyjnymi są to ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania

formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych. Starorzecze - fragment dawnego koryta rzecznego odcięty od głównego nurtu. Lokalne nazwy starorzeczy tworzone są od nazwy rzeki, np. w dolinie Warty - warciska, w dolinie Odry - odrzyska, itp. Statek - jest nazwą dowolnego typu jednostki pływającej odnoszonej do mniejszych obiektów np.: holownik, pchacz, pilotówka, bunkierka, ratowniczy, rybacki lub żaglowy (jacht). Statek limnologiczny - statek naukowo-badawczy do prowadzenia badań życia biologicznego i kontroli stanu zanieczyszczenia wód  śródlądowych. Staw - niewielki, śródlądowy zbiornik wód powierzchniowych, przeważnie sztuczny przeznaczony do chowu i hodowli ryb. Wyróżnia się stawy sypane (karpiowe) i kopane (najczęściej pstrągowe). W zbiorniku tym brak strefowości  środowiska na podobieństwo  jezior,  dno jest prześwietlone i płytkie, dopływ wody regulowany. Wyróżnia się stawy stosowane do różnych etapów hodowanych karpi np.: ogrzewalniki, tarliska, stawy narybkowe, kroczkowe, towarowe, tarlakowe, magazyny o specyficznych parametrach wielkościowych i głębokościowych (np. względu na zimochowy). Ze gospodarkę wodną stawy dzielimy na zbiorniki: niespuszczalne, spuszczaalne i osuszalne. Uwzględniając ruch wody wyróżniamy zbiorniki przepływowe, nieprzepływowe i opadowe. Ze względu na przeznaczenie stawy mogą nosić charakter młyński (tworzone na rzekach), podwórzowe (małe, płytkie 135

zbiorniki w naturalnych zagłębieniach terenu), wiejskie naturalne zasilane wodami opadowymi, parkowe (naturalne bądź sztuczne) zasilane wodami źródlanymi lub z małych  cieków. Stenobionty - organizmy bardzo wrażliwe na wahania czynników  środowiskowych, wymagające stosunkowo jednorodnych warunków do życia. Stenohalinowy - mający zdolność do tolerancji zmian zasolenia w wąskim zakresie. Stenotermiczny - o wąskim zakresie tolerancji w stosunku do zmienności temperatury ( eurytermiczny). Stenotopowy - o wąskiej amplitudzie ekologicznej, o wąskim zakresie tolerancji na określone czynniki  środowiska ( stenobaty - o wąskim zakresie tolerancji na ciśnienie itd.) Stenotopy – organizmy o wąskiej amplitudzie ekologicznej, o wąskim zakresie tolerancji na określone czynniki środowiska (stenobaty - o wąskim zakresie tolerancji na ciśnienie itd.) Stepy rozległe, bezdrzewne, trawiaste równiny ubogie w opady w Europie Wschodniej i w Azji. Na północy step trawiasty przechodzi w tundrę, na południu w step suchy. Stocznia - zakład przemysłowy, w którym buduje się, remontuje, przebudowuje lub likwiduje statki wodne i inne konstrukcje pływające. Stok - głęboko zanurzone  dno, rozszerzające się w kierunku krawędzi szelfu kontynentalnego i skierowane w dół wzniesienia. Stok kontynentalny linia demarkacyjna, będąca łagodnym przejściem do bardziej stromego  gradientu głębokości; jest to dość stromo nachylona powierzchnia, leżąca w kierunku morza od szelfu kontynentalnego.

Stopień twardości wody jednostka twardości wody określająca w niej zawartość soli wapnia. Stosunki hydrologiczne – nazwa wzajemnych zależności pomiędzy hydrosferą i cechami danego obszaru geograficznego. Stożek represji obszar podniesienia zwierciadła wód podziemnych w wyniku działań antropopresyjnych. Stratocenozy – zbiorowiska organizmów określonej warstwy wody, czy w osadach dennych. Stratosfera - część atmosfery leżąca pomiędzy 10 a 90 km wysokości, powyżej której temperatura przestaje już opadać regularnie ze wzrastaniem wysokości ( troposfera). Stratyfikacja gęstościowa – jest pionowym zróżnicowaniem mas wodnych w zbiorniku pod względem gęstości jako efekt różnic temperatury i zasolenia wody. Stratyfikacja termiczna jeziora występowanie warstwy wody o zróżnicowanych temperaturach w zależności od głębokości i pory roku. Stratyfikacja tlenowa – zróżnicowane pionowe wody pod względem rozpuszczonego tlenu uzależnione od termiki, zasolenia i ciśnienia hydrostatycznego wody. Stratyfikacja wód – pionowe zróżnicowanie wód pod względem chemicznym, gęstościowym, termicznym, tlenowym i zasoleniowym. Stratyfikacja zasoleniowa jest pionowym zróżnicowaniem wód pod względem koncentracji soli mineralnych. Górna i mniej zasobna w sól warstwa wody nazywana jest epitalassą, skok zasoleniowy nazywany jest metatalassą a najgłębsze warstwy słonej wody – hypotalassą. Strefa  eufotyczna powierzchniowa warstwa oceanu, która otrzymuje dostateczną ilość światła dla zaistnienia fotosyntezy; dolna granica tej strefy, określająca głębokość kompensacyjną, ulega zmianom; jej 136

wartości maksymalnie wynoszą około 150 m w bardzo czystych wodach otwartego oceanu. Strefa ciszy - strefa słabo zmiennych wiatrów na 10-15o szerokości geograficznej północnej i południowej, powstała wskutek pionowego przepływu powietrza o niskiej gęstości wewnątrz tej strefy równikowej. Strefa dysfotyczna - strefa światła rozproszonego odpowiadająca mniej więcej  mezopelagialowi, w której brak dostatecznej ilości światła do przeprowadzenia fotosyntezy; nazywana strefą półmroku. Strefa fotyczna - strefa głębokości rozciągająca się od powierzchni wody do głębokości, na której możliwa jest  fotosynteza. Strefa hadalna szczególnie głębokie, stenotopowe otchłanie  oceanu. Strefa katarobowa - strefa źródeł wyjątkowo czystej wody, brak związków organicznych. Strefa kipieli = strefa przyboju strefa zawarta pomiędzy  linią brzegową a linią załamania, w której przeważająca część energii ulega rozproszeniu. Strefa limnetyczna - strefa toni wodnej do głębokości przenikania światła Strefa mezosaprobowa - strefa wód średnio zanieczyszczonych głównie substancjami organicznymi. Strefa międzypływowa  strefa litoralna,  brzeg dolny; część dna  oceanu przykrywana podczas najwyższych normalnych  przypływów i odsłaniana podczas najniższych normalnych odpływów. Strefa nerytyczna - przybrzeżne prześwietlone wody mórz, toń wodna ponad szelfem, niezwykle bogata  fauna i  flora. Strefa oligosaprobowa - strefa praktycznie czystej wody, o zakończonym procesie samooczyszczania wody.

Strefa polisaprobowa - strefa wody silnie zanieczyszczonej rozkładającą się materią organiczną. Strefa przybrzeżna - część wybrzeża morskiego, ograniczona przez najwyższy (w czasie przypływu) i najniższy (w czasie odpływu) zasięg wód morskich. Strefa rozłamu - rozległa strefa o nadzwyczaj nieregularnej topografii dna  oceanu, cechująca się obecnością dużych gór podmorskich, stromościennych lub asymetrycznych grzbietów, niecek lub długich, stromych  stoków; zazwyczaj strefa  uskoku transformacyjnego. Strefa wymywania - głęboka strefa, gdzie osady są transportowane przez fale w pobliże  strefy brzegowej. Strefa zmywu - strefa od  linii brzegowej do linii grzywaczy. Strefowość występowanie pojedynczych gatunków lub grup gatunków rozpoznawalnych, które mogą określać zakres wody lub wysokość jej zasięgu w strefie międzypływowej. Strefy ochrony ustanawia się w celu ochrony  ostoi i stanowisk roślin lub grzybów objętych ochroną gatunkową lub ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania zwierząt objętych ochroną gatunkową. Strefy wód jeziornych – przybrzeżna  litoral z sublitoralem, śródjezierze  pelagial, strefa głębokiego dna  profundal. Strefy wód rzeki – w przekroju poprzecznym – strefa przybrzeżna i denna, w przekroju podłużnym: przedrybna (2300 – 3000 m od źródła) i rybna (podzielona na  krainy rybne). Stromość fali - stosunek wysokości fali do jej długości. Struna grzbietowa - walec o stałej sprężystej konsystencji położony nad przewodem pokarmowym, służący jako element szkieletowy zarodkom

137

strunowców, a niekiedy również dorosłym. Strzałka fali - punkt profilu fali stojącej, charakteryzujący się maksymalnym pionowym ruchem cząstek; w punkcie tym występują na przemian grzbiet i dolina fali. Strzępki - nitkowate części składowe -t- grzybni. Stygon – zespół ekologiczny organizmów zamieszkujących wody podziemne (stygalne). Stymulator  bodziec. Sublitoral - część  środowiska bentonicznego rozciągającego się od linii odpływu do głębokości 200 m. Submergencja – zachowanie się fauny oceanicznej w akwenach słonawych, która zajmuje w nich miejsca głębsze aniżeli w swoim środowisku oceanicznym. Takie zachowanie wynika ze stratyfikacji zasoleniowej (np. dorsz w Bałtyku składa ikrę przy dnie, gdzie występuje najwyższe w tym akwenie zasolenie. W oceanie dorsz składa ikrę w pelagialu, gdzie zasolenie jest wysokie). Subripal (skłon rzeczny) – stromy odcinek dna rzeki, występujący miejscami między  strefą brzegową ( ripalem) a środkową ( medialem). Substancja chemiczna - potoczna nazwa ciał jednorodnych o ściśle określonym wzorze chemicznym. Substancje wzrostowe – auksyny. Substrat - podłoże naturalne lub sztuczne, na którym żyje organizm. Substrat oddechowy - związek organiczny utleniany w procesach  oddychania komórkowego. Sukcesja uporządkowany, kierunkowy proces zmian w strukturze gatunkowej biocenozy, który trwać może kilkaset, a nawet kilka tysięcy lat (np. lądowacenie  jezior) lub być regularną i powtarzalną sekwencją zmian w biocenozie na tle cyklicznych zmian w środowisku (np. roczna sukcesja planktonu). Odróżnia się

sukcesję allogeniczną, której przebieg jest wymuszany i sterowany przez czynniki zewnętrzne (np. zmiany  klimatu) i sukcesję autogeniczną, w której następstwo (pojawianie się jednych, a wycofywanie innych) gatunków w biocenozie zależy od aktywności pozostałych (np. wyczerpywania zasobów). Sukcesja zaczyna się od momentu kolonizacji  środowiska i przebiega przez kolejne stadia  seralne aż do osiągnięcia stadium końcowego zwanego  klimaksem (wg. teorii V.Shelforda). Sukcesja pierwotna - proces inicjacji i rozwoju biocenozy na siedliskach uprzednio nie zasiedlonych przez organizmy żywe, np. na skale, na betonie, na luźnym piasku. Sukcesja wtórna - proces inicjacji i rozwoju nowej biocenozy na siedliskach, które były już wcześniej zasiedlone przez organizmy, ale wcześniej istniejące biocenozy zostały zniszczone, np. sukcesja po zrębie zupełnym w lesie, sukcesja na dnie stawu Supralitoral - strefa  zmywu występującego powyżej śladu wysokiego pływu. Surowce energetyczne - paliwa kopalne: węgiel kamienny i brunatny, torf, ropa naftowa, gaz ziemny, drewno w procesie spalania zamieniane na energię mechaniczną pary lub elektryczność. Surowicza błona  otrzewna. Surowiczy płyn - ciecz zawarta pomiędzy dwiema warstwami otrzewnej. Swoistość – cecha  enzymów polegająca na tym, iż każdy enzym katalizuje tylko określoną reakcję lub określony typ reakcji. Symbioza - rodzaj wzajemnej zależności pomiędzy dwoma organizmami, który przynosi korzyść obydwu partnerom, np. mikoryza grzybów z korzeniami drzew.  Grzyby korzystają z produktów fotosyntezy 138

swojego partnera, a ułatwiają drzewom pobieranie wody i pierwiastków mineralnych, ponieważ  strzępki (znacznie zwiększają powierzchnię chłonną korzeni. Symetria - dwuboczna (bilateralna): symetria ciała utworzonego z dwu podobnych połów, z których każda jest odbiciem lustrzanym drugiej. Promienista (radialna) symetria ciała, którego wygląd nie zmienia się po obrocie wokół osi o część obrotu określoną przez rodzaj symetrii. Synantropizacja - ogół zmian zachodzących w przyrodzie pod wpływem działalności człowieka, a prowadzących z reguły do zanikania swoistości lokalnej przyrody. Synapsa (zespolenie) - wszystkie punkty zetknięcia pomiędzy  neuronem przyjmującym a zakończeniami innego neuronu. Syntakson - jednostka systemu klasyfikacji zbiorowisk roślinnych, np. zespół, związek,  klasa Synteza acetylo-CoA - drugi etap procesu  oddychania komórkowego,  dekarboksyacja kwasu pirogronowego prowadząca do powstania dwuwęglowego szkieletu kwasu octowego, który przyłączany jest do  koenzymuA, powstaje aktywny octan, czyli  acetylokoenzym A, który wchodzi w  cykl kwasów trójkarboksylowych. Zysk netto to 2 cząsteczki  NADH. Syrton – jest fauną lądową,  litoralną lub denną porwaną przez  prąd rzeki i unoszona w dół jej  biegu. System lemna - zastosowanie rzęsy wodnej w technologii oczyszczania wody. System łuków wysp - linijny układ wysp, wśród których wiele jest wulkanicznych; zazwyczaj są one zakrzywione tak, że strona wklęsła jest zwrócona ku morzu oddzielającemu wyspy od kontynentu; strona wypukła

jest zwrócona ku oceanowi i ograniczona przez  rów oceaniczny. System saprobiontów - metoda oceny stopnia organicznego  zanieczyszczenia wód. Systematyka - dziedzina biologii zajmująca się klasyfikacją  organizmów na podstawie ich cech anatomicznych, biochemicznych, embriologicznych, behawioralnych i innych, a także analiza stosunków pomiędzy wyodrębnionymi w ten sposób  jednostkami systematycznymi. Szambo – dół gnilny na ścieki komunalne. Szandor  diafragma betonowa lub deska, której osadzanie w prowadnicach  jazu lub wyjmowanie z nich zapewnia możliwość regulacji poziomu wody Szczawa - naturalna woda mineralna, zawierająca znaczną ilość bezwodnika węglowego ( CO2 ), ponadto rozpuszczone związki żelaza (szczawa żelazista), wapnia, magnezu, sodu, litu itd. (szczawy alkaliczne). Szczątkowy - narząd już bardzo mało przydatny lub w ogóle zbędny,  homologiczny do  narządu potrzebnego i bardziej wykształconego u innych istot żywych, np. jelito ślepe człowieka. Szelf kontynentalny (platforma kontynentalna) - łagodnie nachylona powierzchnia sedymentacyjna, ciągnąca się od linii niskiej wody do głębokości znacznego wzrostu nachylenia wokół  brzegu kontynentu lub wyspy na około 200 m. Szelfy obejmują około 1/16 części powierzchni oceanów. Szelf zajmuje 8% całego obszaru dna oceanicznego. Szelfowe morze – morze  nerytyczne, znajduje się nad szelfem, zwykle usytuowane jest na obrzeżu kontynentalnym. Morza szelfowe mogą być płytkie (np. Bałtyk) lub głębokie przechodzące z szelfu do stoku kontynentalnego. 139

Szerokość niszy - przestrzeń, gdzie możliwa jest  eksploatacja bogactw poza zasięgiem bogactw alternatywnych. Szkodnik - każdy  gatunek rośliny lub zwierzęcia, który może doprowadzić do obniżenia lub zniszczenia plonów. Nowoczesne rolnictwo f oparte jest na wielkich uprawach zdominowanych przez jeden  gatunek (monokultury). W takich warunkach szkodniki, wyjęte spod kontroli czynników ograniczających, naturalnie występujących w  ekosystemach, mogą się szybko rozmnażać i niszczyć plony. Szlak Embdena – Meyerhofa – Parnasa  glikoliza. Szlam – jest grząskim osadem powstającym na dnie wód nazywany inaczej  dy. Szoty – okresowe, bezodpływowe zbiorniki wodne obszarów pustynnych o skrajnie ubogim życiu, zawierające znaczne ilości soli mineralnych. Szparka - szczelina w skórce liścia lub młodej łodygi, pozwalająca na wymianę tlenu, pary wodnej i dwutlenku węgla między rośliną i środowiskiem zewnętrznym. Otwiera się na świetle ( aparat szparkowy). Szuwary  zbiorowisko roślinności bagiennej  helofitów, zakorzeniającej się a dnie płytkich wód śródlądowych a także wysłodzonych morskich. Wyróżnia się szuwary niskie, szuwar turzycowy i szuwar wysoki. Szyjka (bot.) - cześć  słupka łącząca  znamię z  zalążnią. Szyszka  kłos utworzony z dużych łusek, niosących  narządy rozrodcze rośliny nagonasiennej (szyszka sosny, modrzewia, świerka itd.).

Ś

ciana komórkowa - jest

typowo roślinnym  organellum komórki. Powstaje po procesie  kariokinezy w wyniku  cytokinezy. Wyróżniamy dwa rodzaje ściany komórkowej:  ściana pierwotna i  ściana wtórna. Ściana komórkowa oddziela  błony komórkowe sąsiadujących komórek, warunkuje odporność na  patogeny i  roślinożerców, w ciągu życia komórki ściana komórkowa może ulegać modyfikacjom typu  inkrustacje i  adkrustacje. Ściana komórkowa pierwotna występuje u prawie wszystkich  komórek roślinnych. Jest utworzona z  celulozy, jest odkładana w komórkach zwiększających swoje rozmiary o dużej wytrzymałości na rozciąganie, zapewnia sztywność łodygom, liściom i korzeniom dzięki równoważeniu  ciśnienia turgorowego wywieranego przez  protoplast. Ściana komórkowa wtórna  zlignifikowana zwiększa wytrzymałość na ściskanie, pozwalając uzyskiwać zdrewniałym strukturom wysokość ponad 100 m. Ścieki - zanieczyszczone chemicznie lub fizyczne (w tym termiczne) wody, powstające wskutek działalności komunalnej, gospodarczej, przemysłowej i rolniczej człowieka, odprowadzane do wód lub ziemi. Ścisła ochrona – 1) w odniesieniu do terenu parków narodowych i rezerwatów przyrody - forma ochrony polegająca na absolutnym zakazie jakiejkolwiek ingerencji w przyrodę (tak biocenozę, jak i  biotop) i na zabezpieczeniu jej przed wpływami 140

zewnętrznymi, z założenia przez czas nieokreślony. 2) w odniesieniu do wybranych gatunków roślin - forma ochrony gatunkowej polegająca na zakazie niszczenia, handlu i przemieszczania ich osobników. Śluzowacenie – jeden z efektów  adkrustacji. Śluzówka - błona wyściełająca przestrzenie we wnętrzu ciała i wydzielająca bezbarwną, ciągliwą ciecz zwaną śluzem. Śpiączka letnia ( estywacja) - występuje na okres suszy u pewnych zwierząt, żyjących w klimacie ciepłym lub gorącym, kończy się z nadejściem pory deszczowej. Śpiączka zimowa ( hibernacja) stan, zwany też snem zimowym, występujący u pewnych zwierząt z nadejściem zimowych chłodów, trwa do powrotu wiosennego ciepła. Średni poziom morza - poziom morza wyznaczony przez uśrednienie wszystkich stanów wody w ciągu 19 lat; wartość średnią określa się zwykle na podstawie cogodzinnych obserwacji poziomów morza wzdłuż otwartego wybrzeża. Średnia woda niska (mean low water MLW) - poziom wody równy średniemu poziomowi wyznaczonemu ze wszystkich poziomów niskich występujący w ciągu 19 lat w morzu. Średnia woda wysoka (maen high water MHW) - poziom wody równy średniemu poziomowi wyznaczonemu ze wszystkich poziomów wysokich występujących w ciągu 19 lat dla morza. Średnia wysokość pływu - różnica pomiędzy średnią wodą wysoką morza (MHW) i jego średnią wodą niską (MLW). Środek ciężkości - punkt, dla którego możemy przyjąć, że jest w nim skoncentrowana cała masa ciała. Środowisko - zespół wszystkich czynników otaczających żywą istotę lub komórkę: powietrze, woda,  gleba, inne żywe istoty, a także światło itd.

Środowisko człowieka,  nisza ekologiczna człowieka - są to warunki zewnętrzne zarówno w sensie fizycznym, chemicznym i biotycznym a także społecznym i kulturowym ( socjosfera) w których funkcjonuje człowiek od zarania istnienia na Ziemi i w wyniku swojej aktywności zmienia je ( ekumena). Środowisko to tworzą zasoby (odnawialne i nieodnawialne),  technosfera (układy urbanistyczne i przemysł czy transport, urządzenia i myśl techniczno, technologiczna) oraz suma wytworów lub działalności eksploatacyjnej człowieka wkomponowana w przyrodę ( antropocenoza). Środowisko głębokiego dna środowisko obejmujące wszystkie  środowiska bentoniczne poniżej  litoralu ( sublitoral,  batial,  abysal oraz  hadal). Środowisko przyrodnicze  krajobraz wraz z tworami przyrody nieożywionej oraz naturalnymi i antropogennie przekształconymi siedliskami przyrodniczymi z występującymi na nich roślinami, zwierzętami i grzybami. Środowisko wewnętrzne środowisko (np.  limfa, krew), w którym żyją komórki wewnątrz ciała istoty wielokomórkowej. Środowisko wodospadu nazywane również  torencjałem - jest specyficznym siedliskiem pozwalającym na bytowanie  mikroorganizmom i organizmom  higrofilnym. Środowiskowy stres - definiowany jako zmiany w środowisku, które powodują, że organizm nie może się zaaklimatyzować (dostosować). Śródjezierze – centralna część jeziora znajdująca się poza strefa litoralną, w jej skład wchodzi toń wodna i wody strefy głębinowej  profundal. Śródocean – ocean właściwy, część wszechoceanu wyodrębniona i 141

otoczona kontynentami czy wyspami, ale bez przyległych mórz. Śryż - drobne kryształki lodu pływające po powierzchni wody. Świetlista dąbrowa - typ  ekosystemu leśnego o  drzewostanie dębowym, runie bardzo bogatym gatunkowo, z dużym udziałem gatunków ciepłolubnych, kształtującego się w ciepłych miejscach na żyznych i średnio żyznych siedliskach.

T

achymiksja

-

intensywna miksja wód jeziornych w czasie letniego mieszania epilimnionu jeziora; epilimnion głęboki, średnio zaznaczona termoklina i stosunkowo wysoką termiką  hypolimnionu. Tajfun - silny sztorm tropikalny występujący na zachodnim Pacyfiku. Tajga - lasy szpilkowe lub mieszane często bagniste, położone na południowych pobrzeżach  tundry arktycznej. Taksja - automatyczna  reakcja żywej istoty polegająca na zmianie miejsca w kierunku zależnym od  bodźca. Jeżeli jest nim światło, będzie to fototaksja, jeżeli określona substancja chemiczna - to chemotaksja. Takson jednostka systemu klasyfikacji organizmów (np.  podgatunek,  gatunek, rodzina,  klasa) Taksonomia (klasyfikacja) - zajmuje się regułami klasyfikacji i nazewnictwa systematycznego. Jest to zespół reguł tworzenia, opisu i nazewnictwa  jednostek systematycznych oraz hierarchicznej ich klasyfikacji  systematyka organizmów. Taksony – jednostki systematyczne, kategorie taksonomiczne, to zespoły 

organizmów wyodrębnione na podstawie cech anatomicznych, biochemicznych, embrionalnych, genetycznych, behawioralnych, uszeregowane hierarchicznie dając podział systematyczny organizmów. Talasoterapia - leczenie klimatyczne w miejscowościach nadmorskich. Talassogeniczne torfowisko  torfowisko zasilane wodami morskimi. Tanatocenoza – cmentarzysko, martwe szczątki organizmów (nekrocenoza). Taras erozyjny łagodnie zapadająca powierzchnia wytworzona przez erozję fal i rozciągająca się od podstawy  klifu erozyjnego poza rejon przybrzeża. Tarlisko – obszar  akwenu, w obrębie którego w danym okresie odbywa się rozród określonego gatunku ryby, czyli tarło. Tarło – rozród ryb jajorodnych polegający na składaniu ikry i natychmiastowym zapładnianiu spermą samca (mleczko). Ryby pelagofilne składają ikrę w toni wodnej, na piaszczystym dnie ikrę składają psammofile, na skalistym litofile a na substracie roślinnym – fitofile. Ryby ostrakofilne składają ikrę do jamy płaszczowej małży. Technika tlenowa  produkcja podstawowa szacowana poprzez pomiar poziomu wzrostu tlenu. Tektonika - badanie powstania i historii deformacji strukturalnej skorupy ziemskiej. Telmatoplankton – to plankton kałuż i drobnych, okresowych zbiorników wodnych powstałych po silnych opadach atmosferycznych (wiciowce, pierwotniaki, wrotki a nawet wioślarki). Telofaza - czwarta faza  mitozy, zanika  wrzeciono kariokinetyczne, a  chromosomy ulegają  dekondensacji. Pozostałości starego  jądra, zgrupowane w okolicach biegunów wrzeciona, wiążą się z 142

powierzchnią dekondensującej  chromatyny i dochodzi do odtworzenia  otoczki jądrowej i jąderka. W czasie odtwarzania wbudowywane są ponownie  pory jądrowe. Teoria pływów statyczna hipoteza dotycząca pływów, która zakłada, że  oceany pokrywają równomiernie całą kulę ziemską; ponadto przyjmuje, że ocean odpowiada natychmiast na działanie siły grawitacji, wywołanej przez Słońce i Księżyc. Terasa rzeczna – schodkowate krawędzie doliny rzecznej pokazujące jak koryto rzeczne erodowało w dolinie rzeki. Wyróżnia się terasy zalewowe wypełniane wodą podczas powodzi. Tereny zieleni - obszar wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nimi związanymi, pokryte roślinnością, znajdujące się w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pełniący funkcje estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne lub osłonowe, a w szczególności parki, zieleńce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe oraz cmentarze, a także zieleń towarzyszącą ulicom, placom, zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, składowiskom, lotniskom oraz obiektom kolejowym i przemysłowym. Termohalinowa cyrkulacja - ruch wody morskiej, który jest kontrolowany przez różnicę gęstości. Termoklina warstwa skoku termicznego ( metalimnion). Strefa, w której następuje najostrzejsza zmiana temperatury wraz z głębokością ( gradient pionowy 1oC/ 10m ) w  jeziorze stratyfikowanym ( chemoklina,  oskyklina). Termy – źródła wody o temperaturze wyraźnie wyższej od średniej temperatury rocznej danego obszaru. Terrestrializacja  lądowienie. Terygeniczne osady – są grubymi osadami szelfu oceanicznego złożonymiz cząstek mineralnych- iłu,

mułu, piasku, żwiru, kamieni lub bloków skalnych, które pochodzą z kontynentów lub wysp. Terytorium - całość obszaru, na który samiec nie dopuszcza innych samców tego samego  gatunku w okresie rozmnażania. Tętnica (arteria) naczynie prowadzące krew od serca do  włosowatych naczyń lub do  przestrzeni międzykomórkowych. Tkanka - jest zespołem  komórek o podobnej strukturze i funkcji. W  organizmach zwierzęcych wydzielono cztery podstawowe typy tkanek:  t. nabłonkową,  t. łączną,  t. mięśniową,  t. nerwową. Tkanki roślinne można podzielić na cztery zasadnicze typy:  t. merystematyczną (twórczą),  t. okrywającą, zasadniczą (miękiszową i podporową),  t. przewodzącą. Tkanka łączna - u  organizmów zwierzęcych zapewnia strukturalną i metaboliczną bazę dla wszystkich  narządów  organizmu. W organizmie zwierzęcym tkanka łączna występuje w 4 podstawowych formach:  t. włóknistej luźnej,  t. włóknistej zwartej o utkaniu nieregularnym,  t. włóknistej zwartej o utkaniu nieregularnym,  krew i limfa. Tkanka mięśniowa – zbudowana z wyspecjalizowanych  komórek kurczliwych tworzących wysoko wyspecjalizowane  tkanki –  mięśnie, poruszające całe narządy i organizmy. Procesy skurczowe są związane z obecnością dwóch homologicznych, konserwatywnych  białek fibrylarnych –  miozyny i  aktyny. Rozróżniamy 3 tkanek mięśniowych: 1.  mięśnie szkieletowe, 2.  mięśnie gładkie, 3.  mięsień sercowy. Tkanka nabłonkowa – zbudowana jest z  komórek nabłonkowych różniących się pochodzeniem (ektodermalnym, entodermalnym, 143

mezodermalnym), strukturą i funkcją. Klasyfikuje się według trzech podstawowych kryteriów: 1. liczby warstw  komórek (nabłonek jednowarstwowy, wielowarstwowy, pseudowielowarstwowy), 2. kształtu komórek (nabłonek płaski, kubiczny, cylindryczny), 3. specjalizacji powierzchni  komórek nabłonka (nabłonek orzęsiony, nieorzęsiony, zrogowociały). Tkanka nerwowa - składa się z sieci wyspecjalizowanych  komórek nerwowych i wspomagających je  komórek glejowych. Tkanka włóknista luźna – rodzaj  tkanki łącznej służącej m.in. do gromadzenia tłuszczu. Tkanka włóknista zwarta o utkaniu nieregularnym - rodzaj  tkanki łącznej stanowiącej podścielisko dla skóry. Tkanka włóknista zwarta o utkaniu regularnym - rodzaj  tkanki łącznej tworzącej  chrząstkę lub  kość. Tlen – wraz z azotem,  węglem,  wodorem tworzy swoisty „szkielet” materii organicznej budując wszystkie związki organiczne, dlatego nazywany jest często  pierwiastkiem budulcowym lub organogennym. Tlen rozpuszczony - ilość tlenu (mg l1), który jest rozpuszczony w wodzie. Tłuszcze  lipidy. Toksyny – substancje trujące pochodzące z  roślin,  zwierząt,  grzybów lub  bakterii; powodują rozkład  komórek lub  tkanek, wywołują zaburzenia czynnościowe. Tombolo - bariera piaskowa lub żwirowa łącząca wyspę z inną wyspą lub lądem. Topogeniczne torfowisko torfowisko nawadniane wodami spływającymi po powierzchni terenu lub bezpośrednio pod nią. Topografia ukształtowanie powierzchni; w oceanologii dotyczy

dna oceanu lub powierzchni masy wody o pewnych formach. Topografia dynamiczna konfiguracja powierzchni powstała wskutek różnicy geopotencjałów między daną powierzchnią a powierzchnią odniesienia. Mapa konturowa takiej powierzchni jest używana do oceny istoty prądów geostroficznych. Torencjał specyficzne  środowisko ekologiczne wodospadu. Torf - skała palna utworzona przez węglenie mchów, traw i innych drobnych roślin. Torfienie - proces powstawania torfu z obumarłej roślinności torfotwórczej. Torfotwórcza roślinność roślinność z której powstaje torf. Torfowisko - jest specyficznym biosystemem ukształtowanym w warunkach nadmiernego uwilgotnienia, składającego się głównie z roślinności bagiennej i nagromadzonych szczątków organicznych szczątków roślinnych. Wyróżnia się torfowiska niskie czyli reofilne powstające w wyniku zarastania przez roślinność obniżeń terenowych w zasięgu oddziaływania wód płynących – bogate w sole mineralne i próchnicę.  Torfowiska wysokie ombrofilne lub mszarne rozwijają się w zagłębieniach terenowych oparte na wodach opadowych, mają charakter kwaśny i specyficzny skład flory przeszłej i współczesnej. Torfowisko niskie  torfowisko zasilane żyznymi wodami przepływowymi, porośnięte przez roślinność szuwarową, najczęściej występujące w  dolinach  cieków wodnych. Torfowisko przejściowe torfowisko zasilane wodami rozmaitego pochodzenia, najczęściej z dominacją wód opadowych, porośnięte najczęściej turzycami, mchami

144

brunatnymi lub torfowcami. Występuje w różnych sytuacjach terenowych. Torfowisko wysokie - torfowisko zasilane wodami opadowymi, porośnięte mchami torfowcami, krzewinkami wrzosowatymi, ewentualnie sosną, najczęściej wypełniające bezodpływowe zagłębienia w  krajobrazie borów sosnowych, często w kontakcie z  jeziorkami  dystroficznymi. Transdukcja – przeniesienie fragmentu  DNA z jednej  bakterii do drugiej. Transferazy – klasa  enzymów, która przenosi z jednego związku na drugi określoną grupę chemiczną. Transformacja – proces występujący w  komórkach  bakterii, w wyniku którego bakteria nabiera nowych cech na skutek pobrania ze środowiska dodatkowej matrycy genowej ( DNA), czyli  plazmidu. Bakterie mogą przekazywać sobie plazmidy bezpośrednio. Transformizm - ogólna nazwa teorii, które zakładają, że gatunki współczesne powstały przez przekształcanie dawnych gatunków, dziś już wymarłych. Transkrypcja – proces przepisania informacji o składzie  aminokwasów z  DNA na  mRNA, zachodzi w  jądrze komórkowym. Transpiracja – proces wydalania wody przez  roślinę głównie w postaci pary wodnej, z organów  części nadziemnej. Trawienie przekształcanie pokarmów w substancje mogące przenikać dzięki  osmozie do wnętrza żywych komórek. Polega ono na rozłożeniu przez  hydrolizę wielkich cząsteczek na mniejsze. Trawienny układ - zespól  narządów umożliwiających trawienie. Trawlery - wyraźnie większe statki morskie od kutrów rybackich, wyposażone w urządzenia do przetwarzania, zamrażania i

przechowywania ryb, są one przeznaczone do połowów na dużych i dalekich akwenach. Ich podstawowym narzędziem połowu są włoki (trały – stąd nazwa statku) pelagiczne i denne. Trias pierwszy okres ery mezozoicznej. Trwał około 50 milionów lat. tRNA  RNA transportujący. Trofia ( żyzność) - zasobność wód  jeziornych w pierwiastki  biogenne, która decyduje o wielkości  produkcji pierwotnej i zawartości materii organicznej w wodzie i osadach dennych ( eutroficzny zbiornik,  mezotroficzny zbiornik,  oligotroficzny zbiornik,  eutrofizacja). Troficzny dotyczący trofiki; odżywczy. Tropizmy - reakcje wzrostowe organizmów .osiadłych na działanie bodźca: geotropizm  na siłę ciążenia, fototropizm na światło itd. U zwierząt obdarzonych ruchem, występują  taksje. Tropopauza - granica pomiędzy  troposferą i  stratosfera między 6— 17 km wysokości. Troposfera dolna warstwa atmosfery, w której temperatura regularnie opada w miarę wzrostu wysokości ( stratosfera). Trwałe końcowe zbiorowisko naturalne  zbiorowisko roślinne (w warunkach Polski najczęściej leśne) mogące trwale egzystować w danych warunkach siedliskowych i  klimatycznych przy braku presji człowieka i naturalnych zaburzeń, w zasadzie identyczne z potencjalnym zbiorowiskiem roślinnym. Trzeciorzęd inaczej okres trzeciorzędowy, który rozpoczął się około 70 milionów lat temu, podzielony na 5 epok: paleocen,  eocen,  oligocen,  miocen i  pliocen. Trzeciorzędowa produkcja  produkcja materii organicznej na 145

określoną jednostkę powierzchni w określonym czasie przez organizmy konsumujące herbivora, wyrażona w g /cm2/rok. Trzęsienie ziemi wstrząsy podziemne skorupy ziemskiej odczuwane na jej powierzchni. Tsunami  fala długa dochodząca nawet do 900 km, pojedyncza wywołana gwałtownym wstrząsem: trzęsieniem ziemi, wybuchem wulkanu podmorskiego, gwałtownym podmorskim osuwiskiem. Tundra - równinne tereny arktyczne, których  gleba jest zmarznięta prawie przez cały rok, pokryta mchami, porostami i innymi drobnymi roślinami. Turbidyt - osad lub skała utworzona z osadu powstałego z  prądu zawiesinowego; cechuje je warstwowanie frakcjonalne w poziomie i w pionie. Turbulencje – są zawirowaniami w środowisku wodnym powstającym za przemieszczającym się przedmiotem o mało opływowych kształtach. Turgor – stan nasycenia  komórek i  tkanek roślinnych wodą, zależy od ciśnienia wywieranego przez  protoplast na  ścianę komórkową. Twardość wody - zawartość w wodzie soli wapniowych i magnezowych. Jednostką twardości jest zawartość 1 mvala  jonów Ca i Mg w dm3 wody. Woda bardzo miękka posiada twardość 1,78 mval/dm3, miękka 1,78 – 3,57 mvala/dm3, średnio twarda 3,57 – 7,13 mval/dm3, twarda 7,13 – 10,7 mval/dm3 i bardzo twarda > 10,7 mval/dm3. Twórcza tkanka  miazga.  Tychoplankton – jest planktonem przypadkowym. Tylakoidy –  organelle komórkowe występujące u  sinic zawierające  barwniki ( chlorofil,  karotenoidy,  fikobiliny,  fikocyjanina i  fikoerytryna) niezbędne w procesie 

fotosyntezy oraz błoniaste struktury w postaci spłaszczonych woreczków występujące w  stromie  chloroplastów u roślin.  Tyrfobionty hydrobionty zasiedlający zbiorniki  dystroficzne. Tyrfofile – zespół organizmów znajdujących optymalne warunki do rozwoju w zbiornikach skrajnie  dystroficznych – właściwie w  torfowisku silnie uwodnionym. Tyroksyna  hormon. Jest to substancja bogata w jod, wydzielana przez tarczycę. U płazów powoduje  metamorfozę.

U

boga dąbrowa - typ

 ekosystemu leśnego z dębowym  drzewostanem i runem pozbawionym typowych gatunków lasowych, kształtujący się na ubogich i średnio żyznych siedliskach, w Polsce spotykany na zachodzie kraju. Ujęcie wody jest miejscem czerpania wody powierzchniowej,  gruntowej lub wgłębnej za pomocą pomp ssących albo grawitacyjnie oraz jej uzdatnianie w specjalnym obiekcie. Układ krwionośny – układ naczyniowy u  kręgowców, w którym odbywa się krążenie  krwi. Układ nerwowy – zespół struktur w  organizmie zwierzęcym służący do odbierania  bodźców ze środowiska i reagujący na nie, składa się z  komórek nerwowych i  komórek glejowych. Ultraplankton  plankton o maksymalnych wymiarach 5μm, trudny do wydzielenia z wody. Ultrasaprobia - strefa silnego  zanieczyszczenia wód

146

skoncentrowanymi ściekami organicznymi. Umiarkowana strefa - strefa  klimatyczna położona pomiędzy strefami arktyczną (antarktyczną) i  zwrotnikową. Unaturalnienie  reanturalizacja, przywrócenie stanu uważanego za naturalny. Upwelling - wznoszenie wody bogatej w  biogeny z określonej głębokości do powierzchni, powodowany zwykle przez dywergencyjne  prądy równikowe lub prądy przybrzeżne, które odprowadzają wodę od  brzegu. Uskok - pęknięcie mniej lub więcej równe, przecinające teren na dwie całości, z których jedna jest obniżona względem drugiej, ta ostatnia zaś" wzniesiona w stosunku do pierwszej, wzdłuż której nastąpiło przemieszczenie skorupy ziemskiej. Uskok blokowy - blok skorupy ograniczony co najmniej z dwóch stron przez uskoki, zazwyczaj wydłużony; jeśli jest przesunięty w dół, tworzy rów; jeśli jest wypiętrzony, tworzy zrąb. Uskok transformacyjny - uskok typowy dla grzbietów śródoceanicznych, które są przesunięte wzdłuż niego. Utlenianie – reakcja chemiczna zachodzą m.in. w  komórkach polegająca na utracie elektronu. Uzdatnianie wody - usuwanie z wody naturalnej zanieczyszczeń w celu otrzymania wody zdatnej do picia. Użytek przyrodniczy powierzchnia ekologiczna,  użytek ekologiczny; miejsce mające szczególne znaczenie dla zapewnienia harmonijnego funkcjonowania  krajobrazu lub dla zachowania pełni różnorodności biologicznej terenu. Użytki ekologiczne – w polskim prawodawstwie są to zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne

oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania.

W

adyczne wody

- wody podziemne pochodzące głównie z opadów atmosferycznych. Wagilność – zdolność poruszania się po dnie organizmów  bentosowych, przeciwieństwem jest przytwierdzenie na stałe do dna organizmów  bentosowych jest sesylność (herpobentos). Wakuole (wodniczki)  organelle komórkowe, pęcherzykowate, ograniczone  błoną cytoplazmatyczną zwaną  tonoplastem przestrzenie w  cytoplazmie, mają różne pochodzenie i znaczenie, u roślin w młodych komórkach są drobne, w dojrzałych — występuje najczęściej wakuola centralna, w komórce zwierzęcej występuje zazwyczaj kilka drobnych wodniczek, wnętrze wypełnione jest  sokiem wakuolarnym. U  pierwotniaków ważną rolę odgrywają  wodniczki odżywcze i  wodniczki tętniące. Do funkcje wakuoli należy: magazynowanie różnego rodzaju przemiany materii i substancji zapasowych, nadaje komórce  jędrość, procesem związanym z wakuolą jest  egzocytoza. Wakuole gazowe  organelle występujące u  organizmów prokariotycznych w komórkach  147

cyjanobakterii, którym przypisuje się dwie funkcje: pierwsza to zwiększenie pławności, co pozwala im na pionowe  migracje w wodzie, druga, prawdopodobnie polega na osłonie komórek przed nadmiernym promieniowaniem dzięki odbiciu, załamaniu i rozpraszaniu światła. Walory krajobrazowe – są to wszystkie wartości ekologiczne, estetyczne lub kulturowe obszaru oraz związane z nim rzeźbę terenu, twory i składniki przyrody, ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka. Wał brzegowy – jest rodzajem wzmocnienia grobli lub podłużnym usypiskiem utworzonym przez fale morskie. Wapień - inaczej węglan wapnia. Skały wapienne składające się zeń co najmniej w połowie. Daje się żłobić nożem, zaś kropla kwasu solnego powoduje żywe wydzielanie się dwutlenku węgla (burzenie się). Wapń – to pierwiastek chemiczny zaliczany do  makroelementów, który reguluje przepuszczalność  błon komórkowych i ich selektywność, w  komórkach zwierzęcych wchodzi w skład  kości i bierze udział w procesach krzepnięcia  krwi, wpływa na pobudliwość komórek. Warstwa azoiczna – pozbawiona organizmów żywych warstwa wody, nazywana pustynią biologiczną. Warstwa nieprzepuszczalna - to warstwa skał nieprzepuszczalnych, stanowiących barierę na drodze migrującej wody podziemnej. Warstwa rozpraszająca - warstwa utworzona najczęściej przez planktonowe organizmy morskie w otwartym oceanie, która odbija sygnały echosondy; przez praktyków nazywana jest „drugim dnem”, głębokość jej położenia waha się od 100 m w nocy do przeszło 800 m podczas dnia; wiąże się z dobowymi migracjami  zooplanktonu.

Warstwa trofogeniczna - jest warstwa wody o miąższości dwukrotnie większej niż zasięg widzenia krążka Secchi`ego, która pokrywa się w zasadzie z epilimnionem. Warstwa trofolityczna - położona jest poniżej warstwy trofogenicznej i przedzielona od niej płaszczyzną kompensacji. Warstwa wodonośna - jest częścią skały luźnej, przepuszczalnej lub szczeliny skalnej, całkowicie wypełniona wodą podziemną. Może się w niej odbywać przepływ wody podziemnej. Warstwowanie frakcjonalne warstwowanie, w którym każda warstwa wykazuje zmniejszanie się wielkości ziarna od dołu do góry. Warunki korzystania z wód regionu wodnego - obligatoryjne opracowanie opisujące i planujące gospodarkę wodą w obszarze działania Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej. Warunkowy odruch - odruch, czyli reakcja, zachodzący nie na  bodziec, który go zwykle wywołuje u wszystkich zwierząt danego gatunku, ale na inny  bodziec, jeśli takowy tamtemu wielokrotnie towarzyszył. Warwy - warstwy gliny (iłu) na przemian jasne i ciemne odłożone w  jeziorze lub morzu przez wody z topniejących lodowców. Grubość ich i barwa zmienia się zależnie od tego, czy były odkładane w zimie czy w lecie. Osady warwowe nazywane są inaczej laminowanymi. Watty – bagna nadmorskie, słone które są zalewane podczas przypływów, środowisko życia dla licznych małży robaków i słonorośli które są przystosowane do gwałtownych zmian środowiska, wysychanie w czasie odpływu, narażenie na wyżeranie przez specyficzna  awifaunę. Welon  zbiorowisko pnączy (np. chmielu, kielisznika), wspinających się na krzewy i drzewa, występujący na skraju lasu lub zarośli.

148

Welon  zbiorowisko pnączy na ścianie lasu, zadrzewienia lub ziołorośli. Weny  żyły. Wetland – podmokły, grząski obszar zasiedlony przez organizmy lądowe i wodne. Wewnątrzwydzielniczy gruczoł  gruczoł, który wydziela  hormon bezpośrednio do krwi. Wezbranie sztormowe podniesienie się poziomu morza ponad stan normalny w wyniku działania naprężeń wiatrowych i spadku ciśnienia atmosferycznego w czasie sztormu. Wezbranie sztormowe może być katastrofalne, jeżeli wystąpi w czasie  przypływu. Węgiel – wraz z azotem,  tlenem,  wodorem tworzy swoisty „szkielet” materii organicznej budując wszystkie związki organiczne, dlatego nazywany jest często  pierwiastkiem budulcowym lub organogennym. Węgiel kamienny - skała czarna, palna, utworzona w 75—95% z węgla roślin kopalnych. Węgiel organiczny - jest węglem znajdującym się w próbce gleby lub osadu, nie jest to jednak węgiel występujący w węglanach. Wyrażany jest jako procent zawartości C w masie próbki. Węglowodany  cukry. Węzeł - 1/ punkt na profilu fali stojącej, w którym nie występuje ruch pionowy lub gdzie jest on minimalny. Jeżeli taki stan ruchu występuje wzdłuż pewnej linii na falującej powierzchni, linię tę nazywamy linią węzłową 2/ jednostka prędkości stosowana w żegludze morskiej, równa jednej mili morskiej na godzinę ( 1 węzeł = 1852 m•h-1 = 51 cm•s-1). Wiatry zachodnie - masy powietrza przesuwające się z subtropikalnych stref wysokiego ciśnienia w kierunku wyższych szerokości. Mają one kierunek południowo-zachodni na

półkuli północnej i północno-zachodni na półkuli południowej. Wici - można znaleźć je w niektórych typach  komórek roślinnych i  zwierzęcych, a zwłaszcza w komórkach  Protista oraz męskich  komórkach rozrodczych. Występują zazwyczaj pojedynczo, rzadziej po dwie lub więcej. Poruszają się symetrycznie, wykonując ruchy faliste lub śrubowate. Przesuwają płyny środowiska wzdłuż własnej osi w kierunku swoich końców, popychając tym samym komórki w stronę przeciwną. Występują na powierzchni  nabłonków orzęsionych oraz na powierzchni wielu organizmów jednokomórkowych, spełniają rolę lokomocyjną oraz służą do przemieszczania płynnych i stałych składników środowiska zewnętrznego po powierzchni komórek. Wir, zawirowanie - ruch o kolistej, spiralnej formie; jest to kolisty ruch wody ( cyrkulacja) w każdym z większych  basenów oceanicznych w subtropikalnych obszarach wysokiego ciśnienia. Wirginilne stadium - stadium rozwoju osobniczego rośliny od momentu ujawnienia się podstawowych procesów, które będą decydować o morfologii dojrzałego osobnika, do momentu przybrania przez roślinę pokroju przypominającego pokrój dojrzałego osobnika. Wirusy – twory biologiczne nie mające budowy komórkowej, nie mają własnych układów  enzymatycznych, przy przekazywaniu  informacji genetycznej muszą zatem z układów biologicznych zawartych w żywych  komórkach  organizmu gospodarza. Wirusy pasożytują w komórkach  bakteryjnych,  roślinnych i  zwierzęcych. Wirusy bakteryjne ( bakteriofagi) - wirusy pasożytujące na bakteriach. Znane są liczne ich odmiany napastujące określone 149

gatunki bakterii. W przyrodzie występują wszędzie tam, gdzie są  bakterie, u człowieka obficie w przewodzie pokarmowym. Wiszar – pływające wyspy, które zajmują znaczą część lustra wody jezior dystroficznych. Wiszące torfowisko źródliskowe - torfowisko położone na zboczu, tworzące się wokół miejsca wypływu kilku źródeł, ewentualnie zasilane przesączającymi się wodami gruntowymi. Witamina - substancja pokarmowa niezbędna, choć w bardzo nikłej ilości, do życia określonego organizmu zwierzęcego. Np. witamina D konieczna w procesie mineralizacji kości. Witaminy - substancje chemiczne, wymagane w określonych ilościach, działających jako kofaktory  enzymów w  katalizowaniu biochemicznych reakcji. Włok – (trał) narzędzie połowu ryb; sieć w kształcie worka, ciągnięta w  pelagialu lub nad dnem na toczyskach z deskami rozporowymi przez jeden  kuter lub statek zwany trawlerem. Włok może być ciągnięty przez dwa kutry, z których każdy ciągnie jedno skrzydło włoka - ten sposób połowu nazywany jest połowem „w tukę”. Włosowate naczynia - naczynia krwionośne mikroskopijnych rozmiarów o ściance utworzonej z pojedynczej warstwy komórek śródbłonkowych. Włosowatość - zjawisko podnoszenia się niektórych cieczy w bardzo cienkich rurkach lub w nader wąskich szczelinach, np. w bibule. Włókna - wydłużone utwory w ciele istot żywych; wzmacniające pojedyncze komórki lub ich wiązki a roślin; kurczliwe komórki mięśniowe lub elementy międzykomórkowe tkanki łącznej u zwierząt bądź u tych ostatnich wypustki plazmatyczne

komórek nerwowych tworzące  nerwowe włókna. Woda gruntowa - woda znajdująca się w strefie nawietrzonej gleby (warstwa wodonosna), nad nieprzepuszczalnym podłożem. Uzależnione są od zasilających je opadów atmosferycznych. Woda krasowa - woda krążąca w przestworach  krasowych: jaskiniach, kominach i korytarzach  krasowych; wody krasowe krążące poniżej poziomu  wody gruntowej określa się jako freatycznne, powyżej - jako wadozowe. Woda międzywarstwowa – woda spotykana w skałach porowatych, najczęściej w osadach piasku, piaskowcach i niektórych skałach wapiennych. Są to wody zawarte w warstwie przepuszczalnej która jest ograniczona od dołu i od góry przez warstwy nieprzepuszczalne. Woda morska - woda zawarta w  oceanie światowym; średnie  zasolenie 35 %o , średnia temperatura wód powierzchniowych 17,4 oC. Woda niska (low water, LW) najniższy poziom wody występujący podczas odpływu. Woda radioaktywna, w. radoczynna - woda mineralna zawierająca rozpuszczone związki pierwiastków radioaktywnych. Woda szczelinowa - występuje na terenach skalistych, dostaje się przez szpary i szczeliny do grot i komór skalnych, tworząc tam podziemne  potoki i  jeziora. W wyniku działania wód szczelinowych powstają duże groty z bogactwem form stalaktytów i stalagmitów. Mogą w nich żyć nawet zwierzęta wyższe np. odmieniec jaskiniowy i niektóre gatunki ryb. Woda wodozowa - łac. vado = idę, woda znajdująca się w obiegu małym, spadająca na ziemię w postaci opadów atmosferycznych, wsiąkająca w grunt, spływająca po powierzchni terenu jako rzeki i powracająca do morza.

150

Woda wysoka (high water, HW) najwyższy poziom wody osiągany przez falę pływową. Woda zaskórna - woda  gruntowa, znajdująca się blisko powierzchni gruntu, zatrzymana przez nieprzepuszczalne podłoże. Wodna masa - pojęcie stosowane w hydrologii na określenie wód oceanicznych (morskich) o znacznej objętości, o właściwościach fizycznych, chemicznych i biologicznych ukształtowanych w określonym czasie oraz obszarze kuli ziemskiej, zachowujących te właściwości nawet po przemieszczeniu się poza obszar ich formowania i ulegających znacznej transformacji w wyniku mieszania się z wodami o innych właściwościach; parametrami charakteryzującymi masę wodną są: temperatura, zasolenie, zawartość tlenu, właściwości optyczne, wskaźniki biologiczne. Wodne siedlisko - określa siedliska lub organizmy, które żyją głównie w wodzie. Wodniczka  wakuola. Wodochronne lasy - lasy, których wiodącą funkcją jest ochrona zasobów wodnych. Wodonośna warstwa - obszar podglebia lub skał zawierający wodę na pewnej określonej głębokości. Warstwa ta jest zwykle ograniczona w głębi przez pokłady nieprzepuszczalne. Wodorosty - dawna nazwa wszelkich roślin wodnych (higrofitów). Wodospad – torencjał, woda spływa po stoku z dużym spadkiem, pionowo w dół. Najwyższy na ziemi wodospad znajduje się w Wenezueli – Santo Angelo – 980 m. Wodowskaz - łata przymocowana na  brzegu rzeki dla odczytywania stanu wody. Wodór – wraz z  azotem,  tlenem,  węglem tworzy swoisty „szkielet” materii organicznej budując wszystkie związki organiczne, dlatego nazywany

jest często  pierwiastkiem budulcowym lub organogennym. Wody balastowe – pochodzą ze zbiorników balastowych - pozwalają na zanurzanie i wynurzanie okrętu podwodnego. Podczas zanurzania, otwierane są klapy i odwietrzniki, co skutkuje nabraniem do zbiorników wody i uzyskaniem pływalności ujemnej okrętu. Podczas szasowania zbiorników balastowych przy wynurzaniu, klapy zbiorników pozostają otwarte, natomiast zamykane sa odwietrzniki. Pozwala to na wtłoczenie do zbiornika powietrza i stworzenie poduszki powietrznej w celu wypchnięcia z niego wody. Wody lenityczne - wody stojące: bagna,  stawy,  jeziora. Wody lotyczne - wody płynące: źródła, potoki, rzeki, strumienie,  kanały i rowy. Wody podziemne - to wody, zalegające pod powierzchnią Ziemi na różnych głębokościach i powstałe na skutek różnych procesów geologicznych. Wody siarczane - wody mineralne zawierające rozpuszczone siarczany oraz  siarkowodór. Wole - rozszerzona część przewodu pokarmowego przed żołądkiem, w której zatrzymuje się pożywienie u wielu ptaków i pewnych bezkręgowców, jak owady. Poprzedza ono rozszerzenie żołądkowe, czyli żołądek właściwy  trawiący. Woskowacenie – jeden z efektów adkrustacji. Wrzeciono kariokinetyczne (podziałowe) – struktura plazmatyczna powstająca w  komórce podczas jej  podziału w procesie  mitozy i  mejozy. U  zwierząt i niektórych  roślin wrzeciono podziałowe powstaje przy udziale  centrioli, które dzieląc się tworzą 2 bieguny wrzeciona. Wrzeciono podziałowe  wrzeciono kariokinetyczne. 151

Wskaźnik biotyczny – jest wartością liczbową charakteryzującą zespoły hydrobiontów środowisk lotycznych, lenitycznych, estuaryjnych i słonowodnych. Wskaźniki zanieczyszczeń określają właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne wód. najczęściej są to: zawartość zawiesiny,  BZT5,  ChZT, tlen rozpuszczony w wodzie, temperatura i zawartość szeregu związków mineralnych. Spełnienie norm jakości pozwala na zaklasyfikowanie wód do polskich klas czystości wód. Współczynnik współzawodnictwa - parametr, który ilościowo wyraża negatywny efekt wpływu jednego organizmu na drugi. Współzawodnictwo  interakcja pomiędzy lub wśród dwóch lub więcej organizmów polegająca na czerpaniu korzyści z organizmu żywiciela, przynosząca szkodę organizmom żywicielskim. Współzawodnictwo gatunkowe współzawodnictwo w obrębie tego samego gatunku o niszę ekologiczną, pokarm, itp. Współzawodnictwo inferencyjne - współzawodnictwo, w którym jeden organizm aktywnie przeszkadza drugiemu w zdobywaniu pokarmu. Wszystkożerne zwierzęta odżywiające się pokarmem roślinnym i zwierzęcym. Wtórna ściana komórkowa - jest wykształcana przez niektóre  tkanki wzmacniające lub przewodzące. Zlokalizowana jest między  ścianą komórkową pierwotną a  błoną komórkową.  Ściany komórkowe wtórne zawierają celulozowe mikrofibryle i są wypełnione  ligninami,. Uwidacznia się to zwłaszcza w drewnie. Wtórne tkanki - tkanki powstające w pędzie i korzeniu w wyniku różnicowania się tkanek pierwotnych oraz podziałów komórek  miazgi.

Wulkaniczne skały (skały wybuchowe) - skały utworzone z zastygłej  magmy. Wybrzeże - pas lądu, który rozciąga się od linii wody w kierunku lądu aż do granicy wpływu morza, co można stwierdzić w rzeźbie terenu. Wyciek bardzo słaby, nie skoncentrowany, przeważnie powierzchniowy, rzadziej linijny wypływ wody z odsłoniętej warstwy wodonośnej lub zwietrzeliny skalnej. Wydajność ekologiczna – wydajność  łańcucha pokarmowego, oznacza procent dostępnej energii przechwytywanej na każdym  poziomie troficznym. Wydalanie (ekskrecja) - proces usuwania z  organizmu zwierzęcego zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii oraz nie strawionych części pokarmu. Wydma - piaszczyste wzniesienie o różnym kształcie, usypane przez wiatr. Wydzieliny - płynne substancje wytwarzane przez komórki gruczołowe ( gruczoł). Wykap, wysięk - bardzo mało wydajny wypływ bez jednego wyraźnego otworu, którym wydostaje się woda podziemna. Wykładniczy wzrost (eksponencjalny) - wzrost populacji przebiegający zgodnie z krzywą wykładniczą ( logistyczny wzrost). Wylewna skała - skała utworzona przez zakrzepnięcie  lawy. Wylinka - zrzucona podczas linienia zewnętrzna warstwa oskórka (zwykle u stawonogów). Zewnętrzna, zrogowaciała warstwa naskórka zrzucana płatami przez płazy i  gady. Wymiana gazów - proces fizyczny zachodzący pomiędzy środowiskiem zewnętrznym a narządami oddechowymi i  komórkami ciała (bezpośrednio lub przy udziale krążenia). Polega na pobieraniu tlenu, w kierunku odwrotnym zaś - na wydalaniu dwutlenku węgla 152

powstałego w  komórkach przy oddychaniu. Wymierający gatunek - kategoria  Czerwonej Listy,  gatunek którego zasoby są tak małe, a liczebność zmniejsza się tak szybko, że o ile nie przestaną działać czynniki mu zagrażające, wyginie na danym terenie w najbliższej przyszłości. Wysięk - słabe powierzchniowe wysączanie się wody, przeważnie ze zwietrzeliny podścielonej utworami nieprzepuszczalnymi; powoduje zawilgocenie terenu i nie ma widocznego odpływu na zewnątrz. Wysokość fali - pionowa odległość pomiędzy grzbietem i sąsiednią doliną fali. Wysokość pływu - różnice kolejnych rzędnych wysokiego i niskiego poziomu wody (LW i HW). Wyspa - część lądu otoczona ze wszystkich stron wodą. Wyspa barierowa - długa wąska wyspa zbudowana przez fale, odcięta od lądu przez  lagunę. Wywierzysko wypływ wód podziemnych na powierzchnię w terenach  krasowych. Wyższa woda niska (higher low water, HLW) - wyższy z dwóch poziomów niskich fali pływowej, występujących w ciągu doby; odnosi się do pływów mieszanych. Wyższa woda wysoka (higher high water, HHW) - wyższy z dwóch poziomów fali pływowej występujących w ciągu doby; odnosi się do pływów mieszanych. Wzór Vollenweidera – określa szacunkową wielkość dopuszczalnego, rocznego ładunku fosforu jaki spływa ze zlewni do odbiornika. Istotnym elementem wzoru są: głębokość zbiornika, obciążenie hydrauliczne zbiornika i czas retencji wody. Wzrost - powiększanie się wymiarów i masy ciała  organizmów w ciągu ich życia związanych z powiększaniu się  komórek i ich liczby.

Z

abagnianie

(

paludyfikacja) - rozwój  mokradła przez osiedlanie się roślin na siedlisku pierwotnie niemokradłowym i akumulację wody. Zadrzewienie - drzewa i krzewy w granicach pasa drogowego, pojedyncze drzewa lub krzewy albo ich skupiska nie będące lasem w rozumieniu art. 3 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2000 r. Nr 56, poz. 679, z późn. zm.), wraz z terenem, na którym występują, i pozostałymi składnikami szaty roślinnej tego terenu, spełniające cele ochronne, produkcyjne lub społeczno-kulturowe. Zagęszczenie – jest liczbą osobników przypadających na jednostkę przestrzeni - powierzchni lub objętości, w miejscu jakie jest zasiedlone przez populację. Zagrożenie - takie właściwości substancji, czynnika lub warunków środowiska naturalnego, które mogą być szkodliwe w określonych okolicznościach. Zagrożony gatunek - kategoria  Czerwonej Listy,  gatunek którego tendencje dynamiczne sugerują ryzyko wyginięcia na danym terenie. Zakwit wody - masowy rozwój  fitoplanktonu, związany z optymalnymi warunkami  środowiska, a zwłaszcza optymalną ilością  biogenów w wodzie. W efekcie zakwitu woda zmienia barwę i staje się mniej przejrzysta. Obserwuje się ją w rzekach, stawach,  jeziorach i morzach. W wyjątkowych wypadkach dochodzi do złagodzenia falowania z powodu dużej ilości  fitoplanktonu – jest to wynik rozwoju jednego gatunku, zazwyczaj sinic. Obumarłe  glony 153

mogą powodować m.in. lokalne przyduchy a nawet wydzielanie się egzotoksyn. Zalążek - (u roślin) zwarty  narząd produkujący jedną komórkę rozrodczą żeńską (oosfera). Porównuje się go z  zarodnią, w której może kiełkować  zarodnik, dając początek tkance  haploidalnej, będącej odpowiednikiem  przedrośla wytwarzającego komórki jajowe. Zalążnia - część słupka, w której znajdują się  zalążki. Nazywamy ją dolną, gdy leży poniżej poziomu okwiatu, lub górną, gdy leży od niego wyżej. Zalew - płytki, przymorski zbiornik wodny, powstały w wyniku odcięcia ujścia rzecznego od słonawego morza  mierzeją lub tamą ( estuarium). Zanieczyszczania - wprowadzanie do naturalnego  środowiska każdej substancji lub czynnika, które wywołują niekorzystne zmiany w fizycznych, chemicznych lub biologicznych właściwościach powietrza, gleby, wody i organizmów żywych. Zanieczyszczenie lądów - zanieczyszczenie środowisk lądowych wywołane np. składowaniem odpadów przemysłowych i pokopalnianych oraz pestycydami. Zanieczyszczenie morza wprowadzenie przez człowieka do  środowiska morskiego substancji i energii szkodliwych dla żywych zasobów i właściwości fizykochemicznych morza. Głównym źródłem zanieczyszczeń morza są ścieki przemysłowe, komunalne i wielkoobszarowe rolnicze przedostające się rzekami a także  żegluga morska.  Zanieczyszczenia te mają tragiczny wpływ na życie ptaków i  planktonu morskiego, a przez to wpływają również na łańcuch troficzny i całą sieć troficzną w morzach i oceanach. Zanieczyszczenie powietrza zanieczyszczenie atmosfery wywołane

spalaniem paliw kopalnych, takich jak węgiel, ropa naftowa i  torf. Powoduje to wprowadzenie do atmosfery dużych ilości dwutlenku i tlenku węgla, dwutlenku siarki i tlenków  azotu, które odpowiedzialne są za efekt cieplarniany i kwaśne opady. Zanieczyszczenie wód - zespół niekorzystnych zmian cech fizycznych, chemicznych i biologicznych wód w wyniku nadmiernej emisji czynnika zanieczyszczającego, przekraczająca naturalną możliwość samooczyszczenia przez zbiornik wodny. Zapadlina - zapadnięta część skorupy ziemskiej otoczona  uskokami. Zapłodnienie - połączenie się dwóch  komórek rozrodczych  męskiej i  żeńskiej w jedną  komórkę, dającą początek nowemu  organizmowi. Zapłodnienie wewnętrzne zachodzi w ciele osobnika będącego nosicielem komórek zwanych żeńskimi. Zapłodnienie zewnętrzne ( glony, ryby itp.) odbywa się w środowisku zewnętrznym, Zapłodnieniem indywidualnym nazywamy: zapłodnienie wewnętrzne jednej lub wielu gamet żeńskich produkowanych przez danego osobnika. Zapora - inaczej tama, przegroda dolinowa, jest budowla hydrotechniczną tworzy zbiornik retencyjny do celów energetycznych, irygacyjnych, żeglugowych, ochronę przeciwpowodziową, zaoenia w wodę do celów rybackich. Zapotrzebowanie tlenu - zjawisko występujące w zanieczyszczonym ściekami organicznymi przemysłowymi środowisku wodnym. Ścieki te stymulują nadmierny rozwój bakterii tlenowych. Zużywają one ogromne ilości tlenu do utleniania materii organicznej, co doprowadza do obniżenia zawartości tlenu lub całkowitego jego zaniku w wodzie. W

154

konsekwencji ogranicza to rozwój roślin i zwierząt w tym siedlisku. Zapylenie - przeniesienie pyłku na  znamię kwiatu rośliny okrytonasiennej lub na  zalążek rośliny nagonasiennej. Jeżeli pyłek pochodzi z tego samego kwiatu co znamię, będzie to samozapylenie, w przeciwnym razie zapylenie krzyżowe. Zarodek - nowy organizm rozwijający się z jaja, ale pozostający jeszcze w ciele matki albo w obrębie błon okrywających jajo. Zarodnia  narząd zawierający  zarodnik. Zarodniki  komórki służące do procesu  rozmnażania bezpłciowego u niektórych  roślin i  grzybów. Zarośla - zwarte skupienia krzewów. Zarośla nadbrzeżne – stanowią naturalną barierę dla zanieczyszczeń wielkoobszarowych. Zarybianie działanie polegające na stałym lub okresowym wprowadzaniu narybku (czasami larw) do  jezior, rzek, zbiorników zaporowych lub  stawów. Zasada binominalnego nazewnictwa gatunków – wprowadzona w 1753 roku przez Linneusza, określa iż nazwa naukowa rośliny lub zwierzęcia pisana jest po łacinie i składa się z nazwy rodzajowej pisanej dużą literą i nazwy gatunkowej pisanej małą literą np. Cyprinus carpio. Zasada hierarchii taksonów – mówi nam, że w grupie  organizmów można wyodrębnić takie, które mają podobne cechy i będą one tworzyć poszczególne  jednostki taksonomiczne. Zasada priorytetu – zwana inaczej zasadą nienaruszalności nazwy użytej przez autora pierwszego opisu gatunku, nazwisko autora w spisach systematycznych umieszczane jest po nazwie rośliny lub zwierzęcia. Zasady - związki chemiczne o mydlanym smaku, odszczepiające w

roztworze wodnym  jony wodorotlenowe (OH). Z kwasem dają sól i wodę. Zasoby - konsumowalne rekwizyty  środowiska (m.in.  energia, pierwiastki  biogenne, pokarm roślinny i zwierzęcy, przestrzeń), wykorzystywane przez osobnika w procesach podtrzymywania biomasy, wzrostu i reprodukcji ( limitacja). Zasoby naturalne - to ogół zasobów pochodzących z przyrody, z których może korzystać człowiek. Zasoby te dzielą się na materię żywą, materię nieożywioną, oraz energię. Zasoby nieodnawialne - są to przede wszystkim zasoby energetyczne (paliwa kopalne) i minerały. Zasoby odnawialne - są to np.: wody, atmosfera, drewno, zasoby ryb; ich odnawialność wynika z zamkniętych obiegów materii: tlenu, wody i azotu. Zasoby wodne - wody rzek, zbiorników wodnych oraz różnego rodzaju warstw wodonośnych w skorupie ziemskiej. Zasolenie ilość gramów rozpuszczonej soli w 1000 g  wody morskiej wyrażane w  promilach [%o], lub PSU (practical salinity units) (1 ‰ = 1 PSU).. Podstawę słoności wody stanowią  jony chlorku sodu (27%), soli magnezu, wapnia, potasu i siarczany. Zasolenie można również określać jako stosunek przewodności próbki wody do znanej przewodności określonego roztworu chlorku potasu (KCl). Zastawka - proste urządzenie piętrzące wodę na  cieku (rodzaj  jazu). Zastępcza czynność  czynność bez związku z istniejącą sytuacją, wywołana u zwierzęcia podległego pobudzeniu, które to  pobudzenie wywołuje w zasadzie reakcje odmienne.

155

Zatoka - część morza lub  jeziora wcinająca się w ląd, który otacza ją z trzech stron. Zawiązek  komórka, która mnożąc się może wytworzyć  narząd, istotę wielokomórkową lub populację  mikroorganizmów.  Zarodek w  nasieniu. Zbiorowiska zastępcze zbiorowiska roślinne powstające w danych warunkach siedliskowych i  klimatycznych pod wpływem czynników naturalnych (np. lokalnych zaburzeń; naturalne z. z.) bądź działalności człowieka (np. różnych form użytkowania; antropogeniczne z. z.). Zbiorowisko - grupa wielu populacji różnych gatunków zwierząt lub roślin żyjąca w obrębie  ekosystemu. Zbiorowiska mogą być otwarte (nisze ekologiczne niestabilne lub „puste", umożliwiające osiedlanie nowym gatunkom) lub zamknięte (nisze ekologiczne ustabilizowane lub „pełne"). Zbiorowisko roślinne abstrakcyjny typ  fitocenozy cechujący się powtarzalną, specyficzną i charakterystyczną kombinacją gatunków. Zdjęcie fitosocjologiczne - spis wszystkich gatunków roślin na spełniającej określone warunki powierzchni próbnej, wraz z oszacowaniem liczebności gatunków. Zdrewniały nasycony  drzewnikiem (ligniną), twardą i sztywną substancją, której  drewno zawdzięcza swe właściwości. Zenit - punkt na nieboskłonie dokładnie przeciwny nadirowi i znajdujący się pionowo bezpośrednio nad obserwatorem. Zespoły, asocjacje (biogeogr.) współistnienie, zwykle w tym samym siedlisku, wielu określonych gatunków zwierząt lub roślin. Zespół organizmów zwierzęcych ( zoobentos) i roślinnych ( fitobentos) zamieszkujących  dno zbiorników

wodnych. Z uwagi na zróżnicowanie wielkościowe istnieje podział na: 1.  Mikrobentos (0,05 - 0,1 mm), 2.  Meiobentos (0,5 - 1 mm), 3.  Makrobentos (1-5 mm), 4. Megabentos (5 - 10 i więcej centymetrów). W obrębie  bentosu wyróżnia się następujące grupy ekologiczne: 1. Rhizobentos, zakorzenione w dnie rośliny nasienne  makrofity, 2.Haptobentos, osiadłe  glony i zwierzęta, 3.  Echopelobentos, zakotwiczone w mule morskim osiadłe bezkręgowce (np. małż Pinna), 4. Herpobentos, ruchliwe zwierzęta ( bentos właściwy). Zespół przyrodniczo krajobrazowy – w polskim prawie ochrony przyrody jest to fragment  krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujący na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne. Zespół roślinny zbiorowisko roślinne mające swoje gatunki charakterystyczne, tj. takie, które w nim osiągają optimum swojego występowania z gatunkami  dominującymi. Zewnętrzny szkielet - muszla lub pancerz okrywający zwierzę. Zębina - odmiana tkanki kostnej tworząca główny masyw zęba, szczególnie zbita i mineralizowana (w 70%). Korona zęba zwykle jest pokryta emalią, czyli szkliwem. Zgnilizna roślin  choroba fizjologiczna  roślin, wywoływana przez  bakterie i  grzyby prowadząca do rozkładu  komórek i  tkanek. Zgorzel kory  choroba fizjologiczna  roślin. Zgorzel siewek  choroba fizjologiczna  roślin. Zielnik - zbiór zasuszonych roślin. Ziemnowodne - określa organizmy, które część życia spędzają w wodzie, a część na lądzie.

156

Ziołorośla - skupienia wysokich roślin zielnych nie będących trawami, np. często barwnie kwitnących bylin, najczęściej spotykane w roli okrajków lub  ekotonalnych na  brzegu  jezior i rzek. Zlewisko - jest obszarem z którego wody powierzchniowe spływają do jednego morza lub oceanu. Około 20% powierzchni Ziemi stanowi obszar bezodpływowy. Zlewnia - ( dorzecze) teren, z którego wody spływają do określonego zbiornika wodnego (rzeka,  jezioro,  bagno, morze). Wyróżniamy zlewnie powierzchniową i podziemną. Zlodowacenie - okres lodowcowy, podczas którego lodowce zajmowały znacznie większą część powierzchni Ziemi niż poprzednio. Zlodzenie - ogół zjawisk związanych z tworzeniem się lodu na rzekach,  jeziorach i morzu. Złoże, złoże mineralne – naturalne nagromadzenie kopalin w obrębie skorupy ziemskiej, powstałe w wyniku różnorodnych procesów geologicznych. Istotnym jest fakt, iż złoże występuje w takiej ilości i w takich warunkach ekonomicznych i geologicznych, że jego eksploatacja jest opłacalna (tym się różni złoże od zasobu). Złożone oko - oko utworzone z wielu małych pojedynczych oczek, każde z nich jest ustawione w innym kierunku i daje obraz zredukowany do plamki. Oko złożone daje obraz niewyraźny, utworzony z tylu plamek, ile ma odrębnych oczek. Zmienność organizmów – występowanie  dziedzicznych lub niedziedzicznych różnic między  narządami czy  komórkami jednego osobnika lub osobnikami jednej  populacji albo populacjami. Zmierzchowe zwierzęta zwierzęta, które pędzą czynne życie jedynie o zmierzchu i o świcie, śpią zaś podczas pozostałej części doby.

Zmyw - nabieganie i wycofywanie się fali na skarpę tuż po załamaniu się fali. Znamię - część  słupka, na którym  pyłek może kiełkować, aby zapłodnić  komórkę jajową. Zoa  zwierzęta. Zoobentos  fauna denna, bezkręgowce w zasięgu  bentalu i  litoralu. W zależności od charakteru dna wyróżniamy zbiorowiska  bentosowe:  liton,  psammon  pelon. Nad dnem gromadzi się dużo zwierząt ruchliwych lub posiadających mniejsze możliwości lokmotoryczne są to: hiperbentos,  nektobentos, sessil i vagil. Zoocenoza - wielogatunkowy zespół zwierząt zasiedlający określone  środowisko wodne lub lądowe (np. zoocenoza planktonowa,  bentosowa itp.). Zoofagi są zwierzętami odżywiającymi się wyłącznie ciałem innych żywych zwierząt. Zoologia – nauka o  zwierzętach, ich budowie, zachowaniu,  dziedziczeniu. Zooplankton - organizmy zwierzęce będące częścią składową  planktonu od bakterii do makroorganizmów (np. meduz o średnicy dzwonu 0,8-1,2 m). Zraz - oddzielona część istoty żywej, przeniesiona później bądź na inne miejsce tego samego osobnika, bądź na inny organizm (podkładka), zrasta się z sąsiednimi tkankami i staje częścią podkładki. Związek (zespołów) - kategoria systemu zbiorowisk roślinnych wyższa od zespołu, grupująca zwykle zespoły bardzo podobne pod względem struktury i uwarunkowań ekologicznych, np. związek AlnoPadion - lasy łęgowe uwarunkowane powtarzającymi się zalewami, związek Dicano-Pinion - bory sosnowe, związek Vaccinio-Piceion - bory świerkowe. Związek chemiczny (substancja złożona)  ciało jednorodne, którego cząsteczki powstają w wyniku reakcji 157

pomiędzy dwoma lub więcej  pierwiastkami. Związki chemiczne wykazują inne własności niż pierwiastki, z których powstały. Zwierciadło wody jest powierzchnia wody określona linią jej przecięcia z  brzegami lub ścianami zbiornika. W rzekach  lustro wody dostosowuje się do spadku dna, w  jeziorach jest zawsze poziome a w wodach gruntowych jest to granica pierwszej pod powierzchnią ziemi, bezciśnieniową strefa wody. Zwierzęta  organizm zwierzęcy. Zwierzęta kręgowe  kręgowce. Zwierzęta stałocieplne – organizmy posiadające zdolność utrzymywania temperatury wewnętrznej ciała na względnie stałym poziomie, niezależnym od temperatury otoczenia. Zwierzęta zmiennocieplne – organizmy, których temperatura wewnętrzna ciała zależy od temperatury otoczenia. Zwiewnia – rejon erozji wiatrowej z którego pył organiczny lub mineralny dostaje się do wody jezior lub morza. Zwój - nabrzmienie w układzie nerwowym- zawierające głównie ciała komórek nerwowych. Zwrotnikowa strefa - zespół obszarów o klimacie gorącym, sąsiadujących ze zwrotnikami. Wyróżnić należy strefę równikową, sąsiadującą z równikiem, oddzielającą dwie strefy zwrotnikowe. Zygota - termin używany w biologii dla określenia zapłodnionej komórki jajowej. Zysk energetyczny  organizmy, których temperatura wewnętrzna ciała ulega zmianie przy zmianie temperatury otoczenia.

Ź

ródlisko - zespół źródeł

lub  wysięków wraz z ich specyficzną florą i fauną. Źródliskowy obszar - zlokalizowany lub powierzchniowy wypływ wody podziemnej, który przynajmniej okresowo ma  odpływ, wraz z sąsiadującymi z nim  mokradłami (zwykle  torfowiskami źródliskowymi) i początkowym odcinkiem strumienia  odpływowego (umownie do 1OO m). Źródło  krenon, samoczynny, naturalny i skoncentrowany wypływ wody podziemnej (odróżniać od  młak,  wycieków i  wysięków).  artezyjskie - źródło, którym wypływają wody artezyjskie. Źródło mineralne - źródło wody mineralnej, tj. wody zawierającej rozpuszczone sole mineralne w ilości przynajmniej 1 g/l. Źródło przelewowe - źródło, którym wypływające wody przekraczają zaporę w postaci wznoszącego się stropu skał nieprzepuszczalnych ( limnokren). Źródło spływowe - źródło, którym wypływające wody spływają po pochyłości stropu skał nieprzepuszczalnych.

Ż

egluga bliskiego zasięgu -

forma żeglugi ograniczona do rejonu wód przybrzeżnych. W Polsce rejon ten dotyczy wód do 20 mil morskich od brzegu, ale wg. definicji Komisji

158

Europejskiej oznacza przemieszczanie ładunków i pasażerów drogą morską pomiędzy portami morskimi leżącymi w granicach geograficznych Europy lub między tymi portami a portami znajdującymi się w krajach pozaeuropejskich posiadających brzeg morski nad morzami graniczącymi z Europą. Żegluga jest jedną z form transportu na  akwenach wodnych; wyróżniamy żeglugę  morską,  śródlądową ze szczególnym uwzględnieniem zalewowej,  jeziorowej i rzecznej. Żegluga kabotażowa (kabotaż) – żegluga pomiędzy portami tego samego państwa. Jeśli odbywa się w obrębie jednego morza nazywana jest kabotażem małym. Jeśli porty te znajdują się na różnych morzach to mówimy o kabotażu wielkim. Często kabotażem nazywa się ogólnie żeglugą przybrzeżną. Żegluga morska - morski transport ładunków i osób w celach ekonomicznych. Realizowany jest między portami morskimi za pomocą wyspecjalizowanych statków Żegluga nieregularna (in.  trampowa) - obejmuje przewozy wykonane statkami transportowymi żeglugi nieregularnej, tj. statkami kursującymi bez ogłoszonego rozkładu podróży i kierowanymi zgodnie z aktualnymi potrzebami przewozowymi. Żegluga przybrzeżna - forma żeglugi ograniczona do rejonu wód przybrzeżych. W Polsce rejon ten dotyczy wód do 20 mil morskich od brzegu. Żegluga regularna szereg połączeń promowych tak zorganizowanych, aby obsłużyć połączenia między dwoma lub większą liczbą tych samych portów zgodnie z opublikowanym rozkładem rejsów; lub w taki sposób, że połączenia te są na tyle regularne lub częste, że stanowią dający się wyróżnić systematyczny szereg połączeń.

Żegluga śródlądowa – transport wodny odbywający się po zbiornikach śródlądowych i ciekach, przeciwieństwo żeglugi morskiej. Żegluga trampowa lub tramping - rodzaj żeglugi bez stałego rozkładu rejsów; przewóz najczęściej całookrętowych ładunków wynikający z aktualnego zapotrzebowania rynku przewozowego. Żegluga wahadłowa - forma żeglugi odbywająca się wyłącznie między dwoma konkretnymi portami lub przystaniami. W zależności od akwenu, który ma do pokonania statek może zaliczać się do żeglugi morskiej, przybrzeżnej lub śródlądowej. W skład floty obsługującej taką formę transportu najczęściej wchodzą promy różnej wielkości w furtami dziobowymi i rufowymi umożliwiającymi wjazd i wyjazd pojazdów z obu stron statku. Żelazo – to pierwiastek chemiczny zaliczany do  mikroelementów, który występuje w  cytochromach, związkach odgrywających podstawową rolę w transporcie elektronów podczas  oddychania komórkowego, w  komórkach zwierzęcych bierze udział w przenoszeniu tlenu przez  krwinki czerwone, w  komórkach roślinnych wchodzi w skład  enzymów powodujących rozkład nadtlenków np. katalazy i peroksydazy, bierze udział w procesie  fotosyntezy. Żółtko - mieszanina substancji odżywczych znajdująca się w różnych ilościach w jajach zwierząt. Zostaje zużytkowana na rozwój  zarodka. Żwacz - jedna z części złożonego żołądka przeżuwaczy, w której są zmagazynowane rośliny przed poddaniem ich przeżuwaniu. Tu zachodzi rozkład  błonnika. Żwir – jest luźną skałą okruchową o średnicy  minerału od 2 mm do kilku centymetrów. Żyły - naczynia krwionośne, którymi krew powraca do serca.

159

Żyworodny - wydający na świat młode „żywe", to znaczy nie okryte osłoną jaja. Żyzność wód – jest zasobnością wody i osadów dennych w  biogeny i materię organiczną.

Piśmiennictwo 1. Agapow L., 2000: Podstawy biologii. Wyd. Naukowe US, Szczecin 2. Atlas, część pierwsza – encyklopedia multimedialna 2002. PWN. Seria natura. PWN, Warszawa 3. Augustowski B.: Południowy Bałtyk. Z N Ossolińskich, Wrocław 1987, s. 411, 4. Barnier M.: Atlas wielkich zagrożeń. Ekologia, środowisko, przyroda. Wyd. NT, Warszawa 1995 s. 122, 5. Biologia. Encyklopedia multimedialna 2003. PWN. PWN, Warszawa 6. Campbell B.: Ekologia człowieka. PWN, Warszawa 1995, s. 234, 7. Chełmicki W.: Woda. Zasoby, degradacja, ochrona. Wyd. nauk. PWN. Warszawa. 2002, s.306 8. Chojnacki J.C. 1998: Podstawy ekologii wód. Akad. Roln. Szczecin, s.177 9. Chojnacki J.C. 2000: Podręczny leksykon ekologii wód. Akad. Roln. Szczecin s.67 10. Ciesielska M., Przybylak Z.: Leksykon ekologiczny. Agencja Wyd. „EkoMedium” Szczecin, s.173. 11. Demel K.: Morza i oceany - ekologia i biogeografia. PWN, Warszawa 1975, s 348, 12. Demel K.: Życie morza. Wyd. Morskie, Gdańsk 1974, s.431, 13. Dojlido J.R.: Ekologia i ochrona środowiska. Polit. Radomska. Radom. Skrypt. 19, 1997. s.370 160

14. Dudkiewicz-Świerzyńska M., Olechnowicz-Gworek K., 1999: Zdasz maturę z biologii. Komórka, tkanka ... organizm. Wyd. Piątek Trzynastego, Łódź 15. Duxbury A.C., Duxbury A.: An introduction to the world’s oceans. AddisonWesley Publ. Co., 1984, s.549, 16. Dziewański J. (red. naukowy): Encyklopedyczny słownik sozologiczny (ochrony środowiska). Wyd. CPPGSMiE PAN, Kraków, s. 431. 17. Filipiak J., Trzebiatowski R., Sadowski J.: Rybactwo. Przewodnik do ćwiczeń. I. Gospodarka na wodach otwartych. Wyd. AR. Szczecin 1995, s. 209, 18. Fincham A.A.: Basic marine biology. Brit. Mus. Cambridge Univ. Press. London 1985, s.157, 19. Gajewski K., Mendaluk Z.T.: Leksykon, ekologia, ochrona środowiska. Pol. Klub Ekol. Zielona Góra, 1995, s. 216. 20. Gore Al: Ziemia na krawędzi. Człowiek a ekologia. wyd. Ethos, Warszawa 1966, s.282 21. Grębecki A., 1986: Ogólne zasady biologii. WSiP, Warszawa 22. Häfner M.: Ochrona środowiska. Księga eko-testów do pracy w szkole i w domu. PKE, Kraków 1993, s. 349, 23. Hutchinson G.E.: A treatise in limnology. J. Wiley i Sons, Geogr. Phys.Chem., New York, 1957 s. 1015, 24. Jastrzębska E., 1983: Biologia w pytaniach i odpowiedziach dla licealistów i kandydatów na wyższe uczelnie. Część 1, część 2, część 3. Agencja Wydawnicza Comes, Łódź 25. Kajak Z.: Eutrofizacja jezior. PWN, Warszawa 1979, s. 231, 26. Kajak Z.: Hydrobiologia-limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych. Wyd. nauk. PWN 1998, s.355 27. Kilarski W., 2003: Strukturalne podstawy biologii komórki. PWN, Warszawa 28. Klimiuk E., Łebkowska M.: Biotechnologia w ochronie środowiska. Wyd. nauk. PWN. Wyd. nauk. PWN, 2003, s. 266 29. Konstantinov A.S.: Obstshaya gidrobiologia. Wyshaya skola, Moskva 1979, s. 480, 30. Kosińska M. (red.), 2002: Biologia. Spojrzenie na życie i biosferę. Encyklopedia PWN. PWN, Warszawa 31. Kunicki-Goldfinger J.H., 1980: Podstawy biologii od bakterii do człowieka. PWN, Warszawa 32. Lampert W., Sommer U.: Ekologia wód śródlądowych. PWN, Warszawa 1996, s. 389 33. Larousse: Ziemia, rośliny, zwierzęta. Ofic. wyd. BGW, Warszawa 1990, s.371 34. Levinton J.S.: Marine ecology. Prentice - hall inc., Englewood Cliffs, New Jersey 1982, s. 526, 35. Lityński A.: Hydrobiologia ogólna. PWN , Warszawa 1952 s. 544, 36. Lucas M.A.G.: Atlas ekologii. Wiedza i życie, Warszawa 1991 s. 87, 37. Łomniewski K., Mańkowski Wł., Zaleski J.: Morze Bałtyckie. PWN, Warszawa 1975, s. 505, 38. Łomniewski K., Mańkowski Wł., Zaleski J.: Morze Bałtyckie. PWN, Warszawa 1975, s. 508, 39. Müller H.J.: Ökologie. VEB Gustav Fischer Verlag, Jena 1984, s. 395, 40. Maitland P.S.:. The Hamlyn Guide to Freshwater fishes of Britain and Europe. Hamlyn, London, 1977 s. 256, 41. Mazur E.: Słownik ekologii i ochrony środowiska. Uniw. Szczecin. 1995, s. 251. 42. Mazur E.: Środowisko przyrodnicze a ekonomiczno – prawne aspekty jego ochrony. Uniw. Szczecin, 1994, s. 191. 2

43. Mierzwiński A.: 1000 słów o ekologii i ochronie środowiska. Bellona, Warszawa 1991, s.293, 44. Mikulski J. St.: Biologia wód śródlądowych. PWN, Warszawa 1982, s. 491, 45. Mikulski J., 1974: Biologia wód śródlądowych. PWN, Warszawa 46. Nauki przyrodnicze – encyklopedia multimedialna 2002. PWN. Seria natura. PWN, Warszawa 47. Nybakken J.W.: Marine biology. An ecological approach. Happer i Row, New York 1988, s. 513, 48. Odum E.P.: Podstawy ekologii. PWRiL, Warszawa 1982, s. 662, 49. Ott J.: Meereskunde. UTB Ulmer., Stuttgart 1988, s.386, 50. Pliński M.: Biologia organizmów morskich. Wyd.UG, Gdańsk 1994, s. 204, 51. Pliński M.: Hydrobiologia ogólna. U. G., Gdańsk 1992, s.189,. 52. Podbielkowski Z., Tomaszewicz H.: Zarys hydrobotaniki. PWN, Warszawa 1979, s. 531, 53. Prusinkiewicz Z.: Leksykon ekologiczno - gleboznawczy. PWN, Warszawa 1994, s. 288, 54. Prusinkiewicz Z.: Leksykon ekologiczno-gleboznawczy. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa, 1994, s. 299. 55. Pullin A.S.: Biologiczne podstawy ochrony przyrody. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2005, s.393 56. Rolik H., Rembiszewski J.M.: Ryby i krągouste (Pisces et Cyclostomata), PWN Warszawa, 1987, s. 314, 57. Różańska Z.: Zasoby, zanieczyszczenia i ochrona wód morskich ze szczególnym uwzględnieniem Bałtyku. PWN, Warszawa 1987, s. 187, 58. Stańczykowska A.: Ekologia naszych wód. WSiP, Warszawa 1990, s. 224, 59. Starmach K., Wróbel S., Pasternak K.: Hydrobiologia. PWN, Warszawa 1976, s.621, 60. Starmach K.: Wody śródlądowe, zarys hydrobiologii (skrypt). U.J. Kraków 1973, 61. Stępczak K. Ochrona i kształtowanie środowiska. WSiP, Warszawa 1994, s.197, 62. Styczyński B.: Hydrobiologia dla technikum gospodarki wodnej. PWSZ, Bielsko-Biała 1971, s.220, 63. Szczerbowski J.: Encyklopedia rybacko – wędkarska. Wyd. Inst. Ryb. Srodl., Olsztyn 1998 s.476 64. Szczerbowski J.: Rybactwo śródlądowe. Inst. Ryb. Śródl. Olsztyn 1993, s. 568, 65. Środowisko – encyklopedia multimedialna 2002. PWN. Seria natura. PWN, Warszawa 66. Tait. R. V.: Elements of marine ecology. An introductory course. Butterworths, London 1972, s. 314, 67. Thorson G.: Życie w morzu. Wyd . Morskie, Gdańsk 1976, s. 432, 68. Thurman H.V.: Zarys oceanologii. Wyd. Morskie, Gdańsk 1982, s.553, 69. Turoboyski L.: Hydrobiologia techniczna. PWN, Warszawa 1979, s. 444, 70. Villee P.B., 1976: Biologia. PWRiL, Warszawa 71. Vollenveider R.A.: Scientific fundamentals of the eutrophication of lakes and flowing waters with particular references to nitrogen and phosphorus as factors in eutrophication. Rep. OECD, Paris, 1968, s.159, 72. Weiner J.: Życie i ewolucja biosfery. Podręcznik ekologii ogólnej. Wyd. Nauk. PWN Warszawa, wyd.2, 2005, s. 610. 73. Wetzel R. G.,: Limnology. W.B. Sunders and Co. Philadelphia 1975 s.763, 74. Wirdheim A., Chojnacki J.C.: Co się dzieje z morzem bałtyckim. Naturskyddsföreningen, CCB, Stockholm 1992, s.86, 3

75. Żadin W.I.: Metody badań hydrobiologicznych. PWN, Warszawa 1966, s. 244, 76. Żmudziński L.: Świat zwierzęcy Bałtyku. WSiP, Warszawa 1990, s.196. 77. Żmudziński L., Kornijów R., Bolałek J., Górniak A., Olańczuk – Neyman K., Pęczalska A., Korzenioewski K. 2002: Słownik hydrobiologiczny. Terminy, pojęcia, interpretacje. WN PWN Warszawa s.287 78. Życie – encyklopedia multimedialna 2002. PWN. Seria natura. PWN, Warszawa

4