Czy zaburzenia odżywiania mogą dotyczyć

Czy zaburzenia odżywiania mogą dotyczyć mojego dziecka?

Wygląd, dieta, zdrowie, jedzenie, presja – czym są zaburzenia odżywiania i czy istniej profilaktyka w tym zakresie.

3

Każdy etap życia, a więc także dorastanie wymaga od nas adaptacji do nowych zadań, opanowania nowych umiejętności i wiedzy. Zadania rozwojowe wynikają z dojrzewania organizmu, ale i z wymagań, jakie stawia nam otoczenie. Realizacja zadań rozwojowych może być źródłem poczucia dumy, spełnienia, ale także frustracji, strachu i zagubienia

4

Skojarzenia ze szczupłością i otyłością Szczupłość

Otyłość

Zwycięski Pewny siebie Panujący nad sobą Przystojny Zadbany Zgrabny Wesoły Atletyczny Żadnych kłopotów z jedzeniem Zdrowy Przestrzega zaleceń lekarskich Dobry obywatel

Przegrany Niepewny siebie Niepanujący nad sobą Brzydki Niechlujny Niezdarny Wdzięczny za okazane zainteresowanie Przygnębiony, zły Rozlazły Żarłoczny Zagrożony chorobami, śmiercią Nie stosuje się do zaleceń lekarskich Kozioł ofiarny

5

6

7

Zaburzenia odżywiania zapewniają: Opiekę, troskę, zainteresowanie; Poczucie bezpieczeństwa; Poczucie kontroli; Poczucie, że jest się kimś wyjątkowym; Satysfakcję, poczucie siły, często moralnej wyższości; Odwrócenie uwagi od innych, istotnych problemów; Możliwość unikania kontaktów seksualnych; Możliwość unikania realnych konfrontacji; Poczucie posiadania czegoś własnego;

8

Szansa na zmiany…

Na zaburzenia odżywiania się można popatrzeć jak na szansę, dekompensacja objawowa pozwala na ukazanie problemu, a dzięki temu pozwala uzyskać pomoc i zmianę.

9

Czynniki spustowe

‘Czynniki związane z doświadczeniem szczególnego stresu i które zapoczątkowuje proces ograniczenia jedzenia jako rozwiązanie przeżywanego dylematu’ I. Ajwazowski, Statek podczas sztormu, 1887,

10

11

• „ A Ty jeszcze żresz?! Patrz, jakie masz uda!” – Julka słyszy to od taty w dniu swoich 15 urodzin. Właśnie zaczyna jeść drugi kawałek tortu. Już go nie kończy. Staje przed lustrem. I na wadze: 51 kilogramów?! Sześć do zrzucenia! Co dalej? Dieta, której nie wytrzymała. Potem głodówka. Objadanie się, wymioty. Wiecznie powtarzane: „Od jutra biorę się w garść”! Aż wreszcie raz się udaje. Z głodówką. Z czterdziestu dziewięciu kilogramów Jula zrzuca jedenaście. Za mało…- tak czuje… Co dalej? Szpital, kroplówki, depresja. I … psychiatra. Dziwne? Nie bo…. Trudno dziś być dziewczyną, naprawdę można zwariować!” • A. Sztyler – Turowska „Nastolatki na głodzie”

12

•Anoreksja to najbardziej śmiertelne z zaburzeń

psychicznych; •Bulimia choć wydaje się mniej groźna, jest bardziej nieprzewidywalna. •Zaburzenia odżywianie dotyczą także chłopców!!! •Zaburzenia odżywiania są trzecią pod względem

rozpowszechnienia grupą schorzeń; •Śmiertelność w anoreksji jest większa niż w przypadku innych zaburzeń psychicznych;

•Skłonność do zaburzeń odżywiania często bywa dziedziczna; 13

Dzieci i młodzież

ZABURZENIA ODŻYWIANIA SIĘ (ED, eating disorders)

• jadłowstręt psychiczny (anoresksja; anorexia nervosa) • żarłoczność psychiczna (bulimia; bulimia nervosa) • kompulsywne objadanie się, BED • ortoresksja • bigoreksja • nocne jedzenie

14

Cechy

silny lęk przed przybraniem na wadze, stosowanie patologicznych metod obniżania masy ciała, zaprzeczanie istnieniu choroby. 15

ZABURZENIA ODŻYWIANIA SIĘ jako schorzenia BIOPSYCHOSPOŁECZNE - etiologia WIELOCZYNNIKOWA • genetyczne • neuroprzekaźniki i neuromodulatory • układ hormonalny

• obsesyjno-kompulsyjna • histrioniczna • schizoidalna • osobowośd z pogranicza, borderline, BPD • wieloimpulsywna

• nieprawidłowe relacje małżeoskie rodziców • nieprawidłowe relacje rodzic-dziecko • brak autonomii, zależnośd, sztywnośd reakcji, brak umiejętności komunikacji • nadmierne wymagania wobec dziecka

OSOBOWOŚCIOWE

BIOLOGICZNE

RODZINNE

SPOŁECZNO KULTUROWE • znaczenie szczupłej sylwetki w osiąganiu sukcesów • różne role społeczne • wpływ mediów

16

Determinanty • Kulturowe

• Poznawcze

• Piękno-sukces • Akceptacja zależna od wyglądu • Uroda idzie w parze z innymi pożądanymi cechami • Nadmierny krytycyzm wobec siebie kiedy nie wpisuje się we wzorce lansowane przez media

• Nieadekwatne postrzeganie własnego ciała i szacowanie rozmiarów oraz wagi • Wzmożony krytycyzm i niezadowolenie • Wiara, że zmiana sylwetki wpłynie na poziom radości z życia

• Biologiczne

17

Kilka sposobów, które mogą wiele zmienić…

Czynniki podtrzymujące (poziom) Objawów Intrapsychiczny (poczucie satysfakcji, kontroli, sukcesu, często korespondujące z pozytywnymi reakcjami otoczenia, zwiększenie poczucia wpływu, poczucie wyjątkowości, oryginalności) Interpersonalny (wpływ na innych) Społeczny (zmiana pozycji w szkole, zmniejszenie oczekiwań co do wyników w nauce, bycie w centrum uwagi) Rodzinny (wpływ na członków rodziny)

18

Kilka sposobów, które mogą wiele zmienić…

ABC zaburzeń odżywiania się ICD 10 F50 Zaburzenia odżywiania Zespoły behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi.

F50.0 - Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa) A. Zmniejszenie masy ciała, a u dzieci brak przyrostu wagi prowadzące do osiągnięcia masy ciała co najmniej o 15% poniżej prawidłowej lub oczekiwanej przy danym wieku i wzroście. B. Postępowanie mające na celu zmniejszenie masy ciała jest narzucone samemu sobie przez unikanie tuczącego pożywienia. C. Samoocenianie siebie jako osoby otyłej oraz występowanie zaburzającego prawidłowe odżywianie się strachu przed przytyciem, co prowadzi do narzucania sobie samemu niskiego progu masy ciała. D. Obejmujące wiele układów zaburzenia endokrynne przejawiają się u kobiet zanikiem miesiączkowania, a u mężczyzn utratą zainteresowań seksualnych i potencji (z wyjątkiem występowania krwawień po substytucyjnym leczeniu hormonalnym) E. Zaburzenie nie spełnia kryteriów A i B żarłoczności psychicznej. 19

F50.2 - Żarłoczność psychiczna (bulimia nervosa) A.

Występują nawracające epizody przejadania się (co najmniej 2 razy tygodniowo w ciągu 3 mies.), w czasie których, w krótkim czasie spożywane są duże ilości pokarmu B. Utrzymuje się uporczywa koncentracja na jedzeniu i silne pragnienie lub poczucie przymusu jedzenia (głód) C. Pacjent usiłuje przeciwdziaład efektom tycia za pomocą jednej lub więcej z następujących metod: (1) prowokowanie wymiotów, (2) prowokowanie wydalania stolca, (3) kolejne okresy głodowania, (4) stosowanie: leków obniżających łaknienie, preparatów tarczycy, leków moczopędnych; w przypadku bulimii u chorych na cukrzycę mogą oni bagatelizowad leczenie insuliną D. Występuje samoocenianie siebie jako osoby otyłej oraz zaburzający strach przed przytyciem (zwykle prowadzące do niedoboru masy ciała)

20

Ortoreksja (ang. orthorexia nervosa) • patologiczna fiksacja na punkcie zdrowego, prawidłowego, naturalnego i zbilansowanego odżywiania się • wiąże się z zaabsorbowaniem nie tyle ilością, co jakością spożywanych pokarmów i płynów, nadmiernym dbaniem o to, aby zjadać odpowiednie produkty (tzw. right food), produkty typu light czy fit, pochodzące z ekologicznych źródeł • dzień osoby chorej podporządkowany jest myślom i działaniom związanym z odpowiednim przygotowaniem jedzenia, porami posiłków, czytaniem etykiet itp.; codzienne życie chorego, relacje społeczne i obowiązki zawodowe zależne są od reżimu związanego z jedzeniem

• jednostka doświadcza poczucia wyższości estetycznej, moralnej i osobowościowej wobec innych, którzy odżywiają się w sposób niezdrowy i niedbały 21

Zespół kompulsywnego objadania się (Binge Eating Disorder, BED) • powracające epizody jedzenia w krótkim czasie takiej ilości pożywienia, która zdecydowanie przekracza to, co większość ludzi zjadłaby w podobnym czasie w podobnych, • poczucie braku kontroli nad jedzeniem w czasie takiego epizodu (np. poczucie, że nie można zaprzestać jedzenia lub zapanować nad tym, ile się zjada • osoba podczas napadu może jeść zbyt szybko, nawet pomimo braku uczucia głodu • epizodom towarzyszą poczucie winy, wstyd lub wstręt do samego siebie, co prowadzi do jedzenia w ukryciu • zaburzenie związane jest ze stresem (distress) i pojawia się średnio przynajmniej 1 raz w tygodniu przez 3 miesiące

Różnicowanie: z powszechnym zjawiskiem zwykłego przejadania się (overeating) 22

Bigoreksja (ang. bigorexia) • nie stanowi odrębnej jednostki chorobowej ujętej w klasyfikacjach chorób, jest zaliczana do zaburzeń odżywiania się nieokreślone inaczej lub innych zaburzeń odżywiania się • do głównych symptomów tego zaburzenia zalicza się m.in. obsesyjne zaabsorbowanie wyglądem zewnętrznym i muskulaturą ciała.; myśli chorego skoncentrowane są wokół przekonań, że jego ciało jest chude, wątłe, pozbawione tłuszczu i nieumięśnione, które determinują permanentną frustrację związaną z subiektywnie nieperfekcyjną sylwetką ciała i w związku z tym ciągłe ćwiczenia fizyczne • osoby z bigoreksją (głównie mężczyźni) stosują często odpowiednią dietę, odżywki oraz środki farmakologiczne np. sterydy mające na celu rozrost tkanki mięśniowej • zaburzeniu towarzyszy ograniczenie życia osobistego, zubożenie relacji społecznych, ale też wzrost zachowań agresywnych • częstymi powikłaniami są zmiany nerkowe, ból w klatce piersiowej, zmiany skórne czy impotencja 23

24

Pierwsze symptomy •

• • • • • • • • • • •

Każda znacząca zmiana w zachowaniu osoby bliskiej może okazać się pierwszym ważnym symptomem choroby. Scenariusz bywa podobny, choć u każdego przebieg choroby jest indywidualny. Może, ale nie musi pojawić się niezadowolenie z siebie, swojego ciała i wyglądu. Ważne jest, jak wyglądają inni i czy są ode mnie chudsi. Lubię, jak ktoś jest grubszy. Pojawia się zainteresowanie kuchnią. Coraz częściej w „Ulubionych” znajdują się blogi kulinarne i strony www o zdrowym żywieniu. Pewne produkty, dotychczas lubiane, stają się niezdrowe i zakazane. Aby wytłumaczyć rodzinie pomysł na odchudzanie, uzasadnienie znajduje się w ideologii. Mogą pojawić się niespodziewanie alergie i nietolerancje pokarmowe – „nie mogę jeść białka, bo boli mnie brzuch”. Może pojawić się różnego rodzaju dyskomfort, różnego rodzaju bóle, dolegliwości i skargi – zwłaszcza u dzieci i młodzieży (staje się to powodem wizyt u lekarza). Coraz bardzie zawęża się repertuar potraw. Wspólne posiłki stają się powodem do kłótni. Najbezpieczniej samemu robi się posiłek, a potem je się go w samotności. Prośby o zjedzenie czegokolwiek „nadprogramowego” wywołują rozpacz i kłótnie. 25

• • • •

• • • • • • •

Wspólne wyprawy na ciastko lub obiad stają się rzadkością. Przyjemnością są rozmowy o jedzeniu i karmienie bliskich – „Tato zrobiłam ci kolację, Mamo upiekłam ciasto”. Pojawia się kontrola zakupów. Z czasem pochodzenie jogurtu i zwartość w nim tłuszczy ma kluczowe znaczenie. Zmiany w odżywianiu się powodują zmęczenie, drażliwość, wybuchy niekontrolowanej agresji lub płaczliwość.
Pogłębiające się niedożywienie organizmu wpływa na wahania nastroju i kłopoty ze snem – trudności z zasypianiem lub nadmierną senność. Może pojawić się depresja. Pogłębia się izolacja społeczna – ochrona rytuałów związanych z jedzeniem jest ważniejsza od spotkań z przyjaciółmi. Znikają zainteresowania. Brakuje na nie czasu. Ważna staje się waga łazienkowa, centymetr krawiecki i lustro. Często pojawia się nadmierny wysiłek fizyczny. Po posiłkach, osoby chore mogą znikać w toalecie. Pojawiają się z pozoru niegroźne środki przeczyszczające, środki moczopędna, odżywki dla sportowców- których ilość może regularnie wzrastać. 26

Efektem zmian jest utrata masy ciała. Następuje ona stopniowo lub gwałtownie. Wypadają włosy, łamią się paznokcie, pojawiają się problemy zdrowotne. U kobiet zanika menstruacja, a u mężczyzn pojawiają się zaburzenia potencji i wzwodu. Brak podskórnej tkanki tłuszczowej wywołuje zwiększone uczucie zimna, przy dużym wychodzeniu pojawia się charakterystyczny meszek na ciele (lanugo). Następuje spadek funkcji intelektualnych – pogarsza się pamięć, uwaga, koncentracja i zdolność uczenia się. ….

27

Jakie objawy somatyczne mogą pojawić się u osób z zaburzeniami odżywiania się? •

•

• • • •

• •

Omdlenia – zarówno w bulimii jak i anoreksji- przyczyna: hipoglikemia, zaburzenia rytmu serca, zaburzenia elektrolitowe, omdlenia ortostatyczne „Nagła utrata wagi” „nagły przyrost wagi” – anoreksja, bulimiarodzice pacjentów oraz pacjenci doszukują się medycznych przyczyn tego stanu rzeczy Zaburzenia rytmu serca – anoreksja i bulimia- przyczyna: zaburzenia elektrolitowe Apatia- anoreksja i bulimia - przyczyna: obniżony nastrój, hipoglikemia, wyniszczenie organizmu Wtórny brak miesiączki- anoreksja - przyczyna: spadek masy ciała Zaburzenia układu pokarmowego - bulimia i anoreksja- zaburzenia opróżniania, wymioty samoistne, bóle brzucha, fusowate wymioty Zaburzenia hormonalne - anoreksja - przyczyna: spadek masy ciała Nietolerancja zimna – anoreksja - przyczyna spadek masy ciała 28

Leki leki zawierające dekstometorfan; leki zawierające pseudoefedrynę i efedrynę; - leki zawierające kodeinę; Leki moczopędne; Leki przeczyszczające; Termogeniki; Narkotyki; Pasożyty;

29

Jak rozmawiać, żeby pomóc? ZASADY OGÓLNOLUDZKIE  Zaburzenia odżywiania są bardzo groźne. Nieleczone mogą prowadzić do śmierci. Jeżeli podejrzewasz je u bliskiej osoby, pacjenta, klienta , nie bagatelizuj tego – to nie jest jego fanaberia, ale ZABURZENIE PSYCHICZNE •

Dowiedz się jak najwięcej o tych chorobach

•

Jeżeli nie masz wiedzy, nie udawaj, że wiesz

•

Skieruj tę osobę do różnych specjalistów: PEDIATRY, LEKARZA RODZINNEGO, GINEKOLOGA, ENDOKRYNOLOGA, PSYCHIATRY, GASTROENTEROLOGA

•

Bądź delikatny

•

Wykaż się zrozumieniem i empatią

•

Zaoferuj pomoc i wsparcie – jeżeli masz taką możliwość skieruj do specjalisty – psychologa, psychoterapeuty

•

Nie wyśmiewaj, nie żartuj

•

Nie oskarżaj

•

Nie zmuszaj do jedzenia – nie proponuj frytek, hamburgerów i słodyczy

•

Porozmawiaj z chorym o swoich obawach

30

NIE WIESZ, DLACZEGO….. Zaburzenia łaknienia mają wieloczynnikową etiologię. • Postaraj się być wsparciem i osobą (być może jedyną), która stoi po stronie dziecka. Pamiętaj, że to choroba, jak każda inna – ONE/ONI NIE ROBIĄ TEGO NA ZŁOŚĆ • Postaraj się o regularny kontakt chorego z lekarzem np. 1 raz w miesiącu, aby monitorować przebieg i proces „choroby” • Nie oceniaj • Nie strasz

31

Internet: pro ana i pro mia

32

Możliwe powody odmowy leczenia (m.in.) PR wizyty u psychiatry/psychologa („Chodzą tam tylko wariaci”), Zły, oceniający sposób przekazania propozycji udania się na wizytę („Ty jesteś chyba chory psychicznie, idź się lepiej leczyć!”), Brak świadomości poważności swojego stanu, umniejszenie jego znaczenia lub konsekwencji (np. „Wszyscy piją, nie piję mniej, niż inni”), Odrzucanie możliwości choroby psychicznej jako efekt tejże (np. traktowanie halucynacji jako prawdziwych wytworów w przebiegu psychozy), Złe doświadczenia wynikające z poprzednich kontaktów z psychologami/psychiatrami, Brak wiedzy dotyczącej tego, jak wygląda takie leczenie, Uprzedzenia dotyczące farmakoterapii i jej następstw, Pragnienie utrzymania myślenia o sobie jako o kimś, kogo problemy nie mają podłoża psychicznego.

33

Kiedy powinniśmy ingerować w stan zdrowia bliskiej osoby? Bezwzględnie, jeżeli jest to osoba niepełnoletnia nad którą sprawujemy formalną opiekę, oraz wówczas gdy podejrzewamy iż jest ona zaniedbywana przez opiekunów pod kątem opieki zdrowotnej (np. odmawiane jest jej potrzebne leczenie). Wskazanym jest także interwencja w chwili, kiedy stan zdrowia psychicznego zagraża bezpośrednio danej osobie (lub jej otoczeniu) utratą zdrowia lub życia (np. deklarowanie przez nią prób samobójczych lub ataki agresji w stosunku do najbliższych). Nie dziwi również, że chcemy nieść pomoc osobom nam bliskim z którymi pozostajemy w relacjach partnerskich i przyjacielskich, których dobrostan psychiczny wpływa bezpośrednio na naszą jakość życia (np. stan zdrowia naszego męża czy rodzica), gdzie jednak nie możemy bezpośrednio zmusić kogoś do leczenia (pełnoletność, brak wyraźnego zagrożenia życia i zdrowia itp.). Schemat pomocy w takim przypadku to: namawianie, życzliwy nacisk i rozważenie leczenia wbrew woli.

34

Namawianie Najtrudniej jest zacząć. No bo co w chwili, kiedy okaże się, że się mylimy i ta osoba nie ma zaburzenia psychicznego, tylko np. choruje fizycznie? Może ją dotkniemy, urazimy, zerwie z nami kontakt? Albo wyśmieje lub się zdenerwuje? Jest to pewne ryzyko, jednak możemy zastosować tu technikę asertywnej rozmowy, która pozwala obiektywnie i bez ocen przekazać nasze spostrzeżenia. Komunikat ten wygląda w następujący sposób: 1.Opisz, to co widzisz/widziałeś, 2.Nazwij, to co czujesz, 3.Powiedz, czego potrzebujesz/oczekujesz, 4.Uzasadnij.

Przykład: „Widzę, że bardzo schudłaś (1) i bardzo mnie to martwi (2). Chciałabym bardzo, żebyś zbadała co się dzieje u lekarza lub psychologa (3), bo niepokoi mnie Twój stan zdrowia (4)”. 35

Wskazana jest terapia kompleksowa, umożliwiająca korzystanie z porad lekarza, psychoterapeuty i dietetyka. Najlepsze rezultaty, zwłaszcza wobec pacjentów młodszych, daje również praca z całą rodziną. Leczenie szpitalne

Psychoterapia indywidualna

Terapia rodzinna

Psychoedukacja

Grupy wsparcia

Psychoterapia grupowa

Oddziały otwarte i zamknięte Wizyty u lekarza psychiatry

Farmakoterapia 36

Terapia zaburzeń odżywiania przywrócenie lub wyrobienie prawidłowych nawyków żywieniowych, przede wszystkim zmiana funkcjonowania psychicznego. kluczowa jest nauka rozpoznawania przez pacjenta własnych emocji i potrzeb oraz adekwatne ich zaspokajanie. konstruktywne i skuteczne komunikowanie się z innymi ludźmi, wyłączające konieczność wykorzystywania objawów choroby do uzyskania wsparcia, współpracy, samodzielności, kontroli czy swobody w podejmowaniu decyzji. Terapia pacjentów z zaburzeniami jedzenia jest kilkuetapowa i dotyczy takich aspektów jak m.in.: konfrontacja z problemem, czyli obrazem i konsekwencjami zaburzenia odżywiania, podjęcie świadomej decyzji o zmianie dotychczasowych zachowań żywieniowych, uczenie się prawidłowych nawyków żywieniowych i utrzymywania względnie stałej masy ciała, uświadamianie sobie psychologicznego podłoża zaburzenia, nabywanie wiedzy i umiejętności pozwalających na lepsze funkcjonowanie psychiczne i społeczne. 37

Gdzie po pomoc? Fundacja Studio Psychologii Zdrowia, tel: 793 559 419, [email protected] Poradnia Zdrowia Psychicznego, ul. Dzielna 7, Warszawa, 533 332 950 Poradnia Profilaktyczno-Społeczna, Puławska 120/124, Warszawa, (22) 844-44-70 Antydepresyjny Telefon Zaufania, poniedziałki, 17.00-20.00 - 22 654 40 41 Kryzysowy Telefon Zaufania, codziennie 14.00-22.00, 116 123 Samodzielny Wojewódzki Zespół Publicznych Zakładów Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej, 00-665 Warszawa ul. Nowowiejska 27, tel. (0-22) 825-10-34 (0-22) 82520-31 http://www.szpitalnowowiejski.pl Instytut Psychologii Zdrowia, Telefon Zaufania: 801-889-880 , czynny codziennie, także w weekendy, w godzinach od 17:00 do 22:00 Poradnia Zdrowia Psychicznego, Instytut Psychiatrii i Neurologii, ul. Sobieskiego 9. Nr tel. 0-22-45-82-780, Nr tel. 0-22-458-28-48 Ośrodek psychoterapii i promocji zdrowia „Ogród” 01-373 Warszawa, ul. Jana Olbrachta 118 A m.12, Tel. (22) 665-77-17, (22)665-77-49 mail: [email protected] strona www: www.psychoterapiawarszawa.pl Poradnia Zdrowia Psychicznego dla dzieci i młodzieży oraz ich rodzin, ul. Zamiany 13, tel: 22 644 83 16 Przychodnia Zdrowia Psychicznego ul. Wołoska 137 w Warszawie ul. Wołoska 137 Rejestracja: tel.: (22) 508 17 95, faks: (22) 508 17 92 Lokalizacja: budynek "S" Rejestracja czynna jest od poniedziałku do piątku w godz. 7:30 - 19:30 e-mail: [email protected]

38

39

https://www.youtube.com/watch?v=6y0HZKigarc https://www.youtube.com/watch?v=q4YuXXdZ26s https://www.youtube.com/watch?v=NX3bF8cLoMQ http://mamadu.pl/120841,jak-rodzi-sie-grubas-wstrzasajaca-kampaniaspoleczna

Zdjęcie: ze skrajności w skrajność, Brittany Burgunder

40

Bibliografia i więcej informacji Jolanta Rebe-Jabłońska; Powikłania somatyczne jadłowstrętu psychicznego, Kraków 2006 Anoreksja i bulimia psychiczna : rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się / red. i oprac. Barbara Józefik ; oprac. Maciej Pilecki, 1999 Jablow Martha M., Anoreksja, bulimia, otyłość : przewodnik dla rodziców. - Wyd. 2. - Gdańsk : Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2001, Kowalczuk Marta, Pedagogiczna diagnoza i profilaktyka zaburzeń odżywiania się u młodzieży szkolnej. - Kraków : Oficyna Wydawnicza "Impuls", 2008. Kozak Stanisław, Patologie wśród dzieci i młodzieży : leczenie i profilaktyka. - Poznań : Centrum Doradztwa i Informacji "Difin", 2007. STARZOMSKA Małgorzata : Anoreksja : trudne pytania. - Kraków : Oficyna Wydawnicza "Impuls", 2006; Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się, Barbara Józefik; Nadwaga jest sprawą rodziny. Poradnik dla cierpiących na zaburzenia łaknienia oraz osób, które ich kochają, Judi Hollis, Gdańsk 2000; Bulimia. Program terapii, Myra Cooper, Gillian Todd, Adrian Wells, Zysk i S-ka, Poznań 2005. Psychoterapia zaburzeń odżywiania się, Bogusław Włodawiec, IP, Warszawa 2001. STARZOMSKA Małgorzata : Anoreksja : trudne pytania. - Kraków : Oficyna Wydawnicza "Impuls", 2006

41

Dziękuję! Pracownia Profilaktyki i Terapii Dzieci i Młodzieży „Dobra zmiana” Katarzyna Góźdź [email protected] www.pracowniadobrazmiana.pl

533 300 401 https://www.facebook.com/pracowniadobrazmiana/ Kontakt ul. Mydlarska 4 30-703 Kraków

Biura ul. Wiśniowa 36 m. 2 02-520 Warszawa

[email protected] www.uniwersytetdzieci.pl

ul. Iwana Pawłowa 1/1 53-604 Wrocław

ul. Kościuszki 31a/8 10-503 Olsztyn