Odżywianie w okresie ciąży i laktacji a ryzyko wystąpienia choroby

prace poglądowe

Odżywianie w okresie ciąży i laktacji a ryzyko wystąpienia choroby atopowej u dziecka Nutrition during pregnancy and lactation and the risk of atopic disease and allergy in the child Karolina Jeleń1, Frank Wiens2, Dorota Paluszyńska1, Barbara Królak-Olejnik1 Katedra i Klinika Neonatologii Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu

1

Human Milk Research, Danone Nutricia Research, Utrecht, Netherlands

2

STRESZCZENIE Karmienie mlekiem matki jest najzdrowszym sposobem żywienia niemowląt i dzieci. Odżywianie kobiety w okresie ciąży i laktacji powinno być oparte na różnorodnej, zbilansowanej diecie zapewniającej wysoką jakość i wartość odżywczą spożywanych produktów. Niedożywienie ciężarnej kobiety może prowadzić zarówno do ograniczenia wzrastania płodu, jak i do niedoborów pokarmowych u przyszłej matki. Eliminacja potencjalnie alergennych produktów spożywczych z diety ciężarnej oraz matki nie wpływa na zmniejszenie ryzyka wystąpienia alergii u dziecka karmionego piersią. Najczęstszą alergią pokarmową występującą u noworodków i niemowląt jest alergia na białko mleka krowiego (ABMK). Wyłączne karmienie piersią przez pierwszych 6 miesięcy życia dziecka jest najlepszą metodą prewencji wystąpienia tej alergii. W przypadku potwierdzenia ABMK zaleca się kontynuację karmienia piersią z wyłączeniem z diety matki produktów mlecznych przy jednoczesnej podaży u matki preparatów wapnia. Standardy Medyczne/Pediatria  2015  T. 12  587-592 SŁOWA KLUCZOWE:  ODŻYWIANIE  CIĄŻA  LAKTACJA  BIAŁKO MLEKA KROWIEGO  ALERGIA ABSTRACT Mother’s milk and breastfeeding is the healthiest way of feeding infants and young children. A woman’s diet during pregnancy and lactation should be well balanced, containing products of high quality and nutritive value. Malnutrition in pregnant woman can lead to fetal intrauterine growth restriction and maternal health problems. There is no proof that the elimination of potentially allergenic products from the maternal diet during pregnancy and lactation reduces the risk of allergies in the child. Cow’s milk protein allergy (CMPA) is the most common food allergy in newborns and young infants. The recommended method for prevention of allergies in the child is exclusive breastfeeding during the first 6 months of life. In confirmed cases of CMPA it is recommended that the mother continues breastfeeding, but excludes all cow’s milk derived dairy products from her diet and supplements calcium. Standardy Medyczne/Pediatria  2015  T. 12  587-592 KEY WORDS:  NUTRITION  PREGNANCY  LACTATION  COW’S MILK PROTEIN ALLERGY

Wprowadzenie

Światowa Organizacja Zdrowia w 1974 r. po raz pierwszy ogłosiła, iż karmienie mlekiem matki jest najzdrowszym sposobem żywienia niemowląt i dzieci, podkreślając szczególne znaczenie wyłącznego karmienia piersią w pierwszych miesiącach życia12. W tym samym roku zostały opublikowane badania potwierdzające obecność kompleksów immunologicznych w mleku kobiecym, co pozwoliło wykazać, że pokarm ludzki jest nie tylko żywnością, ale też substancją czynną immunologicznie, pełniącą funkcje ochronne13. Za przywróceniem karmienia naturalnego i jego systemową ochroną opowiedziały się m.in. Fundusz Na-

rodów Zjednoczonych na Rzecz Ochrony Dzieci (UNICEF), Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), a także międzynarodowe towarzystwa naukowe: Amerykańska Akademia Pediatrii (AAP), Europejskie Towarzystwo Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (ESPGHAN), wskazując na korzyści wyłącznego karmienia piersią przez pierwszych 6 miesięcy życia dziecka. Jednocześnie eksperci nie podają górnej granicy wieku dziecka, do którego należy kontynuować karmienie piersią, pozostawiając decyzję matce i dziecku14. Żywność uzupełniająca natomiast powinna być stopniowo wprowadzana w osłonie mleka matki15.

STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA  2015  T. 12  587-592

587

prace poglądowe

Celem pracy jest przedstawienie: 1. aktualnej wiedzy na temat wpływu odżywiania kobiet w czasie ciąży i laktacji na ryzyko wystąpienia alergii u niemowląt i małych dzieci; 2. najnowszych propozycji postępowania diagnostycznego i terapeutycznego w sytuacji podejrzenia u dziecka karmionego piersią wystąpienia alergii na białko mleka krowiego.

Odżywianie w okresie ciąży i laktacji

W ostatnich latach narosło wiele mitów na temat odżywiania kobiet w okresie ciąży i laktacji14. Często kobiety, które zazwyczaj nie stosują żadnej specjalnej diety, w czasie karmienia piersią skłonne są do wprowadzania znacznych restrykcji dietetycznych. Dzieje się tak zwłaszcza w przypadku podejrzenia, że zaburzenia żołądkowo-jelitowe czy reakcje skórne u ich niemowląt mogą mieć związek z przenikaniem różnych składników z pożywienia matki do pokarmu kobiecego. Ciągły niepokój o zdrowie dziecka działa niekorzystnie na prawidłowe odżywianie matek karmiących i może prowadzić do powstania niedoborów pokarmowych. Sytuacja taka w sposób znaczący może wpłynąć na podjęcie przez matkę decyzji o rezygnacji z karmienia piersią16. Wczesna ekspozycja na antygeny pokarmowe zachodzi już w trakcie życia płodowego. Badania dowodzą, że alergeny wykrywane są zarówno w płynie owodniowym, jaki i we krwi pępowinowej (droga przezowodniowa i przezłożyskowa)17,18. Po urodzeniu noworodek również narażony jest na kontakt z alergenami drogą wziewną – kropelkową oraz przez skórę. Dlatego też całkowita eliminacja ekspozycji na każdy specyficzny antygen pokarmowy jest prawie niemożliwa17. Właściwe odżywianie kobiet w okresie ciąży ma istotny wpływ na stan zdrowia przyszłej matki i rozwijającego się organizmu dziecka m.in. przez programowanie żywieniowe. Niekorzystny wpływ na płód ma zarówno niedożywienie, jak i nadwaga matki19. Wysoka jakość i wartość odżywcza diety kobiety ciężarnej wpływa w sposób istotny na wewnątrzmaciczny rozwój płodu i może zmniejszyć ryzyko porodu przedwczesnego oraz urodzenia dziecka o małej urodzeniowej masie ciała20-22. Niedożywienie ciężarnej, a następnie matki karmiącej może prowadzić zarówno do ograniczenia wzrastania płodu, jak i zwiększenia ryzyka rozwoju otyłości, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, chorób autoimmunologicznych u dziecka w późniejszym okresie życia. Wciąż pojawiają się nowe dowody potwierdzające wpływ procesów metabolicznych w okresie rozwoju przed- i pourodzeniowego na zdrowie w późniejszym okresie życia23-25. W wielu badaniach wykazano, iż dieta kobiety w okresie ciąży i laktacji nie wpływa na zwiększenie ryzyka wystąpienia wyprysku atopowego, astmy lub

588

STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA  2015  T. 12  587-592

GŁÓWNE TEZY 1. Karmienie mlekiem matki jest najzdrowszym sposobem żywienia niemowląt i dzieci. Wyłączne karmienie piersią powinno być kontynuowane przez pierwszych 6 miesięcy. Żywność uzupełniającą należy stopniowo wprowadzać w osłonie mleka matki. Nie określono górnej granicy wieku dziecka, do którego należy kontynuować karmienie piersią1-5. 2. Dieta matki w czasie ciąży i laktacji nie wpływa na ryzyko wystąpienia wyprysku atopowego, astmy lub innych objawów alergicznych u niemowląt6-10. 3. W przypadku potwierdzenia alergii noworodka/niemowlęcia na białko mleka krowiego karmienie piersią należy kontynuować, eliminując produkty mleczne z diety matki. W tym czasie konieczna jest również suplementacja u matki preparatami wapnia11.

innych objawów alergicznych u niemowląt6-9. Matki nie powinny profilaktycznie unikać spożywania mleka krowiego, jajek czy orzechów w obawie przed wystąpieniem alergii u ich dzieci. Jedynie kobiety, które są uczulone na określone produkty spożywcze, powinny eliminować je z diety z uwagi możliwość wystąpienia objawów alergii u siebie26.

Dieta śródziemnomorska w prewencji alergii

Wzrasta liczba badań dotyczących ochronnego wpływu diety śródziemnomorskiej stosowanej w okresie ciąży i laktacji na ryzyko rozwoju choroby atopowej u dziecka6,7. Tradycyjna dieta śródziemnomorska bogata jest w pokarmy pochodzenia roślinnego – warzywa, owoce, produkty z pełnego ziarna zbóż, rośliny strączkowe, orzechy oraz w ryby i oliwę z oliwek. Chatzi i wsp. przeprowadzili w Grecji prospektywne badanie kohortowe, w którym objęto obserwacją 460 dzieci w okresie od urodzenia do 6,5 roku życia6. Analizowano na podstawie kwestionariusza („Mediterranean Diet Score”) jakość diety śródziemnomorskiej stosowanej w trakcie ciąży (niska jakość diety vs wysoka jakość diety śródziemnomorskiej) oraz historię chorobową dziecka. Punktami końcowymi były: świszczący oddech u dziecka (opisany jako jeden lub więcej epizodów raportowanych w corocznych kwestionariuszach), atopowe świsty (określane jako obecność świstów w wieku 6,5 roku) oraz stwierdzenie atopii (na podstawie wykonanych testów skórnych również w wieku 6,5 roku). Badanie wykazało wpływ stosowania diety śródziemnomorskiej (wysoka jakość diety) w trakcie ciąży na zmniejszenie częstości wystąpienia objawów świszczącego oddechu i atopii w dzieciństwie. Autorzy efekt ten przypisują obecności w diecie związków przeciwutleniających, które neutralizują wolne rodniki, destrukcyjnie wpływające na tkankę płuc.

prace poglądowe

Również spożywanie w czasie ciąży wielonienasyconych kwasów tłuszczowych n-3, znajdujących się w oleju rybnym, może mieć związek ze zmniejszeniem ryzyka wystąpienia choroby atopowej we wczesnym dzieciństwie, jako że mają one działanie przeciwzapalne i możliwość modulowania odpowiedzi immunologicznej6,7,27-29. Natomiast w badaniu przeprowadzonym w Stanach Zjednoczonych wśród 1376 par matka – noworodek obserwowanych do 3 roku życia dziecka nie wykazano wpływu stosowania diety śródziemnomorskiej w okresie ciąży na ryzyko wystąpienia nawracających świstów u dziecka9. W opublikowanym w 2014 roku przeglądzie systematycznym, do którego włączono 42 prace, pojawiła się próba odpowiedzi na pytanie, czy dieta matki w czasie ciąży i laktacji wpływa na rozwój choroby atopowej u potomstwa30. Nie znaleziono powtarzalnych i spójnych powiązań między dietą matki a wystąpieniem atopii u dzieci. Zwrócono jednak uwagę na korzyści płynące ze stosowania diety opartej na wzorcach śródziemnomorskich, bogatej w owoce, warzywa, ryby oraz ze spożywania żywności zawierającej witaminę D.

Alergia na białko mleka krowiego

Alergia na białko mleka krowiego (ABMK) jest najczęściej rozpoznawaną alergią pokarmową u noworodków i niemowląt31. Około 5-15% niemowląt prezentuje objawy sugerujące ABMK, jednak faktyczna liczba waha się między 2 a 3%31,32. Prawidłowa diagnoza ABMK pozwala właściwie oszacować liczbę pacjentów z alergią oraz ograniczyć dietę eliminacyjną u osób niepotrzebnie ją stosujących33. Czynniki genetyczne odgrywają istotną rolę w rozwoju alergii oraz ocenie ryzyka jej wystąpienia. Wzrasta ono znacznie, jeżeli jeden rodzic prezentuje chorobę atopową (20-40%), a jest jeszcze większe, jeśli oboje rodzice mają zdiagnozowaną alergię (40-50%). W sytuacji gdy zarówno matka, jak i ojciec mają rozpoznaną tę samą chorobę atopową, ryzyko wystąpienia alergii u potomstwa wynosi aż 70-80%34,35. Eksperci w dziedzinie żywienia, alergologii oraz pediatrii zgodnie wskazują, iż wyłączne karmienie piersią przez okres 4-6 miesięcy jest najlepszą metodą zapobiegania alergii u niemowląt i dzieci36. W porównaniu do niemowląt karmionych mlekiem krowim wyłączne karmienie piersią przez pierwszych 6 miesięcy redukuje ryzyko wystąpienia alergii na białko mleka krowiego oraz ciężkich objawów alergicznych we wczesnym dzieciństwie37. W mleku matki stężenie BMK jest 100 000 razy mniejsze niż w mleku krowim38. Ponadto immunomodulatory obecne w mleku matki, a także inna mikrobiota u niemowląt karmionych piersią w stosunku do karmionych mieszanką mogą mieć wpływ na zmniejszenie częstości ABMK u dzieci karmionych naturalnie33.

Nie potwierdzono jednoznacznie wpływu eliminacji produktów zawierających BMK przez kobiety ciężarne i w trakcie laktacji na zmniejszenie ryzyka wystąpienia alergii u dziecka39-41. Objawy kliniczne nie są patognomoniczne dla ABMK. Istotny dla rozpoznania jest wywiad rodzinny i stan kliniczny pacjenta. Ciężkie objawy alergii, takie jak reakcja anafilaktyczna, występują rzadko42. Najczęściej obserwowane są zaburzenia żołądkowo-jelitowe (częste ulewania, wymioty, biegunka, zaparcia, obecność krwi w stolcu, niedokrwistość z niedoboru żelaza), objawy skórne (atopowe zapalenie skóry) czy uporczywy niepokój lub kolki33,36. Gdy noworodek karmiony piersią prezentuje objawy alergii, w pierwszej kolejności należy wyeliminować z diety matki produkty zawierające BMK i jaja33. BMK jest pierwszym, a jaja drugim najczęstszym alergenem pokarmowym43. Należy rozważyć usunięcie z diety również orzechów ziemnych w przypadku ciężkiego alergicznego zapalenia skóry. Dieta eliminacyjna powinna trwać co najmniej 2 tygodnie (4 tygodnie, gdy występuje wyprysk atopowy bądź alergiczne zapalenie jelita grubego). Matka w tym czasie przyjmuje dodatkowo preparaty wapnia (1000 mg dziennie). W przypadku utrzymywania się objawów alergii u noworodka/niemowlęcia matka powraca do normalnego odżywiania, a dalszą diagnostykę powinien prowadzić specjalista alergolog lub gastroenterolog dziecięcy, w zależności od rodzaju i nasilenia objawów. Jeżeli po zastosowaniu diety eliminacyjnej objawy ustąpią, ponownie wprowadza się wyeliminowane produkty z częstotliwością jeden nowy produkt na tydzień. Jeśli objawy się nie powtórzą, stosowanie restrykcji żywieniowych u matki nie ma uzasadnienia (do potwierdzenia alergii niezbędna jest powtarzalność reakcji na potencjalny alergen). W sytuacji ponownego wystąpienia objawów alergii u dziecka po wprowadzeniu do jadłospisu matki produktów zawierających BMK potwierdza się ABMK. Należy wówczas kontynuować karmienie piersią, eliminując z diety matki produkty z BMK przez cały okres karmienia z jednoczesną suplementacją preparatami wapnia33. Gdy matka chce odstawić dziecko od piersi, zgodnie z zaleceniami ESPGHAN, AAP, WAO (Światowa Organizacja Alergii), należy stosować hydrolizaty białka o wysokim stopniu hydrolizy (eHF), o udowodnionej klinicznie skuteczności, jako postępowanie pierwszego wyboru, a przy utrzymywaniu się objawów alergii podawać preparat aminokwasowy (AAF)44. Badania diagnostyczne, takie jak oznaczenie poziomu IgE czy testy skórne, mogą być pomocne w ustaleniu rozpoznania, jednak test doustnej prowokacji jest złotym standardem postępowania w celu potwierdzenia ABMK42,45-47.

STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA  2015  T. 12  587-592

589

prace poglądowe

DO ZAPAMIĘTANIA

Podsumowanie

Wyłączne karmienie piersią jest wzorcowym i optymalnym sposobem żywienia niemowląt, zapewniającym prawidłowy wzrost i rozwój dziecka, a także zgodnie z najnowszymi zaleceniami – stanowi najlepszą metodę pierwotnej prewencji choroby atopowej. Karmienie naturalne należy kontynuować do 6  miesiąca życia dziecka oraz w czasie stopniowego wprowadzania żywności uzupełniającej. Kobiety w ciąży i karmiące piersią nie powinny profilaktycznie unikać spożywania produktów potencjalnie alergizujących w obawie przed wystąpieniem alergii u dzieci. Rzetelna wiedza, oparta na faktach naukowych, może się przyczynić do zmniejszenia lęku i obaw matek karmiących dotyczących właściwego odżywiania oraz wpłynąć na większą satysfakcję w trakcie laktacji, jak również wydłużyć okres karmienia naturalnego. 

1. Karmienie mlekiem matki jest najzdrowszym sposobem żywienia niemowląt i dzieci. Wyłączne karmienie piersią powinno być kontynuowane przez pierwszych 6 miesięcy. Żywność uzupełniającą należy stopniowo wprowadzać w osłonie mleka matki. Nie określono górnej granicy wieku dziecka, do którego należy kontynuować karmienie piersią. 2. W przypadku potwierdzenia alergii noworodka/niemowlęcia na białko mleka krowiego karmienie piersią należy kontynuować, eliminując produkty mleczne z diety matki. W tym czasie konieczna jest również suplementacja u matki preparatami wapnia. 3. Matki nie powinny profilaktycznie unikać spożywania mleka krowiego, jajek czy orzechów w obawie przed wystąpieniem alergii u ich dzieci.

9

Lange NE, Rifas-Shiman SL, Camargo CA i wsp. Maternal dietary pattern during pregnancy is not associated with recurrent wheeze in children. J Allergy Clin Immunol

dr hab. n. med. Barbara Królak-Olejnik, prof. nadzw. Katedra i Klinika Neonatologii Uniwersytet Medyczny 50-556 Wrocław, ul. Borowska 213

2010;126:250-255. 10

Shaheen SO, Northstone K, Newson RB i wsp. Dietary patterns in pregnancy and respi-

11

Vandenplas Y, Abuabat A, Al-Hammadi S i wsp. Middle East Consensus Statement

ratory and atopic outcomes in childhood. Thorax 2009;64:411-417. on the Prevention, Diagnosis, and Management of Cow’s Milk Protein Allergy.

[email protected]

Pediatr Gastroenterol Hepatol Nutr 2014;17:61-73.

Resolutions WHO 27.43 Geneva: WHO Official Records No. 217; 1974. 13 Gerrard JW. Breast-Feeding: Second Thoughts. Pediatrics 1974;54:757-764. 14 Nehring-Gugulska M, Sztyber B, Pietkiewicz A. Promocja karmienia piersią. 12

Autorstwo manuskryptu: Karolina Jeleń - opracowanie koncepcji badania/pracy naukowej, zestawienie danych, analiza i interpretacja danych, napisanie artykułu, Frank Wiens - opracowanie koncepcji badania/pracy naukowej, napisanie streszczenia w języku angielskim, Dorota Paluszyńska - opracowanie koncepcji badania/pracy naukowej, zestawienie danych, Barbara Królak-Olejnik - merytoryczna recenzja artykułu, nadzór nad ostateczną wersją artykułu.

W: Nehring-Gugulska M, Pietkiewicz A (red.). Karmienie piersią w teorii i praktyce. Podręcznik dla doradców i konsultantów laktacyjnych oraz położnych, pielęgniarek i lekarzy. Kraków, Medycyna Praktyczna 2012;31-39. 15

Agostoni C, Decsi T, Fewtrell M i wsp. Complementary feeding: a commentary by the

16

Polloni L, Toniolo A, Lazzarotto F i wsp. Nutritional behavior and attitudes in food aller-

17

Holloway JA, Warner JO, Vance GH i wsp. Detection of house-dust-mite allergen in

18

Szepfalusi Z, Loibichler C, Pichler J i wsp. Direct evidence for transplacental allergen

19

Socha J, Socha P, Weker H i wsp. Żywienie dzieci a zdrowie wczoraj, dziś

ESPGHAN Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2008;46:99-110. gic children and their mothers. Clin Translational Allergy 2013;3:41. amniotic fluid and umbilical-cord blood. Lancet 2000;356:1900-1902.

PIŚMIENNICTWO 1

Agostoni C, Braegger C, Decsi T i wsp. Breast-feeding: A commentary by the ESPGHAN Committee on Nutrition. ESPGHAN Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol

transfer. Pediatr Res 2000;48:404-407.

Nutr 2009;49:112-125. 2

young child nutrition. Geneva: 55 WHA, Report by the Secretariat 2002. 3

2010;12:34-37. 20

Kinnunen TI, Pasanen M, Aittasalo M i wsp. Preventing excessive weight gain during

21

Brantsæter AL, Haugen M, Samuelsen SO i wsp. A dietary pattern characteri-

AAP, Section on Breastfeeding. Breastfeeding and the use of human milk. Pediatrics 2005;11:496-506.

4

i jutro. Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka

WHO. Global Strategy for infant and young child feeding. Annex 2. W: Infant and

pregnancy – a controlled trial in primary health care. Eur J Clin Nutr 2007;61:884-891.

American Academy of Pediatrics: Policy statement. Breastfeeding and the Use

zed by high intake of vegetables, fruits, and vegetable oils is associated with

of Human Milk, Section on Breastfeeding, Pediatrics 2012;129:827-841. 5

of Maternity Services. A Joint WHO/UNICEF Statement. Geneva: WHO/UNICEF 1989. 6

reduced risk of preeclampsia in nulliparous pregnant Norwegian women. J Nutr

UNICEF, WHO. Protecting, Promoting and Supporting Breast-feeding: The special role

2009;139:1162-1168. 22

Chatzi L, Torrent M, Romieu I i wsp. Mediterranean diet in pregnancy is protective for

gnancy varies by maternal characteristics in Project Viva: a US cohort. J Am Diet Assoc

wheeze and atopy in childhood. Thorax 2008;63:507-513. 7

De Batlle J, Garcia Aymerich J, Barraza Villarreal A i wsp. Mediterranean diet is associa-

8

Hattevig G, Kjellman B, Sigurs N i wsp. Effect of maternal avoidance of eggs, cow’s

2009;109:1004-1111. 23

Koletzko B, Akerblom H, Dodds PF i wsp. Early nutrition and its later consequences:

24

Koletzko B. Developmental origins of adult disease: Barker’s or Dörner’s hypothesis?

ted with reduced asthma and rhinitis in Mexican children. Allergy 2008;63:1310-1316. milk and fish during lactation upon allergic manifestations in infants. Clin Exp Allergy 1989;19:27-32.

590

STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA  2015  T. 12  587-592

Rifas-Shiman SL, Rich-Edwards JW, Kleinman KP i wsp. Dietary quality during pre-

New opportunities. New York, Springer Publishers, Adv Exp Med Biol 2005;569:1-237. Am J Hum Biol 2005;17:381-382.

prace poglądowe

25

von Kries R, Koletzko B, Sauerwald T i wsp. Breastfeeding and obesity: cross sectio-

38

nal study. Brit Med J 1999;319:147-150. 26

atopic and non-atopic mothers. Relationship to maternal intake of homogenized

Borszewska-Kornacka MK, Rachtan-Janicka J, Wesołowska A i wsp. Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie zaleceń żywieniowych dla kobiet w okresie laktacji.

and unhomogenized milk. Clin Exp Allergy 1990;20:383-387. 39

Standardy Medyczne Pediatria 2013;10:265-279. 27

Høst A, Husby S, Hansen LG i wsp. Bovine beta-lactoglobulin in human milk from

Boyce JA, Assa’ad A, Burks AW i wsp. NIAID-Sponsored Expert Panel. Guidelines for the Diagnosis and Management of Food Allergy in the United States: Summary of

Castro-Rodriguez J, Garcia-Marcos L, Alfoseda Rojas J i wsp. Mediterranean diet as

the NIAID-Sponsored Expert Panel Report. J Allergy Clin Immunol 2010;126:1105-

a protective factor for wheezing in preschool children. J Pediatr 2008;152:823-828.

1118.

28

Romieu I, Torrent M, Garcia-Esteban R i wsp. Maternal fish intake during pregnan-

29

Sausenthaler S, Koletzko S, Schaaf B i wsp. Maternal diet during pregnancy

Effects of early nutritional interventions on the development of atopic disease in

in relation to eczema and allergic sensitization in the offspring at 2 y of age.

infants and children: the role of maternal dietary restriction, breastfeeding, timing

Am J Clin Nutr 2007;85:530-537.

of introduction of complementary foods, and hydrolyzed formulas. Pediatrics

40

cy and atopy and asthma in infancy. Clin Exp Allergy 2007;37:518-525.

30

Nutrition; American Academy of Pediatrics Section on Allergy and Immunology.

Netting MJ, Middleton PF, Makrides M. Does maternal diet during pregnancy and lactation affect outcomes in offspring? A systematic review of food-based appro-

2008;121:183-191. 41

Høst A, Halken S, Muraro A i wsp. Dietary prevention of allergic diseases in infants

42

Kaczmarski M. Ciężka postać alergii na białka mleka krowiego – postępowanie

aches. Nutrition 2014;30:1225-1234. 31

Høst A. Frequency of cow’s milk allergy in childhood. Ann Allergy Asthma Immunol

32

Hill DJ, Firer MA, Shelton MJ I wsp. Manifestations of milk allergy in infancy: clinical

33

Vandenplas Y, Brueton M, Dupont CH i wsp. Guidelines for diagnosis and manage-

and small children. Pediatr Allergy Immunol 2008;19:1-4.

2002;89(6 Suppl 1):33-37. and immunologic findings. J Pediatr 1986;109:270-276. ment of cow’s milk protein allergy in infants. Arch Dis Child 2007;92:902-908. 34

diagnostyczne i lecznicze. Analiza przypadków w pediatrii. PZWL 2014;1:33-42.

Wróblewska B. Wielka ósemka alergenów pokarmowych. Terapia 2002;4:15 44 Kaczmarski M, Wasilewska J, Jarocka-Cyrta E i wsp. Polish statement on food aller43

gy in children and adolescents. Post Dermatol Alergol 2011;28:331-367. 45

Acta Paediatr Scand 1989;78:46-52.

Kjellman NI. Atopic disease in seven-year-old children. Incidence in relation

36

Vandenplas Y, Abuabat A, Al-Hammadi S i wsp. Middle East Consensus Statement

Immunol 2011;22:133-138. 46

to family history. Acta Paediatr Scand 1977;66:465-471. on the Prevention, Diagnosis, and Management of Cow’s Milk Protein Allergy. Pediatr Gastroenterol Hepatol Nutr 2014;17:61-73. 37

Saarinen UM, Kajosaari M. Breastfeeding as prophylaxis against atopic disease: prospective follow-up study until 17 years old. Lancet 1995;346:1065-1069.

592

STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA  2015  T. 12  587-592

Costa AJ, Sarinho ES, Motta ME i wsp. Allergy to cow’s milk proteins: what contribution does hypersensitivity in skin tests have to this diagnosis? Pediatr Allergy

Aberg N, Engström I, Lindberg U. Allergic diseases in Swedish school children.

35

Greer FR, Sicherer SH, Burks AW; American Academy of Pediatrics Committee on

Celik-Bilgili S, Mehl A, Verstege A i wsp. The predictive value of specific immunoglobulin E levels in serum for the outcome of oral food challenges. Clin Exp Allergy 2005;35:268-273.

47

Verstege A, Mehl A, Rolinck-Werninghaus C i wsp. The predictive value of the skin prick test weal size for the outcome of oral food challenges. Clin Exp Allergy 2005;35:1220-1226.