Pomnikami przyrody

Region ma unikalne wartości przyrodnicze, jest bogaty w różnorodne zabytki i pamiątki historyczne. Do najczęściej odwiedzanych przez turystów miejsc należy Łysa Góra z pobenedyktyńskim zespołem klasztornym Świętego Krzyża (XII - XVIII w.) oraz Muzeum Przyrodniczym Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Rekomendacji nie wymagają cysterskie zespoły klasztorne w Wąchocku, Koprzywnicy i Jędrzejowie, będące dziś ważnym ogniwem europejskiego szlaku kulturowego wytyczonego pod auspicjami Rady Europy. Bezcenne są obiekty związane z budownictwem przemysłowym. Przed około 5 tysiącami lat w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego powstała unikalna w skali świata kopalnia, w której człowiek neolityczny wydobywał krzemień do produkcji swych narzędzi. Na uwagę zasługuje także jeden z największych w Europie ośrodków metalurgii żelaza z czasów imperium rzymskiego - jego funkcjonowanie można prześledzić zwiedzając Muzeum Starożytnego Hutnictwa w Nowej Słupi. Raz w roku we sierpniu podczas imprezy plenerowej "Dymarki Świętokrzyskie", odbywa się pokaz wytopu żelaza metodą stosowaną przed 2 tysiącami lat Góry Świętokrzyskie, jedne z najstarszych w Europie, bogate lasy Puszczy Jodłowej, czyste wody, unikalne jaskinie i grupy skalne stanowią prawdziwy raj dla turystów. Rezerwat przyrody Jaskinia Raj posiada wspaniale zachowaną, barwną szatę naciekową, perły jaskiniowe i inne osobliwości krasu podziemnego. Doskonałe i wartościowe lecznicze wody mineralne oraz korzystny klimat zachęcają do podjęcia kuracji i wypoczynku w zdrojach rejonu Ponidzia. Uzdrowiska: Busko-Zdrój oraz Solec-Zdrój są prężnie rozwijającymi się ośrodkami leczniczymi i turystycznymi. Sprzyja temu łagodny klimat, różnorodna baza uzdrowiskowa i hotelowa, bogate złoża wód mineralnych.

Region Świętokrzyski oferuje zwolennikom czynnego wypoczynku ponad 1000 km. pieszych szlaków turystycznych, trasy rowerowe, miejsca do uprawiania sportów wodnych, wspinaczki górskiej, kajakarstwa oraz narciarstwa. Miłośników jeździectwa zapraszają stadniny w Borkowie, Michałowie i Kurozwękach . Liczne zbiorniki na czystych rzekach m.in. w Sielpi, Cedzynie, Chańczy, Golejowie umożliwiają uprawianie żeglarstwa, narciarstwa wodnego i windsurfingu. Gości, którzy zechcą zostać na naszej ziemi na dłużej zapraszają wspaniałe hotele, pensjonaty, domy wczasowe i wycieczkowe. Uzupełnieniem bazy hotelowej są dynamicznie rozwijające się gospodarstwa agroturystyczne, oferujące tanie noclegi połączone z interesującą ofertą pobytową

Zieleń miejską budują: •parki miejskie, •parki osiedlowe, •zielone skwery, •zazielenione ciągi przyuliczne, •tereny ogródków działkowych, •zieleń cmentarna, •system terenów rekreacyjnych wzdłuż Silnicy •tereny niezagospodarowane stanowiące tzw. zieleń nieurządzoną •zieleń towarzysząca zabudowie jednorodzinnej i wielorodzinnej W Kielcach zieleń miejska zajmuje ok. 1190 ha (zieleń uliczna - 135 ha, parki i skwery 158 ha, tereny rekreacyjne - 83 ha, ogrody działkowe - 420 ha, tereny administrowane przez spółdzielnie mieszkaniowe - 388 ha). Na terenie Kielc znajduje się pięć rezerwatów przyrody: Ślichowice, Kadzielnia, Wietrznia, Biesak (przyroda nieożywiona) oraz Karczówka - rezerwat krajobrazowy. Przy północnej granicy Kielc znajduje się rezerwat częściowy - Sufraganiec. 95 pomników przyrody.Na obszarze dolin rzek Silnicy, Sufragańca i niewielkiego fragmentu Bobrzy w granicach miasta i strefy podmiejskiej Kielc stwierdzono występowanie 939 gatunków roślin naczyniowych.W górnym odcinku Silnicy, od źródeł do zalewu na Szydłówku wykształcają się różnorodne zbiorowiska leśne, torfowiskowe i wilgotnych łąk, w odcinku dolnym od zalewu do ujścia do Bobrzy - lasy lęgowe, niskie grądy i fragmenty olsów. Miasto znajduje się w wyżynnym regionie klimatycznym, śląsko - małopolskim, Krainie Gór Świętokrzyskich.

Województwo świętokrzyskie należy do najczystszych ekologicznie obszarów Polski. Prawie 60% jego powierzchni zostało poddanych prawnej ochronie przyrody, co stawia je na jednym z czołowych miejsc w kraju. Utworzono tutaj: Świętokrzyski Park Narodowy, 9 Parków Krajobrazowych i 10 Obszarów Chronionego Krajobrazu. System obszarów chronionych łączy się z obszarami chronionymi sąsiednich województw: łódzkiego, mazowieckiego i małopolskiego, tworząc transgraniczne powiązania ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym i krajowym.Województwo posiada bardzo bogatą szatę roślinną, w szczególności rzadkie zbiorowiska roślinności stepowej, górskiej, bagiennej oraz jedyne w Polsce środkowej słonorośla. Żyje tu wiele rzadkich i chronionych gatunków zwierząt.Walory przyrodniczokrajobrazowe, wsparte zasobami dziedzictwa kulturowego predysponują region do rozwoju ekoturystyki. W oparciu o cenne wody mineralne o właściwościach leczniczych rozwinął się znany kompleks uzdrowiskowo-sanatoryjny Busko Zdrój - Solec Zdrój.

Dawno już przestaliśmy myśleć o lesie li tylko jako o dostarczycielu drewna, grzybów czy jagód. Lasy są „fabryką tlenu”, chronią nas przed szkodliwym wpływem przemysłu, osłaniają glebę i wody, są ulubionym miejscem wypoczynku milionów Polaków, są ostoją dla tysięcy gatunków roślin i zwierząt. Mnogość funkcji, które pełnią lasy, jest tak duża, że dla jasności podzielono je na dwie grupy – funkcje produkcyjne (z grubsza rzecz biorąc – pozyskanie drewna, zbiór płodów runa leśnego itp.) i pozaprodukcyjne. Znaczenie funkcji pozaprodukcyjnych stale rośnie, do tego stopnia, że niektórzy naukowcy, próbując przeliczyć je „na pieniądze”, dochodzą do wniosku, że ich wartość od kilku do kilkunastu razy przewyższa wartość efektów funkcji produkcyjnych.

Zacznijmy od tego, co lasy znaczą dla świata. Rośliny w procesie fotosyntezy pobierają z powietrza dwutlenek węgla, a oddają życiodajny dla reszty ziemskich organizmów tlen. Od dawna więc nazywamy lasy wielkimi fabrykami tlenu. Jedna dorosła sosna „produkuje” tlen niezbędny do życia trzech osób! Łącznie lasy Ziemi zaspokajają połowę zapotrzebowania na tlen wszystkich ludzi i zwierząt, produkując go rocznie około 26 mld ton. Lasy także absorbują dwutlenek węgla - jeden hektar lasu wchłania rocznie 140-250 ton CO2. Las rosnący na stokach gór może zatrzymać ogromną ilość wody. Także leśne, górskie gleby i ściółka są chłonne niczym gąbka i w czasie dużych opadów czy topnienia śniegów zatrzymują wiele wody, oddając ją potem stopniowo. Dzięki temu nie wszędzie w górach czy na pogórzu trzeba budować kosztowne tamy i zbiorniki retencyjne, chroniące zamieszkane tereny przed powodziami. Dramatyczny tego przykład mieliśmy w Polsce właśnie w czasie powodzi stulecia w 1997 roku. Po pozbawionych drzew stokach Sudetów spływały ogromne masy wody, siejąc spustoszenie w dorzeczu Odry. Oczywiście lasy nie uchroniłyby mieszkańców przed tak straszliwym kataklizmem, bo spowodowały go nadzwyczaj obfite opady, jednak gdyby zadziałała „leśna zapora”, straty byłyby zapewne znacznie mniejsze.

Kolejne zagrożenie, przed którym osłaniają nas lasy, to zanieczyszczenia przemysłowe. Lasy są naturalnym filtrem, który osłania glebę i wody gruntowe przed szkodliwymi związkami emitowanymi przez fabryki. Na 1 hektar lasu opada rocznie 45 –70 ton pyłów, część z tych szkodliwych substancji odkładana jest w drewnie. Niestety, produkując wciąż więcej i więcej zanieczyszczeń przemysłowych podziurawiliśmy ochronny parasol lasów nad naszymi głowami. Zbyt wielkich emisji lasy nie zniosły i zaczęły wymierać. Czasem przybierało to formy katastrof ekologicznych, jak np. w Sudetach, gdzie osłabione, na wpół martwe lasy zostały dobite przez owady. Dziś, po kilkunastu latach od tej tragedii, leśnicy mozolnie odbudowują górskie drzewostany Sudetów, rekultywują glebę, wprowadzają bogatsze, a przez to odporniejsze składy gatunkowe przyszłych drzewostanów. Na szczęście nie wszędzie zamieranie lasów miało tak katastrofalny przebieg. Mimo to dziś, na skutek zanieczyszczeń przemysłowych, blisko połowa polskich drzewostanów uszkodzona jest w stopniu silnym lub średnim. W lasach państwowych blisko połowa drzewostanów (49,4%, czyli 3,4 mln ha) rzeczywiście nazywana jest lasami ochronnymi. Chronią one wiele elementów środowiska naturalnego. Najwięcej lasów ochronnych – naturalnych filtrów osłaniających nas przed zanieczyszczeniami – jest w strefach oddziaływania przemysłu. Nie mniej ważne i liczne są lasy wodochronne, chroniące np. źródliska czy brzegi rzek i jezior przed osypywaniem się. Lasy stanowią także osłonę dla gleb, nie dopuszczając do ich erozji czy wyjałowienia. Są także zaporą dla lawin i osuwisk w górach. Chronią lokalny, szczególnie korzystny dla rehabilitacji i kuracji, mikroklimat uzdrowisk. Pełnią także funkcję wiatrochronną - zmniejszając kilkakrotnie siłę wiatru osłaniają osiedla ludzkie i uprawy rolne. Upiększają krajobraz i tereny wypoczynku ludności. Istotne znaczenie mają nawet najmniejsze skrawki lasu rozrzucone wśród pól czy zadrzewienia śródpolne, będące np. miejscem lęgów ptaków niszczących szkodliwe owady upraw rolniczych.

Organizmy na Ziemi mogą żyć w dolnych warstwach atmosfery, w powierzchniowych warstwach litosfery oraz w prawie całej hydrosferze. Ta przestrzeń, w której żyją organizmy, wraz z tymi organizmami to biosfera. Na początku swojego życia na Ziemi człowiek wędrował i żył w harmonii z przyrodą. Później zmienił tryb życia na osiadły. Ekosystemy funkcjonowały wtedy zgodnie z zasadami, które już znasz. W niezakłócony sposób krążyła w nich materia i przepływała przez nie energia. W ciągu ostatnich dziesięcioleci, wraz z rozwojem techniki, medycyny, rolnictwa, człowiek nadmiernie eksploatuje przyrodę. Jego własne pomysły często obracają się przeciwko niemu. Działalność gospodarcza jest przyczyną zanieczyszczeń środowiska, które powodują zaburzenia równowagi w ekosystemach.

• naturalne zanieczyszczenia powietrza pytami i gazami (pyły i gazy wulkaniczne, sól morska, zanieczyszczenia związane z działalnością wiatru, np. piasek z wydm czy pustyni). • zanieczyszczenia powstające w wyniku działalności człowieka. Dostają się one do atmosfery głównie w postaci pyłów i gazów. Należą do nich: - zanieczyszczenia powstające w wyniku spalania paliw (węgla, ropy naftowej, gazu ziemnego), - opad pyłu, którego źródłem jest przemysł, głównie hutniczy, elektrownie, cementownie i gospodarstwa domowe, - pył zawieszony w powietrzu (wynik emisji z kominów hutniczych), - wzrost stężenia tlenków siarki i azotu, tlenku i dwutlenku węgla, powstających w procesach produkcyjnych, a także wydzielanych przez samochody, samoloty i pochodzących z palenisk domowych, - zanieczyszczenia spowodowane chemizacją rolnictwa i leśnictwa (rozpylane z samolotów środki ochrony roślin oraz nawozy sztuczne), - zanieczyszczenia radioaktywne pochodzące np. z zakładów przerabiających rudy uranowe, z działalności reaktorów atomowych; ich źródłem są także wybuchy jądrowe.

Zanieczyszczenie gleb i gruntów, substancje chem. i radioaktywne oraz mikroorganizmy występujące w glebach w ilościach przekraczających ich normalną zawartość, niezbędną do zapewnienia obiegu materii i energii w ekosystemach. Pochodzą m.in. ze stałych i ciekłych odpadów przem. i komunalnych, gazów i pyłów emitowanych z zakładów przem. (chem., petrochem., cementowni, hut, elektrowni itp.), gazów wydechowych silników spalinowych oraz z substancji stosowanych w rolnictwie (nawozy sztuczne, środki ochrony roślin). Zanieczyszczenia mogą zmieniać właściwości fiz., chem. i mikrobiol. gleby obniżając jej urodzajność, a więc powodują zmniejszenie plonów i obniżenie ich jakości, zakłócają przebieg wegetacji roślin, niszczą walory ekol. i estet. szaty roślinnej, a także mogą powodować korozję fundamentów budynków i konstrukcji inżynierskich, np. rurociągów. Najbardziej rozpowszechnione zanieczyszczenia gleb to: związki org. (np. pestycydy), metale ciężkie (np. ołów, rtęć) i azotany. Rodzaje substancji powodujących chemiczne zanieczyszczenia gleb i gruntów oraz ich źródła przedstawia tabela. Chemiczne przekształcenie gleby polega na zmianie jej odczynu (zakwaszenie albo alkalizacja), zasoleniu lub zatruciu w wyniku antropopresji, tj. zamierzonego lub nieoczekiwanego skutku działalności człowieka. Jednym z podstawowych parametrów chem. gleby jest odczyn. Wpływa on na kierunek procesów glebowych, wietrzenie skał macierzystych, mineralizację i humifikację szczątków org., nitryfikację (utlenianie jonów amonowych do azotanów) i denitryfikację (redukcję azotanów do amoniaku lub azotu) oraz rozwój organizmów żyjących stale lub przejściowo w glebie (edafonu) i wzrost roślin, a także na stopień agresywności gruntu.

Zakwaszenie gleby jest wynikiem zachodzących w niej procesów rozkładu substancji org., procesów życiowych roślin, których produktami są kwasy org. i nieorg., nitryfikacji oraz hydrolizy soli glinu i żelaza (np. chlorku glinu AlCl3). Wzrost zakwaszenia powodują dodatkowo kwaśne opady, które wprowadzają do gleby jony siarczanowe, azotanowe, chlorkowe i hydronowe (wodorowe) oraz inne zanieczyszczenia wymywane z atmosfery (zanieczyszczenia powietrza). Degradujące działanie kwaśnych opadów na podłoże oraz zwiększonego zakwaszenia gleby polega na rozkładzie minerałów pierwotnych i wtórnych, uwalnianiu z glinokrzemianów glinu, który w formie jonowej ma właściwości toksyczne, wymywaniu składników miner. z kompleksu sorpcyjnego oraz na znacznym zmniejszaniu aktywności mikroorganizmów. Do alkalizacji gleby prowadzi natomiast wymywanie z atmosfery pyłów, np. cementowych, oraz nadmierne wapnowanie. Groźne zanieczyszczenie gleby stanowią występujące w nadmiarze azotany, których źródłem jest nadmierne nawożenie gleb azotem, zanieczyszczona atmosfera lub ścieki. Azotany opóźniają dojrzewanie roślin zmniejszając ich odporność na choroby, szkodniki i wyleganie, powodują zanik przyswajalnej miedzi oraz są prekursorami kancerogennych, teratogennych i fitotoksycznych nitrozoamin. Rośliny uprawiane na glebach o nadmiernej zawartości azotu szkodzą zdrowiu ludzi i zwierząt.

Jednym ze sposobów ochrony przyrody w rozumieniu nowej ustawy jest tworzenie Obszarów specjalnych, czyli terenów objętych szczególną regulacją prawną dla osiągnięcia określonych celów i realizacji określonych potrzeb. Ustawa o ochronie przyrody powołała tzw. krajowy system obszarów chronionych (KSOCh), który docelowo powinien obejmować 25 % powierzchni kraju. Strukturę KSOCh buduj ą następujące jednostki (obszary specjalne). Park narodowy to obszar chroniony o powierzchni co najmniej 1000 ha, charakteryzujący się wybitnymi walorami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi społecznymi i wychowawczymi. Na tym obszarze ochronie podlega całość przyrody i krajobrazu; park narodowy jest jedyną strukturą KSOCh, w której kompetencje wojewody —jako organu administracji państwowej — są ograniczone na rzecz kompetencji dyrektora parku, podlegającego bezpośrednio ministrowi, reprezentowane mu przez Radę Parków Narodowych; pod pewnym względem jest to więc obszar wyłączony z terytorium województwa; park narodowy wraz z otuliną czyli obszarem ochronnym wokół niego — zabezpieczającym go od działania szkodliwych wpływów z zewnątrz — tworzony jest mocą rozporządzenia Rady Ministrów.W Polsce istnieje dziś 20 parków narodowych o łącznej powierzchni 264.364 ha, co stanowi 0.84% powierzchni kraju. Podstawowe dane na ich temat podaje tabela 16. Razem z rezerwatami przyrody, których mamy 1063 o łącznej powierzchni 126.673 ha, stanowi to 390.937 ha, czyli 1.25% powierzchni kraju Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno - pamiątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami wyróżniającymi je wśród innych tworów, a w szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie. Ich liczba wzrosła w ciągu ostatnich 15 lat o ponad 100% - do 22151 pomników przyrody ożywionej i nieożywionej.

Rezerwat przyrody to obszar ochrony mało zmienionych lub naturalnych zasobów przyrody ożywionej i nieożywionej, podlegający ochronie ze względna wybitne walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe i krajobrazowe, tworzony mocą rozporządzenia ministra ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa, czyli aktu prawnego mniejszej rangi niż odnośny akt dotyczący powoływania parków narodowych. Park krajobrazowy to obszar, na którym wolno prowadzić działalność gospodarczą— tak jednak, aby nie zakłócać naturalnych układów przyrodniczych historycznych i kulturowych istniejących na danym obszarze chronionym; par krajobrazowy wraz z otuliną powołuj e wojewoda. Do końca 1993 roku zostało utworzonych 91 parków krajobrazowych o łącznej powierzchni 1.726.809 ha, co stanowi 5,6% powierzchni Polski. Obszar chronionego krajobrazu — największa powierzchniowo jednostka KSOCh — to obszar o względnie niezakłóconej równowadze ekologicznej, obejmujący różne ekosystemy, powoływany przez wojewodę lub radę gminy w celu ochrony walorów przyrodniczych i krajobrazowych. Ogółem utworzono do końca 1993 roku 245 takich obiektów o całkowitej powierzchni 5.323.564 ha, co stanowi 17% powierzchni kraju. Im niższa jednostka w hierarchii KSOCh, tym mniejsze ograniczenia w prowadzeniu działalności gospodarczej i niższej rangi akt prawny — niezbędny do jej powołania. Obszarami chronionymi są również zlewnie chronione, na których znajdują się m. in. ujęcia wody pitnej dla miast i wsi oraz obszary ochrony uzdrowisk. Krajowy system ochrony wbudowany jest w system międzynarodowy, a rolę łączników pełnią rezerwaty biosfery. Są to obiekty tworzone na całym świecie, charakteryzujące się możliwie najmniej zmienionym środowiskiem przyrodniczym i reprezentatywne dla wielkich stref biogeograficznych oraz różnych typów ekosystemów. W Polsce za rezerwaty biosfery uznano kilka parków narodowych (por. tab. 16) a także kilka mniejszych obiektów, m. in. rezerwat Jezioro Łuknajno w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Planuje się także utworzenie rezerwatu biosfery, obejmującego cały kompleks Borów Tucholskich Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt ma na celu zabezpieczenie dziko występujących roślin i zwierząt, a w szczególności gatunków rzadkich lub zagrożonych wyginięciem, jak też zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Wydzielono grupy gatunków podlegające ochronie całkowitej, częściowej, normowanej przez prawo łowieckie, normowanej przez prawo rybackie oraz rezerwatowej (ochronie w rezerwatach podlegają również gatunki nie podlegające ochronie gatunkowej). Całkowitej ochronie podlega 212 gatunków roślin, w tym185 gatunków roślin naczyniowych. Pozostałe to grzyby i paprotniki. Planuje się objąć tą ochroną również wszystkie gatunki porostów. Gatunków zwierząt objętych ochroną jest w Polsce 470, z czego 317 to ptaki a 54 — ssaki.

Ochrona indywidualna następuje w drodze uznania za: - pomniki przyrody, - stanowiska dokumentacyjne, - użytki ekologiczne, - zespoły przyrodniczo - krajobrazowe. Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno pamiątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami wyróżniającymi je wśród innych tworów, a w szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie. Ich liczba wzrosła w ciągu ostatnich 15 lat o ponad 100% - do 22151 pomników przyrody ożywionej i nieożywionej.