profilaktyka logopedyczna –szansą dziecka, nauczyciela i

„ Granice mojego języka są granicami mojego świata.” ( LUDWIG WITTGENSTEIN )

Miejski Program Profilaktyki Logopedycznej PROFILAKTYKA LOGOPEDYCZNA –SZANSĄ DZIECKA, NAUCZYCIELA I LOGOPEDY. Okres przedszkolny to czas intensywnego kształtowania się mowy i języka dziecka, nazywany jest okresem swoistej mowy dziecięcej. W tym czasie rozwija się umiejętność identyfikacji i różnicowania dźwięków mowy tzw. słuch fonematyczny, a na jego bazie umiejętność analizowania i syntetyzowania słuchowego wyrazów oraz pamięć fonologiczna wyrazu i zdania. Wraz z rozwojem myślenia pojęciowego rozwija się u dzieci strona fleksyjna, składniowa i leksykalna mowy, pozwalająca na poprawne pod względem gramatycznym, budowanie wypowiedzi słownych i pisemnych. Usprawniają się również funkcje oddechowo- połykowe, bezpośrednio wpływające na sprawność artykulacyjną mowy. O tym, jak istotny wpływ ma prawidłowy rozwój mowy na edukację szkolną dziecka nie trzeba nikogo przekonywać. Nie trzeba również nikogo przekonywać, że lepiej zapobiegać niż rehabilitować lub leczyć... Niestety, obecny system opieki logopedycznej, a szczególnie działań profilaktycznych w Polsce jest daleki od doskonałości. Dostrzegają to zarówno logopedzi, pedagodzy, lekarze jak i rodzice. Od wielu lat logopedzi i inni terapeuci związani z oświatą czynią starania, aby rzeczywiście powszechne stało się obniżenie progu wiekowego interwencji logopedycznej. Doświadczenia zawodowe moje i wielu logopedów pracujących w placówkach oświatowych i zdrowia, wskazują, że obniżenie wieku interwencji logopedycznej, nawet powszechne, jest działaniem połowicznym i nie zapewnia jakościowo lepszej opieki logopedycznej. W tym miejscu należałoby określić, co w logopedii uznaje się za profilaktykę logopedyczną. Według Stanisława Grabiasa to układ zabiegów, niedopuszczający do zaburzenia rozwoju mowy; celem profilaktyki logopedycznej jest świadome, systematyczne i zorganizowane stymulowanie procesem nabywania przez dziecko sprawności warunkujących prawidłowy przebieg kompetencji językowej i komunikacyjnej; Elżbiety Stecko propaguje profilaktykę zaburzeń rozwoju mowy od urodzenia dziecka; według niej zapobieganie, kierowanie na prawidłowe tory rozwoju oraz stymulowanie funkcji odpowiedzialnych za rozwój mowy jest efektywne do 3 r.ż. Dotyczy to funkcji połykania, oddychania i artykulacji; cokolwiek uczyni się po 3 r.ż., w aspekcie ich zmian, jest już nie kształtowaniem czy zapobieganiem, ale korygowaniem- niwelowaniem zaniedbań z okresu 0- 3 r.ż., dziecko ma bowiem za sobą kilku letni okres kształtowania, utrwalania nieprawidłowości podstawowych dla rozwoju mowy ( umiejętności oddechowo-

połykowych i pokarmowych ), czyli nabyło nieprawidłowe doświadczenia kinestetycznoczuciowe oraz słuchowe. Wydaje się, że powyższe ustalenia dotyczą przede wszystkim grupy dzieci z obciążonym okresem ciążowo- okołoporodowym. [1].

Myślę, że u małych dzieci w oddziaływaniach profilaktycznych najistotniejsza rolę odgrywa stymulacja rozwoju mowy i języka, mająca na celu nie tylko zapobieganie powstawaniu patologii mowy, ale również zapobieganie nasilaniu się już istniejących zaburzeń oraz zminimalizowaniu ryzyka wystąpienia dysleksji rozwojowej czy zaburzeń osobowości. U dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym najczęściej obserwuje się występowanie opóźnionych rozwojów mowy i wad artykulacyjnych, spowodowanych nieprawidłową budową narządów mowy lub ich obniżoną sprawnością ( np. utrzymującym sie połykaniem niemowlęcym ) oraz obniżoną sprawnością funkcji słuchowych tj. słuch fonematyczny, pamięć fonologiczna wyrazu, zdania i uwaga słuchowa. Podniesienie poziomu wiedzy z zakresu profilaktyki logopedycznej może nastąpić tylko w wyniku kompleksowych i długofalowych oddziaływań wielu specjalistów, oddziaływań nakierowanych na dziecko, jego środowisko domowe i edukacyjne. Z wytycznych zarządzeń resortu oświaty poświęconych organizacji i funkcjonowaniu modelu opieki logopedycznej wynika, że obowiązek opieki nad mową dziecka spoczywa głównie na przedszkolach, szkołach ,poradniach psychologiczno- pedagogicznych i rodzicach. Z dokumentów oświatowych nie wynika w jakim stopniu i w jakim zakresie nauczyciel może i powinien uczestniczyć w procesie terapeutycznym dziecka z zaburzeniami mowy. Nie określają one też obowiązków nauczyciela wobec ucznia nieprawidłowo mówiącego, w przypadku gdy nauczyciel ten nie posiada odpowiednich kwalifikacji, nie precyzują jego miejsca i roli w procesie opieki logopedycznej. Zakładają natomiast, że wszystkim dzieciom należy pomóc w osiąganiu powodzenia szkolnego. Podstawa programowa obecnie obowiązująca jak również jej nowy projekt , wciąż aktualizowane programy wychowania w przedszkolu, zakładają prowadzenie przez nauczycieli: - szerokiej działalności profilaktycznej, - podejmowanie działań stymulujących mowę dziecka, a jeśli zachodzi konieczność to działań kompensacyjnych i korygujących nieprawidłowości rozwojowe.

[1]. patrz bibliografia

Zagadnienia profilaktyki logopedycznej mieszczą się w obszarach działania tzw. logopedii wychowaczej. W moim przekonaniu, działania w tym zakresie, w znacznie większym stopniu należą do nauczycieli wychowania przedszkolnego i kształcenia zintegrowanego niż do logopedów. Dlatego też należy zmienić zakres i przewartościować rolę nauczyciela w programie opieki logopedycznej, w tym profilaktyki. Model Programu Profilaktyki Logopedycznej o formule otwartej, opracowany przeze mnie funkcjonuje w wybranych placówkach przedszkolnych już od pięciu lat. wcześniej przy DODN ,a od kwietnia 2007 roku, wraz ze zmianą miejsca pracy koordynatora, przy Wrocławskim Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Opiera się on na budowaniu w poszczególnych placówkach rozwiązań systemowych uwzględniających potrzeby dzieci, ich rodzin i lokalnego środowiska edukacyjnego. Zakłada poszerzenie kompetencji nauczyciela o umiejętności z zakresu logopedii wychowawczej. Do tej pory rola nauczyciela ograniczała się do realizacji zasad kultury żywego słowa, prowadzenie ćwiczeń ortofonicznych, których celem było wyrobienie u dzieci nawyku poprawnego wysławiania się i posługiwania zasobem słownikowym. W model proponowanym przeze mnie, nauczyciel jest osobą kluczową w programie, jest ogniwem pośrednim między logopedą i innymi specjalistami, a środowiskiem dziecka- rodzicami i innymi nauczycielami. Jest członkiem zespołu diagnozującego i bezpośrednio bierze udział w diagnozie tzn. planuje, przeprowadza badania przesiewowe, prowadzi obserwację ciągłą zachowań językowych i komunikacyjnych dzieci w grupie i wyłania dzieci potrzebujące stymulacji rozwoju mowy oraz interwencji logopedy. Dzięki swojej wiedzy z podstaw logopedii, psychologii rozwojowej i klinicznej, pedagogiki oraz znajomości dynamiki rozwoju mowy i myślenia dzieci, może dostrzec, wcześniej niż rodzice, dysharmonie rozwojowe i rozpocząć ich wyrównywanie. A przeszkolony przez logopedę może prowadzić korekcję prostych wad wymowy i działalność instruktażową dla rodziców. Logopeda natomiast jest koordynatorem działań diagnostycznych i programu stymulacji rozwoju mowy dzieci w grupach przedszkolnych, prowadzi indywidualną terapię logopedyczną, współpracuje z PP-P i pediatrami i innymi specjalistami, organizuje przesiewowe badania ortodontyczne i audiologiczne. Wspólną rolą dyrektora, logopedy i nauczycieli jest kształtowanie w świadomości społecznej konieczności profilaktyki opóźnień i zaburzeń rozwoju mowy.

Celem strategicznym Miejskiego Programu Profilaktyki Logopedycznej o formule otwartej jest: przygotowanie dzieci do podjęcia obowiązku szkolnego i osiągnięcie przez nie powodzenia szkolnego, na miarę swoich możliwości rozwojowych. Celem logopedycznym jest osiągnięcie przez wszystkie dzieci: sprawności strony artykulacyjnej, gramatycznej i leksykalnej mowy,  umiejętności sprawnego komunikowania się z rówieśnikami i dorosłymi z bliższego i dalszego otoczenia,  umiejętności komunikowania o swoich potrzebach i stanach emocjonalnych. 

W wyniku przeprowadzonej analizy podejmowanych obecnie działań profilaktycznych oraz poszukiwania optymalnego rozwiązania systemowego w opracowanym przeze mnie Miejskim Programie Profilaktyki Logopedycznej wyróżniłam sześć elementów. 1. Badanie diagnostyczne wszystkich dzieci w placówce: a. badanie przesiewowe ( przeprowadza nauczyciel ) przy użyciu opracowanej przeze mnie Podręcznej Karty Badania Przesiewowego Mowy dla nauczycieli, w wersjach dla dzieci 3- letnich, 4-5 letnich i 6-7 letnich. Przy pomocy w/w narzędzia określa się stopień rozwoju następujących funkcji: - rozumienie mowy, - mowa ekspresywna ( semantyka i gramatyka ), - artykulacja i słuch fonematyczny, - sprawność aparatu artykulacyjnego i płynność mówienia, - sprawność funkcji oddechowo- połykowych i fonacji. Badanie przesiewowe uzupełnia się prowadzeniem obserwacji ciągłej, zachowań językowych i komunikacyjnych dzieci w grupie. b. wstępny wywiad z rodzicami ( przeprowadza nauczyciel ) c. pełna diagnoza logopedyczna dzieci wyłonionych w badaniach przesiewowych ( przeprowadza logopeda ), przy użyciu Karty Badania Mowy, wywiadu logopedycznego oraz obserwacji kierowanej zachowań werbalnych i pozawerbalnych dziecka. 2. Bezpośrednia praca z dziećmi. a. praca nauczyciela z grupą przedszkolną lub w małych zespołach, nad stymulacją funkcji związanych z mową: - prowadzenie zabaw tematycznych i grupowych zabaw logopedycznych z wykorzystaniem ćwiczeń oddechowo- fonacyjnych, kinestezji artykulacyjnej, słuchu fonematycznego, pamięci fonologicznej, uwagi, autokontroli słuchowej, - kontrola i korekcja sposobu żucia i połykania podczas posiłków, - projektowanie, realizacja sytuacji edukacyjnych i realizowanie projektów uwzględniających treści profilaktyczne, np. tj. ćwiczenie rozumienia poleceń prostych i złożonych, ćwiczenie operacjonalizowania pojęć językowych, ćwiczenie rozwijające sprawność komunikacyjną dzieci oraz ćwiczenia leksykalne i słowotwórcze. Praca nad mową odbywa się z zastosowaniem nowoczesnych metod psychologicznopedagogicznych i logopedycznych tj. Metoda Dobrego Startu, Kinezjologia Edukacyjna, logorytmika, Metoda Substytucyjna Seemanna, Metoda Lingwistyczna- poszukiwania słów- kluczy, drama . b. indywidualna terapia logopedyczna, prowadzona przez logopedę, przy jak najczęstszym udziale rodziców dziecka.

3. Szkolenie rodziców. a. cykliczne spotkania szkoleniowe, dotyczące zagadnień profilaktyki zaburzeń mowy – ze szczególnym uwzględnieniem korekcji wad zgryzu, sposobu połykania i oddychania, badania słuchu fizycznego i konsekwencji zaniedbań, b. spotkania informacyjne, w trakcie których zostają przedstawione wyniki badań dzieci w placówce, z omówieniem najczęściej występujących zaburzeń mowy oraz ze wskazaniem właściwej drogi postępowania, c. warsztaty dla rodziców z dziećmi np. nt. stymulacji funkcji przedjęzykowych za pomocą masaży, ćwiczeń żucia, połykania i oddychania, nt. stymulacji rozwoju artykulacji za pomocą zabaw i ćwiczeń logorytmicznych wykonywanych w domu. d. cykliczne, indywidualne konsultacje dla zainteresowanych rodziców, w trakcie których przekazuje się zalecenia i omawia przygotowane indywidualne zestawy ćwiczeń do pracy w domu.

4. Szkolenie kadry pedagogicznej w zakresie przesiewowej diagnozy logopedycznej, metod i technik logopedycznych wykorzystywanych w pracy z grupą przedszkolną. 5. Współpraca ze specjalistami. W tym organizowanie i przeprowadzenie badań przesiewowych ortodontycznych i audiologicznych. 6. Współpraca ze środowiskiem lokalnym, upowszechnianie i promocja idei programu.

W naszych placówkach obowiązują standard profilaktyki logopedycznej. I. Baza 1.Placówka posiada warunki lokalowe i środki dydaktyczne umożliwiające wdrożenie programu profilaktyki logopedycznej. Wskaźniki: 1.Dyrektor zapewnia warunki lokalowe , środki dydaktyczne umożliwiające realizację programu profilaktyki logopedycznej. 2.Placówka posiada gabinet logopedyczny wyposażony w narzędzia i nowoczesne pomoce logopedyczne. 3.Placówka udostępnia salę do logopedycznych zajęć grupowych. 4.W salach dla poszczególnych grup funkcjonują stanowiska logopedyczne wyposażone w pomoce logopedyczne. II. Doskonalenie nauczycieli

1.Nauczyciele, logopeda stale szkolą się w zakresie profilaktyki logopedycznej. Wskaźniki: 1.Dyrektor nadzoruje realizację WDN- u w zakresie profilaktyki logopedycznej. 2.Nauczyciele,logopeda, dyrektor uczestniczą w konferencji, cyklu seminariów, warsztatach doskonalących z zakresu logopedii wychowawczej. 3.Logopeda uczestniczy w formach doskonalących z zakresu logopedii korekcyjnej. 4.Nauczyciele, logopeda systematycznie pracują na terenie placówek w grupach roboczych, na każdym etapie wdrażania programu. 5.Nauczyciele, logopeda dzielą się doświadczeniem i umiejętnościami prowadząc zajęcia otwarte dla nauczycieli ze swojej placówki i innych placówek w programie. 6.Logopeda prowadzi zajęcia instruktażowo- pokazowe dla nauczycieli swojej placówki i innych placówek w programie. 2. W placówce i środowisku lokalnym promuje się osiągnięcia logopedy i nauczycieli. Wskaźniki: 1.Placówka dokumentuje działania nauczycieli i logopedy w zakresie profilaktyki logopedycznej. 2. Konsultant WCDN- autor programu promuje logopedów i nauczycieli w środowisku edukacyjnym i lokalnym. III. Działania w profilaktyce logopedycznej (uwzględniające wszystkie elementy, zadania MPPL) 1.Nauczyciele i logopeda dokonują diagnozy logopedycznej wszystkich dzieci w placówce. Wskaźniki: 1.Dyrektor zapewnia warunki do prowadzenia logopedycznych badań przesiewowych i badań specjalistycznych dzieci w placówce. 2.Nauczyciele badają KBP, prowadzą obserwację zachowań językowych oraz przeprowadzają wywiad z rodzicami w ramach harmonogramu konsultacji. 3.Logopeda dokonuje pełnej diagnozy logopedycznej dzieci wyłonionych w badaniu przesiewowym. 2.Dyrektor, nauczyciele, logopeda planują i wdrażają działania systemowe w zakresie profilaktyki logopedycznej w placówce.

Wskaźniki: 1. Dyrektor zapewnia warunki do wdrożenia programu w placówce, monitoruje i wspiera wdrażanie programu. 2.Nauczyciele pracują nowoczesnymi metodami z dziećmi w grupie nad stymulacją mowy i języka oraz prowadzą systematyczny ich zapis. 3.Logopeda prowadzi indywidualną terapię logopedyczną oraz wspiera nauczyciela w prowadzeniu zajęć grupowych. 4.Nauczyciele, logopeda planują i przeprowadzają ewaluację cząstkową ( 05,06 co roku) i końcową ( po 4 latach) działań nakierowanych na dzieci, rodziców i środowisko lokalne. 5.Placówka pisze program własny w zakresie profilaktyki logopedycznej. 3.Dyrektor, nauczyciele, logopeda współdziałają z rodzicami w zakresie profilaktyki logopedycznej. Wskaźniki: 1.Dyrektor wspiera, monitoruje przebieg współpracy z rodzicami. 2.Nauczyciele, logopeda planują i przeprowadzają spotkania informacyjne dotyczące zagadnień profilaktyki opóźnień i zaburzeń rozwoju mowy i języka oraz stanu rozwoju mowy dzieci w poszczególnych grupach. 3. Logopeda we współpracy z nauczycielem prowadzi cykliczne warsztaty dla rodziców z dziećmi dotyczące stymulacji funkcji związanych z mową. 4.Nauczyciele prowadzą cykliczne zajęcia otwarte dla rodziców, uwzględniające w/w problematykę. 5.Logopeda prowadzi cykliczne, indywidualne konsultacje dla wszystkich rodziców. 4. Dyrektor, nauczyciele, logopeda współdziałają ze specjalistami i środowiskiem lokalnym w zakresie profilaktyki logopedycznej. Wskaźniki: 1. Dyrektor z konsultantem WCDN- autorem programu współpracują z Wydziałem Edukacji, Wydziałem Zdrowia i innymi strukturami samorządowymi. 2.Logopeda organizuje specjalistyczne badania przesiewowe ortodontyczne i audiologiczne. 3.Nauczyciele planują i przeprowadzają wspólnie z innymi placówkami w programie, projekty edukacyjne uwzględniające potrzeby dzieci w zakresie profilaktyki logopedycznej. Obecnie Miejski Program Profilaktyki Logopedycznej realizują następujące placówki:

1. Przedszkole nr 30 “ Bajlandia “ 2. Przedszkole nr 33 “ Staromiejskie “, 3. Przedszkole nr 35 4. Przedszkole nr 21 5. Przedszkole nr 48 6. Przedszkole nr 66 „Bajkolandia” 7. Przedszkole nr 69 w ZS-P nr 10 8. Przedszkole nr 77 9. Przedszkole nr 107 “ Słoneczko “ 10. przedszkole nr 123 11. ZŻ-P nr 3

O celowości wprowadzania systemowych rozwiązań w zakresie profilaktyki zaburzeń mowy świadczą wyniki badań przesiewowych przeprowadzonych w/w placówkach, w pierwszym roku wdrażania programu, a corocznie w grupach trzylatków oraz ewaluacji cząstkowej działań nakierowanych na dziecko dokonywanej w czerwcu. Analizując tylko dane ilościowe można stwierdzić, że statystycznie istotny procent dzieci wykazuje znaczne trudności w procesie nabywania mowy. Frekfencyjność zjawiska wskazuje na jego społeczny wymiar. U około 30% dzieci występują wady mowy. Przeważają u nich trudności w zakresie kinestezji artykulacyjnej, słuchu fonematycznego, pamięci fonologicznej i samokontroli słuchowej. Dzieci te znajdują się w grupie ryzyka dysleksji rozwojowej, gdzie dominują zaburzenia przetwarzania językowego. U podstaw tego patomechanizmu stoją zaburzenia uwagi, spostrzegania, pamięci i wyobraźni słuchowej dźwięków mowy ( aspekt fonologiczny języka ) i / lub zaburzenia innych funkcji językowych ( aspekt syntaktyczny i semantyczny języka ). Brak stabilizacji wzorców słuchowych powoduje brak stabilizacji wzorców kinestetyczno- ruchowych głosek. Równie istotny ( ze względu na złożoność zaburzenia ) jest odsetek dzieci z opóźnionymi rozwojami mowy, u których trudności dotyczą zarówno nadawania jak i odbioru mowy i u których usprawnianiu muszą być poddane wszystkie podsystemy języka tj. fonologiczny , fleksyjny, składniowy oraz funkcje połykowo- oddechowe. Dzieci te, o bardzo znacznych nieprawidłowościach rozwojowych, zazwyczaj obejmujących nie tylko funkcje związane z mową, należą do grupy ryzyka dysleksji rozwojowej w ciężkiej postaci, gdzie dominują zaburzenia integracji funkcji percepcyjnomotorycznych i językowych, a więc współdziałania analizatorów uczestniczących w procesie czytania i pisania. Ze względu na znacznie obniżoną sprawność językową i komunikacyjną nie osiągają one progu dojrzałości szkolnej w 7 r. ż., często powtarzając klasę zerową.

Nasz Program funkcjonuje już piąty rok. Przyszedł czas na pierwsze podsumowania. W kolejnych numerach Naszego Czasu chcemy Państwu przedstawić jak pracujemy , zaprezentować najciekawsze scenariusze zajęć prowadzonych przez nauczycieli ,logopedów. Pokazać, że nasza praca przyniosła wymierne efekty w postaci pięknie, poprawnie mówiących dzieci sześcioletnich dla, których nauka czytania i pisania jest tylko czystą przyjemnością oraz zaprezentować wyniki ewaluacji końcowej programu. Mamy nadzieję przekonać wielu z Państwa, że warto systemowo, systematycznie pracować nad rozwojem mowy i języka dzieci. Szczególnie teraz gdy, stoi przed nimi nowe wyzwanie….nowa, zreformowana szkoła…..

konsultant- logopeda WCDN Magdalena Paszkiewicz

Bibliografia: 1.Jastrzębowska.G. Funkcjonowanie systemu opieki logopedycznej w Polsce.Audiofonologia t.12 .W-wa – Lublin1999 2.Grabias.S. Mowa i jej zaburzenia.Audiofonologia t.10 W-wa – Lublin 1997 3.Stecko.E. Zaburzenia mowy u dzieci – wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne. Wyd.U.W W-wa 1996 4.Błachnio.K.Wybrane zagadnienia z metodyki terapii logopedycznej . Wyd. COMPP-P W-wa1989