1. LUDZIE W WIEKU 75+-NOWA KATEGORIA DEMOGRAFICZNO

7

1. LUDZIE W WIEKU 7 5 + -N O W A KATEGORIA DEM OGRAFICZNO-SPOŁECZNA? Piotr Szukalski Kiedy mowa o ludziach starszych, większości z nas pojęcie to kojarzy się z osobam i m ającym i ukończone 60 lub 65 lat. Jednak zbiorowość osób star­ szych jest wysoce niehom ogeniczna. Traktowanie wszystkich osób m ających za sobą jakąś cezurę wieku, uznaną za granicę, od której zaczyna się starość, za takich samych, je st bezsensowne, patrząc na sprawność i zdrowie som atyczno-psychiczne. D o społecznej świadom ości z trudem przedostaje się, jasna dla każdego adepta gerontologii, konieczność dodatkowego zróżnico­ wania zbiorowości osób starszych ze względu na wiek. Owa świadom ość n ie­ m ożności jednakow ego traktowania wszystkich seniorów uw idoczniła się na początku lat 70. X X wieku, kiedy to am erykańska psycholog B. Neugarten wy­ dzieliła „m łodych starych” i „starych starych”, odw ołując się do wieku 75 lat jako do cezury rozdzielającej. Dwadzieścia lat później przem iany dem ogra­ ficzne, przejaw iające się tzw. podw ójnym starzeniem ludności, zaowocowa­ ły tym , iż R. M. Suzman, D. P. W illis i K. G. M anton [1] wprowadzili jesz­ cze jeden podział, wydzielając w ram ach osób w wieku 75+ tych mających 7 5 -8 4 lata (starzy starzy) i tych w wieku 85+ (najstarsi starzy). Niezależnie od pierwotnych powodów skłaniających B. Neugarten do dokonania powyż­ szej dystynkcji (chęć zm niejszenia skali stygmatyzowania seniorów jak o n ie­ zdolnych do samodzielnego życia), wprowadzane podziały term inologiczne odzw ierciedlają zachodzące zmiany dem ograficzne - wzrost populacji osób w m ocno zaawansowanym wieku. Przyczynom i przejawom dem ograficznym, a przede wszystkim przyszłym konsekw encjom owych zm ian w Polsce p o­ święcone będzie niniejsze opracowanie. Kwestią sporną pozostaje jedynie wyznaczenie granicy, od której można m ówić o populacji osób najstarszych. Na początku lat 70. ubiegłego wieku na konferencji w Bukareszcie wprowadzono podział starości, w którym cezu­ rą rozdzielającą był wiek 75 lat. Znaczne ograniczenie um ieralności w okre­ sie wczesnej i późnej starości oraz postępująca poprawa stanu zdrowia, jakie m iały m iejsce w ostatnich dekadach, przemawiają za podwyższeniem przyję­ tej wówczas granicy wieku. O becnie wielu dem ografów - choćby ci skupieni w ośrodku badań nad zaawansowaną starością przy Szkole Medycyny duń­ skiego Uniwersytetu w O dense - uznaje, iż cezura ta równa je st wiekowi 80 lat. Jednocześnie niektóre prace autorstwa gerontologów i geriatrów wskazują, iż być m oże granica zaawansowanej starości je st jeszcze wyższa, albowiem do­ piero przekroczenie 85. roku życia oznacza powszechną konieczność korzy­ stania z pom ocy innych [2]. Prawdopodobnie jed n ak ta wyższa granica od ­ notowana w badaniach prowadzonych w Europie Z achodniej i U SA odzwier­ ciedla wyższy standard życia ludności tych państw, co przekłada się również na lepszy stan zdrowia i wolniejszy przebieg starzenia się organizmu. Stąd też

8

Piotr Szukalski

mówiąc o późnej starości w polskich realiach wydaje się uzasadnione pozosta­ nie przy najniższej spośród wym ienionych powyżej, a zatem przy wieku 75 lat. Skądinąd cezura ta z reguły wykorzystywana jest w polskich badaniach gerontologicznych w ostatnich latach [3-5], choć w pracach czysto demograficznych preferowana jest granica 80 lat [6,7].

Przyczyny w zrostu populacji osób w wieku 75+ Podwójne starzenie się ludności to term in używany do opisu proce­ su względnego rozrostu populacji osób starszych (wzrost odsetka ludności w wieku zazwyczaj 65+ wśród ogółu ludności) połączonego ze zmianą struk­ tury wieku owej podzbiorowości, przejawiającą się szybkim wzrostem waż­ ności w ram ach subpopulacji seniorów jed nostek najstarszych. Zatem można powiedzieć, iż nie dość, iż populacje się starzeją - tzn. odznaczają się wzro­ stem udziału osób uważanych za seniorów - to na dodatek owi seniorzy stają się coraz starsi, coraz wyższy ich odsetek to „starzy starzy”, a zwłaszcza „naj­ starsi starzy”. Proces starzenia się ludności jest uwarunkowany zm ianam i podstawowych czynników dem ograficznych - poziom u rozrodczości i um ieralności. Z m n iej­ szająca się, a zwłaszcza bardzo niska, częstość posiadania potomstwa prowa­ dzi do zm niejszania się liczby i odsetka dzieci, co sam oistnie podnosi waż­ ność populacji seniorów. Z kolei obniżająca się um ieralność - czyli natężenie zgonów - prowadzi do coraz powszechniejszego dożywania zaawansowanego wieku, a w efekcie do podwyższania się liczby i frakcji osób starszych. C za­ sami - a widać to znakom icie w polskich w arunkach - starzenie się ludności jest wzm acniane przez wpływ czynnika kohortowego, a zatem wpływ zda­ rzeń dziejowych, np. duże liczebnie pokolenia, będące wynikiem powojennej rekompensaty niem ożności norm alnego funkcjonow ania rodzin w czasie II wojny światowej, dochodząc w ostatnich latach do granicy starości, wpływają na szybkie podwyższanie się odsetka seniorów. Z punktu widzenia populacji osób najstarszych, pierwszoplanowym czyn­ nikiem oddziałującym na zwiększenie się liczebności tej podzbiorowości były przemiany um ieralności. Tytułem wskazówki odnośnie do logiki zmian um ie­ ralności warto jedynie wspom nieć, iż - o ile w pierwszych powojennych la­ tach w Polsce wydłużanie się trw ania życia noworodka jedynie w 10% spo­ wodowane było obniżaniem się um ieralności po 80. rż. - obecnie m am y do czynienia w populacji kobiet ze skalą odziaływania przekraczającą połowę, a u mężczyzn 1/3 przyrostu ogółem [8]. W efekcie przemian um ieralności bardzo wyraźnie podnosi się prawdopo­ dobieństwo dożycia do zaawansowanego wieku. Przykładowo, w powojennej Polsce szansa noworodka na osiągnięcie wieku 75 lat praktycznie się podwo­ iła, zaś prawdopodobieństwo dożycia 85. urodzin potroiło się (tabela 1.1).

9

Ludzie w wieku 75+ - nowa kategoria dem ograficzno-społeczna?

Tabela 1.1. Prawdopodobieństwo dożycia do zaawansowanego wieku przez kobiety i mężczyzn w Polsce w latach 1950-2010 Prawdopodobień­ stwo dożycia do wieku

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

Kobiety 75 lat

0,413042 0,550873 0,589758 0,614381 0,624696 0,690849 0,749715

85 lat

0,133858 0,207323 0,234314 0,237040 0,272817 0,343950 0,440567

75 lat

0,279858 0,392140 0,387225 0,364548 0,361341 0,428546 0,495372

85 lat

0,073005 0,115414 0,116150 0,092638 0,106195 0,157572 0,213688

Mężczyźni

(Źródło: obliczenia własne na podstawie bazy danych GUS Demografia http://demografia.stat. gov.pl/bazademografia/TrwanieZycia.aspx) W arto zaznaczyć, iż te długookresowe zmiany znajdują swoje odzw iercie­ dlenie w przem ianach prawdopodobieństw zgonów w ostatnich dwóch deka­ dach, analizowanych w jednorocznych grupach wieku (rycina 1.1.).

Rycina 1.1. Zm iany prawdopodobieństwa zgonów według wieku i płci w latach 19902010 (rok 1990 = 1,00) (Źródło: obliczenia własne na podstawie bazy danych GUS Demografia http://demografia.stat. gov.pl/bazademografia/TrwanieZycia.aspx) C h oć najsilniejszej redukcji podlegała um ieralność dzieci i młodzieży, rów­ nież w przypadku dorosłych, w tym i tych na przedpolu starości, ja k i bar­ dziej zaawansowanym wieku, występowało obniżanie się natężenia zgonów.

10

Piotr Szukalski

W efekcie wraz z tak silnym wzrostem szans na osiągnięcie zaawansowane­ go wieku szybko wydłuża się okres spędzany w okresie starości (rycina 1.2.), ja k i - patrząc z perspektywy populacyjnej - wzrasta wielkość populacji osób w zaawansowanym wieku.

Rycina 1.2. Dalsze trwanie życia osób w wieku 75 lat w Polsce w latach 1950-2012 według płci (Źródło: dane GUS, http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/TrwanieZycia.aspx) W spom niane wydłużanie się dalszego trw ania życia w okresie starości prze­ kłada się na to, iż obecnie mężczyzna w wieku 75 lat ma średnio przed sobą jeszcze prawie 10 lat życia, zaś w przypadku kobiet wartość ta wynosi ponad 12 lat (rycina 1.2.). Z kolei osoby dożywające dziewięćdziesiątych urodzin m ają średnio przed sobą ponad 4 lata życia. W ielkości te są znacząco wyższe od tych obserwowanych kilka dekad temu, wydłużając okres sędziwej starości, a pośrednio zwiększając zastępy osób najstarszych. W rezultacie następuje proces podwójnego starzenia się ludności Polski, odciskający coraz wyraźniej swe piętno na strukturze wieku Polaków. O gó­ łem odsetek osób w wieku 75+ zm ieniał się następująco: 1921 - 1,2%, 1931 - 1,2%, 1950 - 1,7%, 1960 - 1,7%, 1970 - 2,4% , 1978 - 3,3% , 1988 - 4,1% , 2002 - 4,8% i 2012 - 6,7% . Na tle przem ian, jakim podlegały inne, bardziej zaawansowane pod względem rozwoju dem ograficznego kraje europejskie, udział polskich „sędziwych starców” był i pozostaje niski, natom iast tempo zmian jest podobne. Przedstawione wyżej wielkości - zdawałoby się niew iel­ kie - w rzeczywistości przekładają się rzesze setek tysięcy, a w ostatnich latach wręcz na m iliony osób (tabela 1.2.).

11

Ludzie w wieku 75+ - nowa kategoria dem ograficzno-społeczna?

Tabela 1.2. Liczba osób w wieku 75 lat i więcej w Polsce w latach 1921 -2012 Wiek Rok

75+

75-79

80-84

85-89

1921 1931 1950 1960

90-94

325962

157586

107499

35566

390522

221287

108614

39507

414691

234399

117085

45671

12491

4725

320

505173

292190

141651

54567

13306

3027

432

1970

775897

441153

227964

82661

20172

3617

330

1978

1153030

673422

323134

115230

33775

7045

424

95-99

100+

17323

5428

2560

13723

4774

2617

1988

1571503

831601

484769

196487

46957

10125

1564

2002

1841417

1013674

489816

228880

91736

15770

1541

2012

2587905

1144591

855906

434052

128429

21141

3786

(Źródło: dane Narodowych Spisów Powszechnych oraz dla roku 2012 www.stat.gov.pl) Przedstawione powyżej dane m ożna przedstawić w nieco zmodyfikowany sposób, próbując uchwycić zmiany struktury tej subpopulacji według wieku (tabeli 1.3.). Tabela 1.3. Struktura osób sędziwych według wieku (jako % ogółu osób sędziwych w danym roku) Wiek Rok

75-79

80-84

85-89

90-94

95-99

100+

1921

48,3

32,9

10,9

5,3

1,6

0,7

1931

56,6

27,8

10,1

3,5

1,2

0,6

1950

56,5

28,2

11,0

3,0

1,1

0,0

1960

57,8

28,0

10,8

2,6

0,5

0,1

1970

56,8

29,3

10,6

2,5

0,4

0,0

1978

58,4

28,0

9,9

2,9

0,6

0,0

1988

52,9

30,8

12,5

2,9

0,6

0,1

2002

55,0

26,5

12,4

4,9

0,8

0,1

2012

44,2

33,1

16,8

5,0

0,8

0,1

(Źródło: dane Narodowych Spisów Powszechnych oraz dla roku 2012 www.stat.gov.pl) G eneralnie, ostatnich kilka dekad było okresem wzrostu ważności bardziej zaawansowanych grup najstarszych seniorów. Zdawać sobie jed nak należy sprawę z tego, iż obraz wyłaniający się z powyższej tabeli jest nieco rozm a­ zany wspomnianym wcześniej czynnikiem kohortowym - przykładowo, od ­

Piotr Szukalski

12

notowane bardzo wyraźne zwiększenie się wagi osób w wieku 85 -8 9 w roku 2012 wynikało z osiągania owego wieku przez pokolenie fazy kom pensacyj­ nej urodzonej w pierwszych latach po „wielkiej wojnie”. Jeszcze bardziej wy­ raźny wzrost znaczenia osób w wieku 9 0 -9 4 lata, obserwowany w roku 2002, w porównaniu ze Narodowym Spisem Powszechnym z 1988 roku (N SP’1988) związany był również z czynnikiem kohortowym, a m ianowicie notowanym w pierwszych kilkunastu pokojowych latach X X wieku zwiększaniem się licz­ by dzieci przychodzących na świat w rezultacie zmian związanych z przej­ ściem dem ograficznym 1.

Osoby w wieku 75+ w przyszłości W nadchodzących latach spodziewany jest dalszy, bardzo szybki wzrost liczby osób w wieku 75+ w Polsce, sięgający ponad 70% (tabela 1.4). Liczba osób mających na karku przynajm niej % wieku w roku 2035 zbliżyć się ma do 4,5 min. Dziać się tak będzie zarówno pod wpływem dalszego ogranicza­ nia um ieralności, ja k i - po roku 2020 - pod wpływem dochodzenia do wieku 75 lat i więcej licznych generacji urodzonych w pierwszych powojennych kil­ kunastu latach, czyli w czasie tzw. powojennego baby-boom u.

Tabela 1.4. Liczba i udział osób w wieku 75+ w Polsce w latach 2015-2035 według pro­ ____________________________ gnozy GUS z 2008 r. Kategoria

2015

2020

2025

2030

2035

3907011

4493855

10,7

12,5

Liczba (w tysiącach osób)

2596766

2560956

3140994

Odsetek ludności ogółem

6,8

6,8

8,4

(Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS, http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/Prognoza.aspx) Pam iętać jed nak należy, iż w przypadku wszelkich demograficznych pro­ gnoz z ostatnich kilku dekad, formułowanych zarówno w Polsce, ja k i innych krajach rozwiniętych, m am y do czynienia generalnie z niedoszacowaniem tem pa redukcji um ieralności osób sędziwych, co prowadzi do niedoszacowa­ nia rzeczywistej liczby osób najstarszych w przyszłości [9], Patrząc na to, iż również w ostatnich latach w Polsce rzeczywista skala obniżania się um ieral­ ności jest większa, niż ta założona w prezentowanej projekcji G U S z 2 0 0 8 2, na­ leży założyć, iż w rzeczywistości liczba najstarszych seniorów będzie przynaj­ m niej o kilka procent wyższa, niż wielkości prognozy. Jednocześnie wzrastać będzie względna waga populacji osób w wieku 75+, choć ich liczba wzrośnie m niej niż dwukrotnie, to wskutek przewidywanego 1 Przejście demograficzne to proces długookresowych zmian, charakteryzujący się obniża­ niem zarówno natężenia urodzeń, jak i zgonów. 2 Przykładowo, w roku 2012 trwanie życia noworodka płci męskiej wynosiło 72,7 lat, co od­ powiadało wielkości założonej w projekcji dla lat 2016-2017, zaś w przypadku kobiet odnoto­ wana wartość 81 lat odpowiada tym założonym dla lat 2012-2022.

13

Ludzie w wieku 75+ - nowa kategoria dem ograficzno-społeczna?

spadku liczebności populacji Polski, udział w ogóle ludności wzrośnie znacz­ nie z 6,7% w 2010 r. do 12,5% w 2035. Z m ianie ulegać będzie również struktura wieku badanej subpopulacji (tabe­ la 1.5.).

Tabela 1.5. Struktura zbiorowości osób w wieku 75+ w latach 2015-2035 Rok

Liczba osób w wieku 75+

Odsetek osób w danym wieku wśród wszystkich seniorów 75+ 75-79

80-84

85-89

90-94

95-99

100+

2015

2 596 766

42,7

31,6

18,0

6,5

1,0

0,1

2020

2 560 956

38,8

31,8

19,2

8,1

1,9

0,2

2025

3 140 994

51,1

23,7

15,9

7,1

2,0

0,3

2030

3 907 011

48,7

31,3

11,9

6,0

1,8

0,3

2035

4 493 855

42,7

32,7

17,5

5,0

1,7

0,3

(Źródło: Prognoza GUS na lata 2008-2035, http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/Prognoza.aspx) G eneralnie, zm niejszać m a się rola najm łodszej, pięcioletniej grupy wieku, rosnąć zaś m a znaczenie podgrup najstarszych, aczkolwiek występować będą czasam i zmiany w odwrotnym kierunku. Zgodnie z prezentowaną wcześniej logiką długookresowego odziaływania zdarzeń nadzwyczajnych, w tym przy­ padku widoczny po roku 2020 wzrost odsetka najm łodszych sędziwych star­ ców będzie jedynie pochodną II wojny światowej.

Przestrzenne zróżnicow anie procesu podw ójnego starzenia się ludności Proces starzenia się ludności, ja k i proces podwójnego starzenia się popula­ cji, jest we współczesnej Polsce silnie zróżnicowany przestrzennie (tabela 1.6.). C o więcej, duże zróżnicowanie międzywojewódzkie utrzymać się ma i w nad­ chodzących dekadach. Odzwierciedla to długookresowe różnice między p o­ szczególnymi regionam i w zakresie skłonności do posiadania potomstwa, na­ tężenia zgonów i m igracji (a zatem pośrednio i poziom u życia i atrakcyjności osiedleńczej).

14

Piotr Szukalski

Tabela 1.6. Odsetek i liczba osób w wieku 75+ w Polsce w latach 2010-2030 w podziale na województwa

___________________________

_________________________

Liczba osób (w tysiącach) w wieku

Odsetek osób 75+

75+

2010

6,6

189,5

2020

6,6

185,7

2030

11,3

305,0

75-79

90+

80-84

85-89

86,2

63,1

31,7

8,6

68,5

59,4

37,1

20,8

152,8

96,6

32,0

23,5

dolnośląskie

kujawsko-pomorskie 2010

5,9

121,6

56,8

38,9

19,3

6,7

2020

6,3

128,9

50,8

40,5

24,5

13,1

2030

10,4

206,0

99,9

66,3

23,6

16,2

2010

7,1

152,0

68,2

50,9

24,9

8,0

2020

7,3

150,9

59,9

46,8

28,8

15,4

2030

11,0

215,1

103,8

66,3

27,8

17,2

18,5

9,0

2,6

lubelskie

lubuskie 2010

5,6

56,5

26,4

2020

5,8

58,0

22,5

18,6

11,2

5,7

2030

10,5

103,1

52,6

33,3

10,4

6,9

łódzkie 2010

7,3

185,6

83,7

60,8

31,3

9,9

2020

7,4

178,2

70,6

54,8

34,5

18,3

2030

11,8

269,5

130,6

87,4

31,8

19,7

małopolskie 2010

6,4

212,5

100,2

68,0

33,5

10,7

2020

6,8

228,9

89,5

73,2

43,9

22,2

2030

9,7

326,6

155,9

99,9

42,7

28,1

168,5

125,2

61,9

21,4

mazowieckie 2010

7,2

377,0

2020

7,1

385,6

145,4

120,0

76,6

43,5

278,7

177,8

72,1

50,5

2030

10,6

579,0

2010

6,4

65,7

32,5

20,6

9,6

2,9

2020

7,4

72,0

26,5

25,0

13,9

6,6

2030

10,9

101,1

48,8

30,8

12,2

9,3

opolskie

15

Ludzie w wieku 75+ - nowa kategoria d em ografkzno-społeczna?

Odsetek osób 75+

Liczba osób (w tysiącach) w wieku 75+

75-79

80-84

85-89

90+

podkarpackie 2010

6,3

132,0

62,1

42,5

21,1

6,2

2020

6,6

138,3

52,8

44,9

27,1

13,7

2030

9,8

200,3

97,1

61,2

25,0

17,1

29,8

14,0

4,6

podlaskie 2010

7,4

87,3

38,9

2020

7,6

88,2

33,2

27,6

17,5

9,9

2030

10,7

118,2

55,4

35,4

16,2

11,2

2010

5,7

126,3

39,9

19,9

6,8

pomorskie 59,7

2020

6,2

140,6

54,4

44,9

26,9

14,4

2030

10,0

229,1

111,3

72,6

26,3

18,9

śląskie 2010

6,1

280,6

136,8

87,2

42,7

13,9

2020

7,4

329,2

137,3

107,2

57,0

27,7

2030

11,3

474,4

230,2

144,0

61,6

38,7

2010

7,4

93,4

42,1

31,0

15,4

5,0

2020

7,6

92,0

34,4

29,6

18,1

9,9

2030

12,0

135,3

65,8

42,1

16,1

11,3

26,1

12,3

3,8

świętokrzyskie

warmińsko-mazurskie 2010

5,6

79,7

37,5

2020

6,0

83,7

31,5

26,8

16,5

8,9

2030

10,0

134,4

67,1

41,4

14,9

10,9

wielkopolskie 2010

5,6

190,6

88,4

60,1

31,4

10,7

2020

5,7

199,0

77,9

63,9

37,6

19,5

2030

9,7

335,3

163,6

111,4

36,0

24,2 4,3

zac hodniopomo rskie 2010

5,8

98,9

46,8

32,4

15,4

2020

6,1

101,9

39,2

32,1

20,1

10,5

10,8

174,7

88,3

55,6

18,1

12,6

_ 2030

(Źródło: Obliczenia własne na podstawie prognozy GUS na lata 2008-2035, http://demografia. stat.gov.pl/bazademografia/Prognoza.aspx)

16

Piotr Szukalski

Regiony podzielić m ożna na cztery grupy z punktu widzenia ewolucji frak­ cji osób w wieku 75+ pomiędzy rokiem 2010 a 2030. D o pierwszej należą te, które i obecnie i w przyszłości odznaczać się będą wyższym od przeciętnego poziom em zaawansowania procesu podwójnego starzenia się ludności - województwa świętokrzyskie, łódzkie, lubelskie. D ru­ ga grupa obejm uje regiony, których położenie ulegnie relatywnemu pogorsze­ niu. W m iejsce stanów średnich pojawią się zdecydowanie wyższe od ogólno­ krajowych odsetki osób bardzo starych - województwa śląskie, dolnośląskie, zachodniopom orskie, opolskie - lub też w m iejsce stanów niskich pojawią się wartości równe średnim - województwa kujawsko-pom orskie, w armińskomazurskie, pomorskie, lubuskie. Kolejna grupa obejm uje województwa, któ­ rych m iejsce w rankingu poprawi się, przechodząc od odsetków osób w wie­ ku 75+ wyższych od w artości średnich w 2010 r. do wartości bliskich średniej - województwa podlaskie, mazowieckie. O statnia, czwarta grupa obejm uje regiony o relatywnie korzystnej sytuacji obecnie, które niski odsetek osób w wieku 75+ utrzymają i w przyszłości - województwa m ałopolskie, podkar­ packie i wielkopolskie. W rezultacie wzrośnie i różnica między regionami o ekstrem alnych w arto­ ściach frakcji osób najstarszych z obecnie odnotowanego 1,8 pkt. proc. do 2,3 pkt. W zrost ten wynikać będzie z długookresowego wpływu różnic poziomu rozrodczości; generalnie bowiem województwa o najniższych w przyszłości w artościach frakcji osób w wieku 75+ to regiony odznaczające się relatywnie wysokimi wartościam i współczynników dzietności. Mówiąc o wątku przestrzennej dystrybucji ludności, należy jed nak zazna­ czyć, iż w przypadku m niejszych niż województwo jed nostek adm inistracyj­ nych, znaleźć m ożna przykłady zdecydowanie wyższych wartości interesującej nas frakcji. Przykładowo, w przypadku województwa śląskiego w roku 2011 ekstrem alne powiaty odnotowały następujące frakcje osób 75+ - 2,9% (Żory) i 7,5% (powiat zawierciański), zaś w roku 2030 różnice te m ają być równie wy­ sokie (8,4% - bieruńsko-lędziński i 15,1% - Sosnowiec) [10]. Stąd też zdawać sobie należy sprawę, iż znaleźć ju ż dziś m ożna powiaty o odsetku osób najstarszych w granicach 8-9% , zaś w przypadku gm in, a tym bardziej pojedynczych sołectw, przypadki zbliżania się do wartości 10%. Jak łatwo się domyślać, tak wysoki udział osób najstarszych sam oistnie przekła­ da się na zdecydowanie większy zakres obowiązków podm iotów publicznych w zakresie opieki medycznej i usług pielęgnacyjno-opiekuńczych.

Specyficzne cechy zbiorowości osób bardzo starych M ówiąc o specyfice osób w wieku 75+ , w spom nieć należy przede wszystkim o wysokim poziom ie fem inizacji tej zbiorowości. Ogółem , we współczesnej Polsce, tj. w roku 2012, w tej zbiorowości przypada 200,3 kobiet na 100 m ęż­ czyzn, przy czym stosunek ten wzrasta wraz z wiekiem od 169,3 wśród osób

17

Ludzie w wieku 75+ - nowa kategoria dem ograficzno-społeczna?

w wieku 75-79 lat do 425,8 w zbiorowości tych w wieku 100 lat i więcej. Nadum ieralność mężczyzn, choć zm niejsza swą skalę wraz z wiekiem, odciska poprzez długookresową kum ulację - coraz większe piętno na strukturze lud­ ności według wieku. Rów nocześnie zdawać sobie należy sprawę, iż ów wysoki poziom fem inizacji powiązany jest z niekorzystnym stanem cywilnym większości osób 75+, zwłaszcza kobiet. Według N SP’2011 zdecydowana większość kobiet w bada­ nym wieku była wdowami, podczas gdy w przypadku mężczyzn taka dom ina­ cja pojawia się dopiero po 90. roku życia (tabela 1.7.). Tabela 1.7. Stan cywilny osób w wieku 75+ według NSP'2011 Stan cywilny (jako % ogółu osób w danym wieku) kawalerowie/ żonaci/ partnerzy/ wdowcy/ rozwiedzeni/ separowani/ nieustapanny zamężne partnerki wdowy rozwiedzione separowane lony Wiek Mężczyźni 75-79

2,8

74,5

1,5

17,7

2,0

0,5

1,1

80-84

2,3

65,8

1,3

27,6

1,5

0,4

1,1

85-89

1,8

53,1

1,1

41,0

1,1

0,4

1,5

90+

1,8

38,4

0,4

56,3

0,7

0,4

2,1

Kobiety 75-79

3,4

29,0

0,5

62,6

3,0

0,3

1,2

80-84

3,8

16,8

0,3

74,9

2,1

0,2

1,8

85-89

4,2

8,0

0,2

83,3

1,4

0,1

2,8

90+

4,2

2,4

0,0

87,7

0,9

0,1

4,5

(Źródło: Obliczenia własne na podstawie GUS, Narodowy Spis Powszechny Ludności i Miesz­ kań 2011. Raport z wyników, http://stat.gov.pl/gus/5840_13164_PLK_HTML.htm) Pam iętać należy, iż stan cywilny je st predyktorem dostępu do najw ażniej­ szego źródła wsparcia, jak i posiadają dorosłe osoby - własnego życiowego partnera. Patrząc z tej perspektywy niestety sytuacja osób 75+ w Polsce nie jest dobra, zaś w przypadku kobiet je st wręcz bardzo zła. Odsetek m ieszkańców m iast i wsi wśród osób w wieku 75+ je st zbliżony do rozkładu ogółu ludności naszego kraju, choć generalnie wraz z przechodzeniem do coraz starych grup wieku odsetek ten zm niejsza się od wartości 63% do wielkości poniżej 60% dla osób po 90. rż. Patrząc z tej perspektywy, dostęp °sób najstarszych do usług medycznych - z reguły łatwiejszy w środowisku U jejskim - nie je st ju ż tak utrudniony ja k m iało to m iejsce jeszcze kilkana­ ście lat temu.

18

Piotr Szukalski

Z zaawansowanym wiekiem powiązany je st - ja k wykazało to choćby bada­ nie PolSenior [5] - wzrost częstości występowania chorób i wielochorobow ości, spadek sam odzielności i wzrastające ograniczenie sprawności.

Podsumowanie O soby w wieku 75+ istniały zawsze, niem niej ostatnie dekady to czas szyb­ kiego wzrostu liczbowego tej kategorii, prowadzącego do większej w idoczno­ ści tej grupy. O ile bez wątpienia uznać można, iż grupa ta jest wyłaniającą się w trakcie kilku ostatnich dekad kategorią dem ograficzną, której waga będzie szybko w najbliższych dwóch dekadach wzrastać, o tyle trudno jednoznacznie uznać, iż jednocześnie wyłania się nowa, jednolita kategoria społeczna. Brak jest bowiem w przypadku osób najstarszych poczucia wspólnotowości, swo­ istej identyfikacji z innym i jednostkam i, znajdującym i się na tym etapie roz­ woju. Jeśli taka sam oidentyfikacja z innym i następuje, ma ona inną podstawę, odwołując się nie do kohorty uform owanej ze względu na wiek, lecz do tzw. kohorty m entalnej, tj. grupy osób, która - przede wszystkim poprzez fakt by­ cia wychowywanymi w m niej więcej tym samym okresie - podziela te same w artości i poglądy na świat. Niezależnie od niem ożności pozytywnego w pełni udzielenia odpowiedzi na postawione w tytule niniejszego opracowania pytanie, warto zaznaczyć, iż osoby w wieku 75+ z reguły nawet i dziś umykają zainteresowaniu bada­ czy, decydentów, opinii publicznej, z uwagi na zakładaną rzadkość, a przede wszystkim fakt, iż kłopoty zdrowotne, ograniczenia samodzielnego funk­ cjonow ania ograniczają ich społecznie widoczną aktywność, tj. te wszystkie czynności, które podejm owane są poza własnym dom em . Tymczasem ich liczbowy rozrost, specyfika potrzeb, zróżnicowanie owych potrzeb ze względu na wiek, płeć, m iejsce zamieszkiwania - definiowane zarówno w kategoriach miasto/wieś, ja k i w kategoriach regionu - czy status rodzinny sam oistnie za­ chęcać powinny decydentów i inne osoby odpowiedzialne za zaspokajanie po­ trzeb osób nie w pełni samodzielnych do zgłębiania ich differentia specifica, do lepszego rozum ienia dem ograficznych, zdrowotnych i społecznych uwarun­ kowań zapewnienia wysokiej jakości życia w późnej jesieni życia.

Ludzie w wieku 75+ - nowa kategoria dem ograficzno-społeczna?

19

Piśmiennictwo 1. Suzman R.M ., M anton K.G., Willis D.P.: Introducing the oldest old. W : Su­ zman R.M ., Willis D.P., M anton K.G., (red .). The oldest old. O xford University Press, O xfo rd -N ew York, 1992: 3 - 1 4 .

2. Baltes P.B., M ayer K.U., (red .): The Berlin aging study. Aging from 70 to 100. C am ­ bridge University Press. Cam bridge, 1999. 3. Halik J. (red .): Starzy ludzie w Polsce. Społeczne i zdrowotne skutki starzenia się społeczeństwa. ISP. W arszawa, 2002. 4. Synak B. (red.): Polska starość. Wyd. U G . Gdańsk, 2002. 5. Błędowski P. Potrzeby opiekuńcze osób starszych. W: Mossakowska M ., W ięcek A., Błędowski P.: (red .): Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekono­ m iczne starzenia się ludzi w Polsce. Termedia, Warszawa, 2 0 1 2 : 4 4 9 -4 6 6 . 6. Szukalski P.: O soby bardzo stare w Polsce i w krajach Unii Europejskiej - prze­ szłość, teraźniejszość, przyszłość. Prace Instytutu Ekonom etrii i Statystyki UŁ,

2004; 142. 7. Szukalski P.: Populacja osób bardzo starych w społeczeństwie polskim - stan ob ec­ ny i perspektywy W : Kowaleski J.T. (red .). Ludzie starzy w polskim społeczeństwie w pierwszych dekadach X X I wieku. W yd. U Ł . Łódź, 2 0 0 6 :1 1 5 -1 5 0 . 8. Szukalski P.: Składowe zmian trw ania życia według grup wieku w Polsce w latach 1 950-2008. Przeg Epidem iol, 2 010; 6 4 (3 ): 4 2 5 -4 3 0 . 9. Kowaleski J.T.: Refleksje na tem at granic prognozow ania demograficznego. W : Frątczak E., H rynkiewicz J., Jagielski A ., Kowaleski J.T., Siany K. W ybrane problemy współczesnej demografii. Zakład Demografii U Ł. Łódź, 2 003: 119-131. 10. Szukalski P.: Starzenie się ludności województwa śląskiego - nieunikniony wzrost zapotrzebowania na wsparcie publiczne? W : Seniorzy w województwie śląskim. R a­ port z badania ilościowego zrealizowanego w 2012 roku. OISWŚ. Katowice; 2012: 7 -2 6 , h ttp://rops-katow ice.pl/dopobrania/2012.12_seniorzy.pdf.