1. streszczenie

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Wykonawca opracowania:

z siedzibą przy ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51- 631 Wrocław tel. + 48 602 193 310, + 48 71 348 19 20 NIP: 896-114-32-65, REGON 020725058

ZAŁĄCZNIK 2

Wykonane na zlecenie Zamawiającego, tj.

WALBET A.D.K. WALKOWIAK Sp. j. ul. Kobylińska 35 63 - 910 Miejska Górka

RAPORT CHIROPTEROLOGICZNY Z TERENU PLANOWANEJ INWESTYCJI - BUDOWY ELEKTROWNI WIATROWEJ W REJONIE MIEJSCOWOŚCI JADWISIN W WOJ. DOLNOŚLĄSKIM

Wrocław, dnia 19. grudnia 2011 r.

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

1. STRESZCZENIE ................................................................................................................... 2 2. WSTĘP ................................................................................................................................... 2 3. PODSTAWA PRAWNA ...................................................................................................... 5 4. PRAWNA OCHRONA NIETOPERZY ................................................................................ 7 5. CEL BADAŃ ......................................................................................................................... 9 6. TEREN INWESTYCJI .......................................................................................................... 9 7. STAN POZNANIA CHIROPTEROFAUNY BADANEGO OBSZARU ........................... 10 8. METODYKA BADAŃ ........................................................................................................ 10 8.1 Inwentaryzacja stanowisk letnich i zimowisk ................................................................ 10 8.2 Monitoring i analiza aktywności nietoperzy na terenie inwestycji ................................ 10 8.3 Ocena lokalizacji farmy wiatrowej ................................................................................. 15 9. WYNIKI ............................................................................................................................... 16 9.1 Stanowiska zimowe ........................................................................................................ 16 9.2 Stanowiska letnie ............................................................................................................ 16 9.3. Aktywność nietoperzy na obszarze inwestycji ............................................................... 18 9.3.1 Skład gatunkowy .................................................................................................... 18 9.3.2 Przestrzenny rozkład aktywności ........................................................................... 19 9.3.3 Sezonowe zmiany aktywności ............................................................................... 22 10. OCENA WPŁYWU FARMY WIATROWEJ NA NIETOPERZE ................................... 29 11. ODDZIAŁYWANIA SKUMULOWANE ......................................................................... 40 12. DZIAŁANIA MINIMALIZUJĄCE ................................................................................... 41 13. POTENCJALNY WPŁYW INWESTYCJI NA OBSZARY NATURA 2000 .................. 43 14. MONITORING POINWESTYCYJNY ............................................................................. 43 14. LITERATURA ................................................................................................................... 44

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 1

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

1. STRESZCZENIE Raport przedstawia wyniki całorocznego monitoringu aktywności nietoperzy na obszarze planowanej farmy wiatrowej koło Jadwisina, obejmującego 25 kontroli przeprowadzonych w okresie od 22 marca do 2 listopada 2011 r. Na badanym terenie stwierdzono co najmniej 9 gatunków nietoperzy. Gatunkiem dominującym w całym okresie badań był borowiec wielki (70% wszystkich stwierdzeń), należący do najwyższej grupy ryzyka kolizji z turbinami wiatrowymi. Średnio liczne były karlik malutki (ok. 16%), mroczek późny (ok. 6%) i karlik większy (ok. 6%), także narażone na ryzyko śmiertelnych kolizji na farmach wiatrowych. Wysoką aktywność nietoperzy zanotowano przy zadrzewieniach śródpolnych i na skraju lasu. Miejsca takie były wykorzystywane przez nietoperze jako żerowiska, zwłaszcza w okresie rójek owadów. Najwyższą aktywność borowca wielkiego zarejestrowano przy halogenowym oświetleniu betoniarni, zlokalizowanej pomiędzy turbinami nr 1 i 2. W miejscu tym borowce wielkie całą noc, przez większą część sezonu, intensywnie polowały na gromadzące się przy lampach owady. Z tego względu farma wiatrowa koło Jadwisina może istotnie negatywnie oddziaływać na populację tego gatunku. Wykonanie działań zapobiegawczych i minimalizujących może jednak znacznie ograniczyć ten wpływ. Działania te obejmują czasowe wyłączenia pracujących turbin wiatrowych i próbę zmniejszenia aktywności nietoperzy przy betoniarni (wyłączenie silnego halogenowego oświetlenia obiektu). Ta ostatnia czynność wymaga nadzoru specjalisty chiropterologa, który zanalizuje wyniki i odpowiednio do nich zaleci dalsze postępowanie. Farma wiatrowa nie powinna negatywnie oddziaływać na pozostałe stwierdzone na jej terenie gatunki. Budowa w/w farmy wiatrowej

jest więc możliwa, jednak przy wykonaniu

zalecanych działań łagodzących.

2. WSTĘP Elektrownie wiatrowe mogą stanowić zarówno bezpośrednie jak i pośrednie zagrożenie dla populacji nietoperzy (Kunz i in. 2007b). Utrata kryjówek, miejsc żerowania oraz korytarzy migracyjnych i dobowych tras przelotu (Bach i Rahmel 2004) poprzez ___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 2

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

przekształcenie i zajęcie terenu pod elektrownie wiatrowe może znacznie wpływać na kondycję i liczebność populacji tych zwierząt. Farmy wiatrowe mogą działać odstraszająco na niektóre gatunki, co prowadzi do opuszczenia żerowisk lub konieczności zmiany trasy przelotu (Bach i Rahmel 2004). Na farmie wiatrowej w Midlum w Niemczech mroczki późne Eptesicus serotinus unikały wykorzystywania jako żerowiska obszaru farmy, który wcześniej stanowił miejsce ich regularnego żerowania (Bach i Rahmel 2004). Odstraszanie oraz efekt bariery na szlakach migracyjnych są słabo poznane, nie należy jednak wykluczyć ich znacznego negatywnego działania na inne gatunki nietoperzy. Problemem może być także brak zmiany wykorzystania terenu farmy wiatrowej lub przyciąganie przez turbiny wiatrowe obserwowane lub sugerowane u innych gatunków (Bach 2001, Horn i in. 2008). Obserwacje zachowań karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus na wspomnianej wcześniej farmie w Niemczech pokazały, że nietoperze nie zrezygnowały z używania tras przelotu przebiegających przez obszar zajęty przez farmę wiatrową, a nawet zwiększyły swoją aktywność na tym terenie (Bach 2001). Reakcja na obecność farmy wiatrowej może więc być różna w zależności od gatunku i wyjaśnienie podstaw odmiennych zachowań (a zwłaszcza przyczyn przyciągania nietoperzy przez turbiny wiatrowe) wymaga jeszcze badań. Przy wielu farmach wiatrowych notuje się wysoką śmiertelność nietoperzy. Śmiertelność ta jest wyższa niż u ptaków, także ginących w zderzeniach z turbinami wiatrowymi

(Kunz

i

in.

2007a,

Baerwald

i

Barclay

2009),

i

dotyczy

11 północnoamerykańskich (np. Lasiurus borealis, Lasiurus cinereus, Lasionycteris noctivagans) i 16 europejskich gatunków nietoperzy (Kunz i in. 2007b, Arnett i in. 2008, Rydell i in. 2010). Spośród europejskich gatunków najbardziej narażone są: borowiec wielki Nyctalus noctula, borowiaczek Nyctalus leisleri, mroczek późny Eptesicus serotinus, mroczek posrebrzany Vespertilio murinus, karlik większy Pipistrellus nathusii, karlik malutki Pipistrellus pipistrellus, karlik drobny Pipistrellus pygmaeus, mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii. W mniejszym stopniu narażone są nocek duży Myotis myotis, nocek łydkowłosy Myotis dasycneme, nocek rudy Myotis daubentonii, nocek Brandta Myotis brandtii, gacek brunatny Plecotus auritus, gacek szary Plecotus austriacus (Dietz 2003, Dürr 2007, Seiche i in. 2007, Rydell i in. 2010). Najwyższa śmiertelność notowana jest wśród gatunków otwartych przestrzeni i wykonujących sezonowe długodystansowe migracje, na odległości ponad 1000 km. Wśród ofiar kolizji zdarzają się jednak także gatunki osiadłe lub migrujące ___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 3

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

na krótsze dystanse, jak np. nocek duży, mroczek późny czy gacek szary (Behr i von Helversen 2005 w: Rodrigues i in. 2008, Dürr 2007). Dane ilościowe pokazują, że w elektrowniach wiatrowych wybudowanych na zalesionych wzgórzach wschodniej części Stanów Zjednoczonych, liczba zabitych nietoperzy wahała się od 15,3 do 53,3 nietoperzy w ciągu roku na 1 MW zainstalowanej elektrowni (podsumowanie w Kunz i in. 2007a, Kunz i in. 2007b). W Europie śmiertelność nietoperzy na farmach wiatrowych

jest

także

znacząca.

W

Niemczech

śmiertelność

ta

wynosiła

do

41,1 osobnika/turbinę/rok, tj. do 22,8 osobnika/MW/rok, w Austrii do 2,6 osobnika/MW/rok, w Szwajcarii do 16,0 osobnika/MW/rok, w Anglii 1,2 osobnika/turbinę/rok, w Hiszpanii 10,1 osobnika/turbinę/rok (Rodrigues i in. 2008, Rydell i in. 2010). Różnice w śmiertleności pomiędzy poszczególnymi rejonami związane są z lokalnym lub globalnym zróżnicowaniem wykorzystania terenu przez nietoperze, wielkością lokalnych lub migrujących populacji oraz z błędami metodycznymi w wyszukiwaniu martwych zwierząt. Błędy te wynikają z trudności w odnajdywaniu ciał nietoperzy w różnych siedliskach (np. na obszarach trawiastych łatwiej znaleźć martwe zwierzęta niż na terenach rolniczych i zalesionych wzgórzach), różnych metod wyszukiwania i zrónicowanej szybkości działania padlinożerców (Kunz i in. 2007a, 2007b; Baerwald i Barclay 2009; Rydell i in. 2010). Najwyższej śmiertleności należy jednak spodziewać się na szlakach migracyjnych nietoperzy, gdyż większość

kolizji

notowana

jest

późnym

latem

i

wczesną

jesienią,

czyli

w okresie sezonowych migracji nietoperzy stref umiarkowanych. Do kolizji może dochodzić także podczas wiosennych migracji oraz w okresie letnim.

Fot. 1. Borowiec wielki Nyctalus noctula, gatunek

Fot.2. Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus,

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 4

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

z najwyższej grupy ryzyka śmiertelności na farmach wiatrowych, dominujący na obszarze planowanej farmy wiatrowej koło Jadwisina (Fot. J. Furmankiewicz).

gatunek z wysokiej grupy ryzyka śmiertelnych kolizji na farmach wiatrowych, liczny na obszarze planowanej farmy wiatrowej koło Jadwisina (Fot. J. Furmankiewicz).

Wypadki śmiertelne są głównie konsekwencją uderzenia i zabicia przez obracającą się łopatę rotora (Horn i in. 2008) lub szoku ciśnieniowego spowodowanego zbyt gwałtowną dekompresją zwierząt przelatujących w pobliżu skrzydła (Baerwald i in. 2008). W przeciwieństwie do ptaków, niektóre gatunki nietoperzy są przyciągane przez turbiny wiatrowe (prawdopodobnie także z dużych odległości) i eksplorują ich otoczenie (Cryan i Brown 2007, Cryan 2008, Horn i in. 2008), co zwiększa ryzyko śmiertelnych kolizji.

3. PODSTAWA PRAWNA Podstawę prawną niniejszej ekspertyzy stanowią:  Ustawa z dnia 3 października 2008 roku o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2008 nr 199, poz. 1227),  Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92 poz. 880, z późniejszymi zmianami),  Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62 poz. 627, z późniejszymi zmianami),  Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz. U. 2010 nr 77 poz. 510),  Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. 2011 nr 237, poz. 1419),  Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. 2010 nr 213 poz. 1397),

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 5

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

 Dyrektywa Rady 92/43/EEC z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, zmieniona Dyrektywą 97/62/EEC,  Dyrektywa Rady 85/337/EWG z dnia 27 czerwca 1985 roku w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko naturalne,  Dyrektywa Rady 97/11/WE z dnia 3 marca 1997 roku zmieniająca dyrektywę 85/337/EWG w sprawie oceny wpływu wywieranego przez niektóre publiczne i prywatne przedsięwzięcia na środowisko,  Dyrektywa 2003/4/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2003 roku w sprawie publicznego dostępu do informacji dotyczących środowiska i uchylająca dyrektywę Rady 90/313/EWG. Decydujące znaczenie, z punktu widzenia celów niniejszej ekspertyzy posiada art. 6 Dyrektywy 92/43/EEC, na który składają się następujące postanowienia: - art. 6(1), ustanawiający obowiązek państw członkowskich ustalania koniecznych działań ochronnych, w tym odpowiednich planów zagospodarowania przestrzennego, - art. 6(2), podkreślający potrzebę działań prewencyjnych i ustalający postanowienia potrzebne do uniknięcia pogorszenia stanu siedlisk naturalnych oraz płoszenia gatunków, - art. 6(3) i 6(4) ustanawiający proceduralne instrumenty w zakresie oceny przedsięwzięć, które mogą być źródłem znaczących oddziaływań na obszary sieci Natura 2000. Bezpośrednie odniesienia do wyżej wymienionych zagadnień w ustawodawstwie polskim znajdują się w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody oraz w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 prawo ochrony środowiska. Szczegółowe wytyczne zawiera Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. 2010 nr 213 poz. 1397), wydane na podstawie art. 60 ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 6

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2008 nr 199, poz. 1227).

4. PRAWNA OCHRONA NIETOPERZY Wszystkie 25 gatunków nietoperzy występujących w Polsce podlega ochronie ścisłej na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. 2011 nr 237, poz. 1419), będącego wypełnieniem zapisu zawartego w art. 49 i 52 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dziennik Ustaw z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 z późniejszymi zmianami). Kilka gatunków: podkowiec mały Rhinolophus hipposideros, podkowiec duży Rhinolophus ferrumequinum, nocek Bechsteina Myotis bechsteinii, nocek łydkowłosy, mroczek posrebrzany, mroczek pozłocisty i borowiaczek wpisane są do Polskiej czerwonej księgi zwierząt, jako gatunki zagrożone wyginięciem lub bliskie zagrożenia (Głowaciński 2001). Dodatkowo, wszystkie wymienione powyżej gatunki, a także mopek Barbastella barbastellus wpisane zostały na Czerwoną listę zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Głowaciński 2002). Na szczeblu międzynarodowym wszystkie gatunki nietoperzy są chronione na podstawie: (1) Aneksu II i III Konwencji Berneńskiej (the Bern Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats, Bern, 1979, Appendix II and III), (2) Aneksu II Konwencji o Ochronie Wędrownych Gatunków Dzikich Zwierząt (Konwencji Bońskiej) (the Bonn Convention on the Conservation of Migratory Species of Wild Animals, Bonn, 1979, Appendix II), (3) Porozumienia o Ochronie Populacji Europejskich Nietoperzy (Agreement on the Conservation of Populations of European Bats, EUROBATS), będącego porozumieniem zawartym na bazie zapisów Konwencji Bońskiej, oraz (4) Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w Sprawie Ochrony Siedlisk Naturalnych oraz Dzikiej Fauny i Flory (the EC Directive on the Conservation of Natural Habitats and of Wild Fauna and Flora (92/43/EEC)), zwanej Dyrektywą Siedliskową. Wszystkie wymienione akty prawne obowiązują także w Polsce. Dyrektywa Siedliskowa Unii Europejskiej w załączniku II wymienia gatunki objęte szczególną ochroną. Spośród nietoperzy są to: podkowiec duży, podkowiec mały, nocek duży, nocek Bechsteina, nocek orzęsiony, nocek łydkowłosy i mopek. W ramach sieci Natura 2000, ___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 7

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

wprowadzającego w życie założenia tej Dyrektywy, dla gatunków tych wymagane jest tworzenie tzw. Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk (SOOS). W załączniku IV Dyrektywy Siedliskowej wymienione są pozostałe gatunki nietoperzy, objęte ochroną, ale nie wymagające tworzenia SOOS. W 1996 r. Polska stała się Państwem – Stroną Porozumienia o Ochronie Populacji Europejskich Nietoperzy (EUROBATS, Dziennik Ustaw z 1999 r. Nr 96, Poz. 1112). Najważniejszymi zobowiązaniami wynikającymi z przystąpienia do tego porozumienia są: (1) wskazanie stanowisk, w tym schronień, ważnych dla utrzymania stanu zachowania i ochrony nietoperzy (2) ochrona tych miejsc przed zniszczeniem i zakłócaniem w nich spokoju, (3) identyfikacja i ochrona przed zniszczeniem żerowisk ważnych dla nietoperzy oraz przeciwdziałanie zakłócaniu spokoju na tych obszarach (Artykuł III, § 2 Porozumienia), (4) popularyzacja programu ochrony nietoperzy i zwrócenie uwagi opinii publicznej na wagę problemu ochrony tych zwierząt (Artykuł III, § 4 Porozumienia) oraz (5) promocja programów badawczych związanych z ochroną i kontrolą populacji tych ssaków, oraz konsultacja i koordynacja tych programów na szczeblu międzynarodowym (Artykuł III, § 7, Porozumienia). W 2003 r. Międzysesyjna Grupa Robocza EUROBATS rozpoczęła prace nad oceną wpływu elektrowni wiatrowych na populacje nietoperzy oraz nad przygotowaniem poradnika ocen potencjalnego wpływu i planowania farm wiatrowych zgodnie z wymaganiami ekologicznymi nietoperzy. Poradnik ten (Rodrigues i in. 2008), po kilku zmianach i aktualizacjach, w 2006 r. został włączony jako załącznik do Rezolucji 5.6 EUROBATS-u („Wind Turbines and Bat Populations”). Rezolucja 5.6 podkreśla przede wszystkim wpływ elektrowni wiatrowych na populacje nietoperzy; sugeruje istnienie siedlisk/miejsc nieodpowiednich w skali lokalnej, regionalnej i krajowej, w których nie powinny być stawiane elektrownie wiatrowe; oraz wskazuje na konieczność wykonywania monitoringu i dodatkowych badań przez inwestorów. Poradnik (Rodrigues i in. 2008) zawiera natomiast praktyczne informacje dotyczące procesu planowania, oceny wpływu na populacje nietoperzy i metodyki monitoringu przed– i poinwestycyjnego elektrowni wiatrowych.

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 8

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

5. CEL BADAŃ Celem prowadzonych badań było określenie składu gatunkowego chiropterofauny i wzoru wykorzystania terenu planowanej elektrowni wiatrowej koło Jadwisina przez nietoperze. Raport roczny obejmuje okres od 23 marca do 3 listopada 2011 r., czyli czas wiosennych i jesiennych migracji oraz aktywności lokalnych populacji nietoperzy. W raporcie przedstawiono także wyniki zimowej i letniej inwentaryzacji stanowisk nietoperzy wokół planowanej inwestycji. Na podstawie uzyskanych wyników możliwa jest weryfikacja lokalizacji farmy wiatrowej w kontekście jej oddziaływania na populacje tych zwierząt.

6. TEREN INWESTYCJI Omawiana farma wiatrowa planowana jest na terenie gminy Zagrodno (powiat złotoryjski) w województwie dolnośląskim. Fizjograficznie obszar ten należy do Równiny Chojnowskiej

wchodzącej

dostarczonych

przez

w

skład

zamawiającego,

Niziny Śląsko-Łużyckiej. farma

składa

się

z

3

Według

materiałów

turbin

wiatrowych

umiejscowionych w terenie rolniczym, na polach uprawnych z niewielkimi śródpolnymi zadrzewieniami i zakrzywieniami, głównie liściastymi, które stanowią potencjalnie żerowiska nietoperzy. W granicach inwestycji zlokalizowana jest betoniarnia, oświetlona silnym światłem halogenowym, przy którym gromadzą się owady, na które mogą polować nietoperze. Od północnej i płn. – zach. strony, w odległości około 1 km od inwestycji znajdują się duże kompleksy leśne oraz autostrada A4, a od strony południowej, w odległości ok. 500 m od inwestycji śródpolne i nadrzeczne zadrzewienia, stanowiące także dobre żerowiska nietoperzy. W najbliższym sąsiedztwie farmy znajdują się miejscowości Jadwisin i Radziechów. Nietoperze mogą przemieszczać się pomiędzy w/w kompleksami leśnymi i miejscowościami przez teren inwestycji. Miejsce lokalizacji jednej z turbin wiatrowych (nr 3) uległo przesunięciu o około 100 m w kierunku północnym. Turbina ta pierwotnie usytuowana była blisko skraju zadrzewień śródpolnych (wariant 0 inwestycji), przy których wykazano wysoką aktywność

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 9

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

nietoperzy z gatunków zagrożonych działaniem elektrowni wiatrowych (Ryc. 1). W czerwcu 20211 r. zaproponowano więc wariant alternatywy, tj. nową lokalizację turbiny nr 3 (Ryc. 1).

7. STAN POZNANIA CHIROPTEROFAUNY BADANEGO OBSZARU Brak jest danych dotyczących nietoperzy na badanym terenie. Jedynym dostępnym niepublikowanym źródłem jest inwentaryzacja nadleśnictwa Złotoryja (Łupicki 2007), w której na terenach leśnych w bezpośrednim sąsiedztwie planowanej farmy (duże kompleksy leśne na płn. i płn. – zach. od inwestycji) stwierdzono borowca wielkiego i karlika malutkiego (Łupicki 2007). Istnieją także dane z monitoringu farmy wiatrowej koło Zagrodna, jednak informacje te są zastrzeżone.

8. METODYKA BADAŃ 8.1 Inwentaryzacja stanowisk letnich i zimowisk W lutym 2011 r. przeprowadzono inwentaryzację potencjalnych zimowisk nietoperzy w 9 miejscowościach, położonych do około 3 km od planowanej inwestycji: Jadwisin, Radziechów,

Modlikowice,

Wojciechów,

Okmiany,

Groble,

Piotrowice,

Osetnica,

Konradówka. Kontrolowano piwnice i inne dostępne potencjalne podziemne schronienia. W czerwcu, lipcu i sierpniu prowadzono inwentaryzację letnich stanowisk, kontrolując budynki w miejscowościach położonych do 3 km od terenu inwestycji. Łącznie sprawdzono około 20 budynków: prywatne domy, kościoły i pałace, w następujących miejscowościach: Jadwisin, Modlikowice, Okmiany, Osetnica, Radziechów. 8.2 Monitoring i analiza aktywności nietoperzy na terenie inwestycji Obserwacje nocnej aktywności nietoperzy i wykorzystania przez nie terenu prowadzono od 23 marca do 3 listopada (łącznie 25 kontroli, Tabela 1). Badania wykonywano tylko podczas nocy bezdeszczowych (lub wyjątkowo z niewielką mżawką), bez silnego wiatru ___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 10

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

i z temperaturą powyżej 0°C (Tabela 1). Aktywność nietoperzy podczas deszczu, w niskiej temperaturze (poniżej 0°C) i przy silnym wietrze jest znacznie niższa. Ze względu na opady deszczu nie wykonano kontroli wieczornej w pierwszej połowie lipca (Tabela 1). Siłę wiatru określano subiektywnie (brak wiatru, wiatr słaby lub średni). Tabela 1. Daty obserwacji i warunki pogodowe (o zachodzie słońca) zanotowane podczas kontroli obszaru planowanej elektrowni wiatrowej koło Jadwisina. Data kontroli Rodzaj Temperatura Zachmurzenie Opad Wiatr kontroli (w skali 0-10) 23.03.2011 wieczorna 5°C 0 brak brak 29.03.2011 wieczorna 7°C 0 brak brak 04.04.2011 wieczorna 7°C 5 brak brak 12.04.2011 wieczorna 8°C 3 brak średni 19.04.2011 wieczorna 13°C 0 brak brak 27.04.2011 wieczorna 16°C 10 brak słaby 10.05.2011 całonocna 21°C 0 brak brak 28.05.2011 całonocna 18°C 5 brak brak 13.06.2011 całonocna 20°C 10 brak brak 24.06.2011 całonocna 12°C 3 brak słaby 14.07.2011

całonocna

20°C

9

opad w pierwszej połowie nocy, nie wykonano wieczornego transektu

średni

26.07.2011 10.08.2011 15.08.2011 22.08.2011 30.08.2011 03.09.2011 09.09.2011 22.09.2011 27.09.2011 05.10.2011 12.10.2011 19.10.2011 28.10.2011 03.11.2011

całonocna wieczorna wieczorna całonocna wieczorna całonocna wieczorna całonocna całonocna wieczorna wieczorna wieczorna wieczorna wieczorna

15°C 13°C 18°C 23°C 10°C 15°C 17°C 17°C 16°C 17°C 9°C 5°C 10°C 10°C

10 1 3 2 0 0 10 4 10 10 1 10 10 1

brak brak brak brak brak brak brak brak niewielka mżawka brak brak brak brak brak

brak słaby słaby brak słaby brak słaby brak słaby średni średni słaby brak brak

Na badanym terenie wyznaczono transekt, przebiegający możliwie blisko (do maksymalnie 100 m) lokalizacji każdej z turbin wiatrowych oraz obejmujący zróżnicowane siedliska (pola, zadrzewienia śródpolne, płat lasu na płn. od betoniarni) (Ryc. 1). W porównaniu z pierwszym okresem raportowania przebieg transektu uległ nieznacznej modyfikacji, ze względu na konieczność odsunięcia turbiny nr 3 od zadrzewień. Turbinę tę ___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 11

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

przesunięto na nową lokalizację (pomiędzy dwoma zespołami zadrzewień). Transekt został więc nieznacznie zmodyfikowany, tak aby objął nową lokalizację turbiny nr 3 (Ryc.1, patrz opis w następnym akapicie). Nową trasę transektu przemierzano od 24 czerwca 2011 r. do końca sezonu (do 3 listopada). Na transekcie wyznaczono 3 punkty nasłuchowe, zlokalizowane na skraju zadrzewień (N1 i N3) i w miejscu lokalizacji turbiny nr 3 (N2) (Ryc. 1). W związku ze zmianą umiejscowienia turbiny nr 3, punkt nasłuchowy nr 2 przeniesiono ze skraju zadrzewień na pole uprawne, w miejsce nowej lokalizacji elektrowni nr 3 (Ryc. 1). Nasłuch w nowym miejscu wykonywano od 24 czerwca do końca sezonu. Podczas całonocnych obserwacji wykonano dodatkowe śródnocne nasłuchy w punktach N4 i N5 (24.06.2011) (Ryc. 1). W celu bardziej precyzyjnej analizy danych i oceny wpływu poszczególnych turbin na populacje nietoperzy, transekt podzielono na 5 funkcjonalnych odcinków: J1 – przebiegający pomiędzy polami, J2 – przebiegający przez pola pomiędzy turbiną wiatrową nr 3 a fragmentem lasu, J3 – obejmujący niewielki fragment lasu oraz skraj lasu i pola, J4 – przebiegający przez pola, koło betoniarni, obejmujący lokalizacje turbin nr 1 i nr 2, J5 – przebiegający przez pola do zadrzewień śródpolnych (Ryc. 1). Ze względu na zmianę lokalizacji turbiny nr 3, w okresie od 23 marca do 12 czerwca przemierzany był odcinek transektu J2–1, a od 24 czerwca do 3 listopada odcinek J2–2 (Ryc. 1). Obie wersje odcinka J2 były podobnej długości i przebiegały przez to samo siedlisko. Odcinek J2–1 był tylko nieznacznie przesunięty (o około 80–100 m) względem odcinka J2–1. Możliwa była więc kontynuacja badań na zmienionej trasie, bez konieczności powtórzenia obserwacji sprzed modyfikacji trasy transektu. W analizie danych te dwa odcinki traktowano jako jeden odcinek J2.

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 12

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Ryc. 1. Przebieg transektu z punktami nasłuchowymi na obszarze planowanej farmy wiatrowej koło Jadwisina (górna mapa) wraz z podziałem na funkcjonalne odcinki (J1, J2, J3, J4, J5, dolna mapa). Ze względu na zmianę lokalizacji turbiny nr 3, w okresie od 23 marca do 12 czerwca przemierzany był odcinek transektu J2-1, od 24 czerwca do 3 listopada a odcinek J2-2.

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 13

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Aktywność nietoperzy rejestrowano podczas wieczornych i porannych przejść transektu oraz w punktach nasłuchowych. Wieczorne przejście transektu rozpoczynało się od 30 do 45 minut po zachodzie słońca i zajmowało około 1,5 godziny. Drugie przejście transektu (poranne) rozpoczynało się w drugiej części nocy i kończyło około pół godziny przed wschodem słońca. Czas przejścia poszczególnych odcinków funkcjonalnych transektu wynosił: J1 – 10 min., J2 – 5 min., J3 – 5 min, J4 – 20 min., J5 – 10 min. Obserwacja aktywności nietoperzy w punktach nasłuchowych trwała 15 minut. W przerwie, pomiędzy dwoma przejściami transektów prowadzono ciągłe nasłuchy w punktach N4 i N5 (Ryc. 1). We wrześniu jednokrotnie (21.09) na obszarze inwestycji obserwowano aktywność nietoperzy 2 godziny przed zachodem słońca (Ryc. 1),

w celu stwierdzenia dziennych

przelotów borowca wielkiego. Podczas przejść transektów i w punktach nasłuchowych rejestrowano w sposób ciągły głosową (pulsy echolokacyjne) aktywność nietoperzy za pomocą szerokopasmowego detektora Pettersson D230 (Pettersson Elektronik AB, Uppsala, Szwecja) i zaznaczano na mapie miejsce, w którym przeleciał nietoperz. Pulsy echolokacyjne nietoperzy zapisywane były na karcie SD w rejestratorze MP3/WAV ZOOM H2 podłączonym do detektora i analizowane później na komputerze za pomocą programu CoolEdit Pro. Nagraną wokalizację nietoperzy oznaczano do gatunku. Jeśli nie było możliwe określenie gatunku, rozpoznawano rodzaj (nocek nieoznaczony) lub pozostawiano sekwencję nieoznaczoną (nietoperz nieoznaczony). Jednostką aktywności nietoperzy była liczba sekwencji echolokacyjnych, określająca stopień wykorzystania przez nietoperze poszczególnych miejsc. Stosowana metodyka była zgodna z „Tymczasowymi wytycznymi dotyczącymi oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na nietoperze” (wersja II; OTON 2009 oraz jej aktualizacja z 2011 r., Kepel i in. 2009, Kepel i in. 2011), opracowanymi na podstawie Aneksu 1 do Rezolucji nr 5.6 Porozumienia o Ochronie Populacji Europejskich Nietoperzy EUROBATS p.t. Wind Turbines and Bats: Guidelines for the planning process and impact assessments (Rodrigues i in. 2008) z uwzględnieniem krajowych uwarunkowań.

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 14

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

8.3 Ocena lokalizacji farmy wiatrowej Ocenę lokalizacji turbiny dokonano w oparciu o wzór rozmieszczenia aktywności nietoperzy na obszarze inwestycji oraz średnie roczne i dobowe indeksy aktywności nietoperzy obliczone dla całej farmy (całego transektu), osobno dla każdego odcinka funkcjonalnego transektu i każdej kontroli oraz dla najliczniejszych gatunków: borowca wielkiego, karlika większego, mroczka późnego, karlika malutkiego/karlika drobnego oraz wspólnie dla gatunków z rodzaju nocek. Do analizy wykorzystano tylko dane z transektu wieczornego, ze względu na niższą aktywność podczas obserwacji porannych.

Indeksy

aktywności nietoperzy dla gatunków lub grupy gatunków obliczono według następującego wzoru: Ix = Lx * 60 / T gdzie: Ix – indeks aktywności dla gatunku lub grupy gatunków „x”; Lx – liczba jednostek aktywności (sekwencji echolokacyjnych) nietoperzy z gatunku „x” stwierdzonych w czasie pojedynczego ciągłego nagrania na tym odcinku transektu lub w punkcie nasłuchowym; T – czas danego nagrania (lub wszystkich branych pod uwagę nagrań) podany w minutach, oznaczający czas przejścia poszczególnych odcinków funkcjonalnych transektu. W ocenie aktywności nietoperzy na obszarze inwestycji wykorzystano trzystopniową skalę aktywności zaproponowaną w „Wytycznych dotyczących oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na nietoperze” (Kepel i in. 2011). Skala ta zawiera graniczne wartości indeksów aktywności dla poszczególnych gatunków lub grup gatunków (Tabela 2), przy których stosuje się odpowiednie działania zapobiegające lub minimalizujące. Tabela 2. Graniczne wartości indeksów aktywności dla kategorii aktywności nietoperzy z poszczególnych grup gatunków (Kepel i in. 2011). Granica przedziału

A

B

C

Borowiec Nyctalus spp.

2,5

4,3

8,6

Mroczek Eptesicus spp.

2,5

4,0

8,0

Karlik Pipistrellus spp.

2,5

4,1

8,0

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 15

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Wszystkie gatunki

3,0

6,0

12,0

Konieczność i rodzaj działań zapobiegawczych lub minimalizujących wpływ turbiny wiatrowej na nietoperze określano następująco (Kepel i in. 2011): 

indeks aktywności 0 – A – aktywność niska, brak konieczności działań zapobiegawczych i minimalizujących zagrożenie



indeks aktywności w przedziale wartości między A i B – aktywność umiarkowana, brak konieczności działań zapobiegawczych i łagodzących gdy wynik pojawia się sporadycznie, jeśli aktywność utrzymuje się na tym poziomie przez większą liczbę kontroli, to konieczność zastosowania działań zapobiegawczych, tj. wyłączenia turbin na całą noc lub jej część w danym okresie czasu, z wyjątkiem nocy o silnych opadach deszczu lub prędkości wiatru stabilnie większej niż 6 m/s (na wysokości turbiny) (powyżej takiej wartości prędkości wiatru aktywność nietoperzy znacznie maleje (Behr i in. 2007, Grunwald i Schäffer 2007, Kočvara i in. 2007, Horn i in. 2008).



indeks aktywności w przedziale wartości między B i C oraz > C – aktywność wysoka i bardzo wysoka, konieczność zastosowania działań zapobiegawczych, tj. wyłączenia turbin na całą noc lub jej część w danym okresie czasu, z wyjątkiem nocy o silnych opadach deszczu lub prędkości wiatru stabilnie większej niż 6 m/s (na wysokości turbiny).

9. WYNIKI 9.1 Stanowiska zimowe Zimujące nietoperze stwierdzono tylko w podziemiach pomieszczeń gospodarczych domu nr 44 w Osetnicy. Były to dwa osobniki gacka szarego Plecotus austriacus.

9.2 Stanowiska letnie Na badanym obszarze stwierdzono 11 kolonii rozrodczych, w tym 3 kolonie karlika malutkiego, 1 kolonię gacka szarego i 7 kolonii nietoperzy z rodzaju gacek (nieznaczonych do ___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 16

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

gatunku) (Tabela 2). Nie udało się zlokalizować kolonii rozrodczych borowca wielkiego, który zasiedla dziuple drzew. Ze względu na wysoką jego aktywność na obszarze inwestycji, gatunek ten może zajmować kryjówki w lasach i zadrzewieniach otaczających inwestycję. Dodatkowo, podczas nocnych transektów (w maju) na terenie najbliższych miejscowości stwierdzono borowca wielkiego (Radziechów, Jadwisin, Okmiany), mroczka późnego (Okmiany), karlika malutkiego (Okmiany) i nocka rudego (Radziechów). Tabela 2. Letnie stanowiska nietoperzy wokół planowanej farmy wiatrowej koło Jadwisina. Miejscowość

Stanowisko

Rodzaj stanowiska

Liczebność

Gatunek

Osetnica

strych kościoła parafii rzymskokatolickiej

kolonia rozrodcza

gacek nieoznaczony Plecotus species

kilka

Osetnica

strych pałacu

kolonia rozrodcza

gacek nieoznaczony Plecotus species

kilka

Okmiany

dawny pałac – strych

zgrupowanie letnie

gacek nieoznaczony Plecotus species

pojedyncze

Okmiany

dawny pałac – jedno z dolnych pomieszczeń

jesienne zgrupowania godowe

nocek duży Myotis myotis

pojedyncze

Okmiany

szczeliny pod gzymsem w dawnym pałacu

kolonia rozrodcza

karlik malutki Pipistrellus pipistrellus

około 15

Okmiany

strychy zabudowań gospodarczych naprzeciw dawnego pałacu

stanowisko letnie pojedynczych osobników

nocek duży Myotis myotis

kilka

Okmiany

strychy zabudowań gospodarczych naprzeciw dawnego pałacu

kolonia rozrodcza

karlik malutki Pipistrellus pipistrellus

kilkakilkanaście

Okmiany

strychy zabudowań gospodarczych naprzeciw dawnego pałacu

kolonia rozrodcza

gacek nieoznaczony Plecotus species

kilka

Okmiany

strych kościoła

kolonia rozrodcza

gacek nieoznaczony Plecotus species

kilkakilkanaście

Okmiany

strych kościoła

stanowisko letnie

nocek duży Myotis myotis

pojedyncze

Okmiany

strych pałacu na płn. końcu wioski, Okmiany 14b

kolonia rozrodcza

gacek nieoznaczony Plecotus species

kilka

Okmiany

szczeliny w drewnianym stropie zabudowań gospodarczych przy pałacu w Okmianach 14b

stanowisko letnie pojedynczych osobników lub kolonia rozrodcza

karlik malutki Pipistrellus pipistrellus

kilka

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 17

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Radziechów

strych kościoła

kolonia rozrodcza

gacek nieoznaczony Plecotus species

kilka

Tabela 2a. Letnie stanowiska nietoperzy wokół planowanej farmy wiatrowej koło Jadwisina. Miejscowość

Stanowisko

Rodzaj stanowiska

Liczebność

Gatunek

Jadwisin

zabudowania

stanowisko letnie lub kolonia rozrodcza

karlik malutki Pipistrellus pipistrellus

kilka

Modlikowice

strych kościoła

kolonia rozrodcza

gacek szary Plecotus austriacus

około 20

Modlikowice

wieża kościelna

kolonia rozrodcza

karlik malutki Pipistrellus pipistrellus

kilkakilkanaście

Modlikowice

strych domu nr 54

stanowisko letnie

gacek nieoznaczony Plecotus species

pojedyncze

Modlikowice

strych domu nr 50

kolonia rozrodcza

gacek nieoznaczony Plecotus species

kilka

9.3. Aktywność nietoperzy na obszarze inwestycji 9.3.1 Skład gatunkowy Podczas kontroli na transektach na terenie inwestycji zarejestrowano 1188 sekwencji echolokacyjnych nietoperzy z co najmniej 9 gatunków: borowca wielkiego Nyctalus noctula mroczka późnego Eptesicus serotinus mroczka pozłocistego Eptesicus nilssonii karlika większego Pipistrellus nathusii karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus karlika drobnego Pipistrellus pygmaeus nocka dużego Myotis myotis nocka rudego Myotis daubentonii gacka nieoznaczonego Plecotus species Na obszarze inwestycji mogą występować też inne gatunki nocków, których nagrań sekwencji echolokacyjnych nie udało się oznaczyć do gatunku (Ryc. 2). Gatunkiem dominującym na terenie inwestycji w całym okresie badań był borowiec wielki (70% wszystkich stwierdzeń). Średnio liczne były karlik malutki (ok. 16%), mroczek późny (ok. 6%) i karlik większy (ok. 6%) (Ryc. 2, Tabela 3). ___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 18

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Nocki 1,0% Karlik drobny 0,4% Karlik malutki 16,3%

Gacek nieoznaczony 0,1% Nietoperz nieoznaczony 0,3%

Karlik większy 5,9%

Mroczek pozłocisty 0,1%

Mroczek późny 6,1% Borowiec wielki 69,9%

Ryc. 2. Procentowy udział gatunków nietoperzy stwierdzonych na obszarze planowanej farmy wiatrowej koło Jadwisina w okresie od 23 marca do 3 listopada 2011r.

9.3.2 Przestrzenny rozkład aktywności Wysoką aktywność nietoperzy (głównie związaną z żerowaniem) zanotowano w punktach nasłuchowych N2 i N3 oraz na odcinku transektu J3, zlokalizowanych przy zadrzewieniach śródpolnych i na skraju lasu (Ryc. 3). Miejsca takie były wykorzystywane przez nietoperze jako żerowiska, zwłaszcza w okresie rójek owadów. Gatunkiem dominującym w tych miejscach był borowiec wielki, a mniej liczne były mroczek późny, karlik malutki, karlik większy oraz nocki (Ryc. 3). Ze względu na wysoką aktywność nietoperzy w punkcie nasłuchowym nr 2, zasugerowano odsunięcie turbiny nr 3 od skraju lasu (Ryc. 1). W miejscu nowej lokalizacji elektrowni nr 3 (na polu uprawnym, w odległości około 180 – 200 m od zadrzewień) aktywność borowca wielkiego była umiarkowanie wysoka (średni roczny indeks aktywności 5,7), a aktywność karlików niska (średni roczny indeks aktywności

0,3

–

0,9)

(Ryc. 3). Najwyższą aktywność borowca wielkiego zarejestrowano przy halogenowym oświetleniu betoniarni (średni roczny indeks aktywności 33,6), która była zlokalizowana na ___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 19

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

odcinku J4 transektu, pomiędzy turbinami nr 1 i 2 (Ryc. 1 i 3). W miejscu tym borowce wielkie całą noc, przez większą część sezonu, intensywnie polowały na gromadzące się przy lampach owady. W pobliżu turbiny nr 1 (początek odcinka J5 transektu) aktywność nietoperzy była stosunkowo niska. Najczęściej obserwowano tutaj borowca wielkiego (niski średni roczny indeks aktywności 3,0), rzadziej notowano nocki i karliki (Tabela 3, Ryc. 3).

Mroczek pozłocisty

Karlik większy

Karlik malutki

Karlik drobny

Nocek rudy

Nocek duży

Nocek nieoznaczony

Gacek nieoznaczony

Nietoperz nieoznaczony

Wszystkie gatunki

Mroczek późny

Borowiec wielki

Odcinek transektu / punkt nasłuchowy

Tabela 3. Skład gatunkowy oraz liczba sekwencji echolokacyjnych poszczególnych gatunków nietoperzy zarejestrowana na poszczególnych odcinkach funkcjonalnych i w punktach nasłuchowych podczas wieczornych i porannych transektów oraz śródnocnych nasłuchów na obszarze planowanej farmy wiatrowej koło Jadwisina w sezonie 2011r.

Transekt wieczorny J1 63 J2 22 J3 58 J4 269 J5 12 N1 31 N2-1 15 N2-2 20 N3 77

0 0 8 0 0 0 21 0 41

0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 1 2 1 0 2 1 0 3

0 0 14 4 0 22 31 3 7

0 0 0 0 0 1 0 0 2

0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 2 0

2 0 4 2 0 2 1 10 7

0 0 0 0 0 0 1 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0

65 23 86 276 12 58 69 36 137

Nasłuch śródnocny

143

0

0

56

31

1

1

4

20

0

0

256

Transekt poranny J1 4 J2 3 J3 1 J4 55 J5 4 N1 2 N2-1 0 N2-2 4 N3 1 784 Razem

0 0 0 0 0 0 0 0 0 70

0 0 0 0 0 0 0 0 1 1

0 0 1 0 0 0 0 0 0 67

2 0 11 2 2 6 1 19 2 157

0 0 0 0 0 0 0 0 0 4

0 0 0 0 0 0 0 0 0 1

0 0 0 0 0 0 0 0 0 6

2 0 1 0 1 1 37 1 3 94

0 0 0 0 0 0 0 0 0 1

0 0 2 0 0 0 0 1 0 3

8 3 16 57 7 9 38 25 7 1188

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 20

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

45

Borowiec wielki

Mroczek późny

Średni roczny indeks aktywności (n sekwencji echol. / godzina)

40 35 30 25 20 15 10 5 0 J1

J2

J3

J4

J5

N1

N2-1

N2-2

N3

Odcinek transektu

45

Karlik większy

Karlik malutki

Średni roczny indeks aktywności (n sekwencji echol. / godzina)

40 35 30 25 20 15 10 5 0 J1

J2

J3

J4

J5

N1

N2-1

N2-2

N3

Odcinek transektu

45

Nocki

Wszystkie gatunki

Średni roczny indeks aktywności (n sekwencji echol. / godzina)

40 35 30 25 20 15 10 5 0 J1

J2

J3

J4

J5

N1

N2-1

N2-2

N3

Odcinek transektu

Ryc. 3. Aktywność najliczniejszych gatunków nietoperzy zarejestrowana na poszczególnych odcinkach funkcjonalnych (J1-J5) i w punktach nasłuchowych (N1-N3, N2-1 i N2-2 to punkty odpowiednio przed zmianą i po zmianie trasy transektu, patrz metodyka badań) na obszarze planowanej farmy wiatrowej koło Jadwisina w całym sezonie 2011.

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 21

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

9.3.3 Sezonowe zmiany aktywności Najwyższą aktywność najliczniejszych gatunków obserwowano na przełomie kwietnia i maja (Ryc. 4 i 5), gdy pojawiły się rójki chrząszczy (głównie chrabąszczy majowych), na które na skraju lasu i śródpolnych zadrzewień intensywnie polowały przede wszystkim borowce wielkie i mroczki późne. U borowca wielkiego wysoka aktywność (indeks aktywności powyżej 8,6, tj. powyżej najwyższej kategorii aktywności C, patrz metody badań) utrzymywała się przez większą część sezonu, ze znacznym wzrostem na przełomie kwietnia i maja (przelot na żerowiska i intensywne żerowanie na skrajach zadrzewień), pod koniec lipca oraz na przełomie sierpnia i września (Ryc. 4 i 6-7). Te dwa ostatnie szczyty aktywności mogły wynikać z późnoletnich i jesiennych migracji tego gatunku przez teren inwestycji lub/i intensywnego żerowania przy światłach betoniarni na odcinku J4 (Ryc. 7). Najwięcej żerujących borowców wielkich rejestrowano przy halogenowym oświetleniu betoniarni, które wyłączone zostało na początku października.

Spadek

aktywności

tego

gatunku

w

tym

czasie

mógł

wynikać

z fenologicznego obniżenia aktywności nietoperzy w związku z początkiem hibernacji. Mroczka późnego obserwowano głównie na przełomie kwietnia i maja (dobowe indeksy aktywności 5,7 – 27,8). Pojedyncze przeloty notowane były także pod koniec lipca i w połowie sierpnia (dobowe indeksy aktywności 0,6 – 1,9) (Ryc. 4). Wszystkie sekwencje echolokacyjne tego gatunku zostały zarejestrowane na skrajach zadrzewień na odcinku transektu J3 oraz w punktach nasłuchowych N2 i N3. Karlik większy obserwowany był na terenie inwestycji nielicznie i nieregularnie, na przełomie kwietnia i maja (dobowe indeksy aktywności dla całej farmy 0,6 – 1,9), w połowie sierpnia (dobowy indeks aktywności 1,3) oraz na przełomie września i października (dobowy indeks aktywności 0,6) (Ryc. 5 i 8), głównie przy skrajach zadrzewień (Ryc. 8). Ze względu na jego niską liczebność oraz brak okresów zwiększonej aktywności, trudno powiedzieć czy teren inwestycji wykorzystywany jest przez osobniki migrujące czy pochodzące z lokalnej populacji. Karlik malutki rejestrowany był na obszarze farmy regularnie do pierwszej dekady września z trzema szczytami aktywności: pod koniec marca (indeks aktywności dla całej farmy 7,6), pod koniec kwietnia (indeks aktywności 12,6) i pod koniec czerwca (indeks aktywności 15,2) (Ryc. 5). Pierwszy szczyt mógł być związany z wiosenną migracją tego ___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 22

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

gatunku przez obszar inwestycji lub polowaniem na obrzeżach zadrzewień. Drugi i trzeci szczyt wnikał prawdopodobnie z intensywnego żerowania lokalnych populacji tego gatunku, z kolonii rozrodczych z okolicznych miejscowości (por. Tabela 3). W pozostałej części sezonu indeks aktywności dla całej farmy był stosunkowo niski i za wyjątkiem końca czerwca (4,4) nie przekraczał wartości 2,5 (Ryc. 5). Gatunek ten obserwowany był głównie na skrajach zadrzewień (Ryc. 8). Nocki najliczniej notowane były od końca lipca do drugiej połowy sierpnia (Ryc. 5), głównie na skraju lasu i zadrzewień śródpolnych (Ryc. 9). W trakcie dziennych obserwacji, stwierdzono tylko 11 przelotów borowca wielkiego przez teren planowanej farmy wiatrowej podczas zachodu słońca 21 września. 80

Borowiec wielki

Dobowy indeks aktywności (n sekwencji echol. / godzina)

70 60 50 40 30 20 10

80

03.11

28.10

19.10

12.10

05.10

27.09

21.09

09.09

03.09

30.08

22.08

15.08

10.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

23.03

0

Mroczek późny

Dobowy indeks aktywności (n sekwencji echol. / godzina)

70 60 50 40 30 20 10

03.11

28.10

19.10

12.10

05.10

27.09

21.09

09.09

03.09

30.08

22.08

15.08

10.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

23.03

0

Data

Ryc. 4. Sezonowe zmiany aktywności borowca wielkiego i mroczka późnego na trasie całego transektu na obszarze planowanej farmy wiatrowej koło Jadwisina w sezonie 2011.

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 23

ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

Strona | 24

03.11

28.10

19.10

12.10

05.10

27.09

21.09

09.09

03.09

30.08

22.08

15.08

10.08

20

26.07

21.09 27.09 05.10 12.10 19.10 28.10 03.11

05.10 12.10 19.10 28.10 03.11

30.08

22.08

15.08

10.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

23.03

27.09

0

09.09

5

21.09

10

03.09

15

09.09

Karlik malutki

03.09

30.08

22.08

15.08

10.08

26.07

20

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

23.03

Dobowy indeks aktywności (n sekwencji echol. / godzina)

Dobowy indeks aktywności (n sekwencji echol. / godzina)

20

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

23.03

Dobowy indeks aktywności (n sekwencji echol. / godzina)

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Karlik większy

15

10

5

0

Nocki spp.

15

10

5

0

Data

Ryc. 5. Sezonowe zmiany aktywności karlików i nocków spp. na trasie całego transektu na obszarze planowanej farmy wiatrowej koło Jadwisina w sezonie 2011.

___________________________________________________________________________

www.bfa.com.pl [email protected]

250

J1

200

150

100

50

03.11

21.09

27.09

05.10

12.10

19.10

28.10

03.11

27.09

05.10

12.10

19.10

28.10

03.11

09.09

21.09

03.09

30.08

22.08

15.08

10.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

100

50

09.09

03.09

30.08

22.08

15.08

10.08

26.07

24.06

13.06

0

28.05

03.11

28.10

19.10

12.10

05.10

27.09

21.09

09.09

03.09

30.08

22.08

15.08

10.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

0

150

10.05

50

200

27.04

100

N3

19.04

150

250

12.04

200

0

04.04

J3

50

23.03

03.11

28.10

19.10

12.10

05.10

27.09

21.09

09.09

03.09

30.08

22.08

Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

250

15.08

10.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

0

100

23.03

50

150

29.03

100

200

23.03

150

N2

23.03

200

250

Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

28.10

19.10

12.10

05.10

27.09

21.09

09.09

03.09

30.08

22.08

15.08

10.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

J2

23.03

Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

29.03

250

23.03

Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

23.03

0

29.03

Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Ryc. 6. Sezonowe zmiany aktywności borowca wielkiego na funkcjonalnych odcinkach transektu (wieczornego) J1, J2, J3 i w punktach nasłuchowych (wieczornych) N2, N3, obejmujących rejon turbiny nr 3 (por. Ryc. 1) na obszarze planowanej farmy wiatrowej koło Jadwisina w sezonie 2011. 24 czerwca przesunięto punkt nasłuchowy w miejsce nowej lokalizacji turbiny nr 2 (patrz metody badań). 10 maja na odcinku J3 indeks aktywności wynosił 588 (nie pokazano tutaj ze względu na skalę). Na osiach X pokazane są daty kontroli.

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 25

50

J5

200

150

100

50

03.11

28.10

19.10

12.10

05.10

27.09

21.09

09.09

15.08

10.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

0

Ryc. 7. Sezonowe zmiany aktywności borowca wielkiego na funkcjonalnych odcinkach transektu (wieczornego) J4, J5 i w punkcie nasłuchowym N1 (wieczornym) obejmujących rejon turbin nr 1 i 2 (por. Ryc. 1) na obszarze planowanej farmy wiatrowej koło Jadwisina w sezonie 2011. Na osiach X pokazane są daty kontroli.

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 26

03.11

28.10

19.10

12.10

05.10

27.09

21.09

09.09

03.09

30.08

22.08

15.08

10.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

0

27.04

03.11

28.10

19.10

12.10

05.10

27.09

03.09

21.09

30.08

03.09

09.09

22.08

30.08

15.08

22.08

10.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

250

23.03

Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

23.03

0

100

19.04

50

150

12.04

100

200

04.04

150

N1

29.03

200

250

23.03

J4

23.03

250

Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

Strona | 27

Ryc. 8. Sezonowe zmiany aktywności karlika większego i karlika malutkiego na funkcjonalnych odcinkach transektu (wieczornego i w punktach nasłuchowych (wieczornych) na obszarze planowanej farmy wiatrowej koło Jadwisina w sezonie 2011. Na nie pokazanych na rycinie odcinkach nie stwierdzono aktywności karlików. 24 czerwca przesunięto punkt nasłuchowy w miejsce nowej lokalizacji turbiny nr 2 (patrz metody badań). Na osiach X pokazane są daty kontroli.

___________________________________________________________________________

www.bfa.com.pl [email protected]

10

0

05.10

27.09

21.09

09.09

03.09

30.08

22.08

15.08

10.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

03.11

20

03.11

30

28.10

40

28.10

50

19.10

60

19.10

N1

12.10

70

12.10

05.10

27.09

21.09

09.09

03.09

0 30.08

10

22.08

20

15.08

30 80

10.08

40

26.07

50

24.06

60

13.06

70

28.05

0 27.04

20

10.05

40

19.04

60

27.04

80

12.04

100

19.04

120 03.11

28.10

19.10

12.10

05.10

27.09

21.09

09.09

03.09

30.08

22.08

15.08

10.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

23.03

80

04.04

J3

12.04

0

29.03

10

04.04

20

23.03

30

23.03

40

23.03

50

Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

60

Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

03.11

28.10

19.10

12.10

70 80

29.03

J4 Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

03.11

28.10

19.10

05.10

27.09

21.09

09.09

03.09

Karlik malutki

23.03

03.11

28.10

19.10

12.10

05.10

27.09

21.09

09.09

30.08

22.08

15.08

10.08

Karlik większy

12.10

05.10

27.09

21.09

09.09

03.09

30.08

22.08

15.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

23.03

Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

J2

03.09

30.08

22.08

80

15.08

140

10.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

23.03

Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

80

10.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

23.03

Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

70

N2

60

50

40

30

20

10 0

70

N3

60

50

40

30

20

10

0

30

10

5 5

0 0

ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

Strona | 28 10.08

26.07

24.06

30.08 03.09 09.09 21.09 27.09 05.10 12.10 19.10 28.10 03.11

30.08 03.09 09.09 21.09 27.09 05.10 12.10 19.10 28.10 03.11

22.08

10

22.08

15

N1

15.08

15 13.06

30

15.08

20

28.05

J3

10.08

20

Ryc. 9. Sezonowe zmiany aktywności nocków na funkcjonalnych odcinkach transektu (wieczornego) i w punktach nasłuchowych (wieczornych) na obszarze planowanej farmy wiatrowej koło Jadwisina w sezonie 2011. 24 czerwca przesunięto punkt nasłuchowy w miejsce nowej lokalizacji turbiny nr 2 (patrz metody badań). Na osiach X pokazane są daty kontroli.

___________________________________________________________________________

www.bfa.com.pl [email protected]

03.11

28.10

19.10

12.10

05.10

27.09

21.09

09.09

03.09

30.08

22.08

15.08

10.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

50

26.07

25

24.06

25

13.06

J4

28.05

0 10.05

5

10.05

10

27.04

10

27.04

15

19.04

15

19.04

20

12.04

20

12.04

25

04.04

25

04.04

0 23.03

5

29.03

15

29.03

23.03

20

23.03

23.03

03.11

28.10

19.10

12.10

05.10

27.09

21.09

09.09

03.09

30.08

22.08

15.08

10.08

25

23.03

03.11

28.10

19.10

12.10

05.10

27.09

21.09

09.09

03.09

30.08

22.08

15.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

23.03

Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

J1

23.03

03.11

28.10

19.10

12.10

05.10

27.09

21.09

09.09

03.09

30.08

22.08

15.08

30

10.08

30

10.08

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

23.03

Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

30

26.07

24.06

13.06

28.05

10.05

27.04

19.04

12.04

04.04

29.03

23.03

Dobowy indeks aktywności (N sekwencji echol./godzina)

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

45

N2

40

35

30

25

10 20

15

10 5

0

N3

5

0

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

10. OCENA WPŁYWU FARMY WIATROWEJ NA NIETOPERZE Oceny wpływu elektrowni wiatrowej na populacje nietoperzy dokonano dla każdego gatunku lub grupy gatunków osobno, ze względu na różnice w ekologii, wzorze wykorzystania obszaru inwestycji oraz zróżnicowane ryzyko kolizji z turbinami wiatrowymi (Tabela 4). Gatunki nietoperzy stwierdzone na terenie inwestycji zaliczane są do kilku grup, w różnym stopniu narażonych na śmiertelne kolizje z elektrowniami wiatrowymi (Tabela 4): 

gatunki o bardzo wysokim stopniu narażenia na śmiertelność: borowiec wielki i karlik większy. Nietoperze z tej grupy cechują się szybkim i mało zwrotnym lotem (osiągającym niekiedy znaczne wysokości) oraz częstym wykorzystywaniem otwartych przestrzeni jako żerowisk lub podejmowaniem długodystansowych wędrówek (często powyżej 1000 km);



gatunki o wysokim stopniu narażenia na śmiertelność: karlik malutki i karlik drobny. Gatunki te są osiadłe w zachodniej Europie, w pozostałej części kontynentu mogą migrować. Karliki charakteryzują się dość zwrotnym, ale niezbyt szybkim lotem, polują na mniejszej wysokości i w mniejszej odległości od przeszkód niż karlik większy;



gatunki o umiarkowanym stopniu narażenia na śmiertelność: mroczek późny i mroczek pozłocisty. Są to gatunki osiadłe w niemal całej Europie (w tym w Polsce), cechują się dość zwrotnym, ale niezbyt szybkim lotem. Polują najczęściej w odległości kilku–kilkunastu metrów od powierzchni ziemi i przeszkód pionowych (drzew), czasami wykorzystują jako żerowiska siedliska otwarte, np. łąki i pastwiska;



gatunki o niskim i bardzo niskim stopniu narażenia na śmiertelność: nocek duży i nocek rudy. Nietoperze te polują na niewielkiej wysokości (do kilku metrów) nad ziemią lub powierzchnią wody (ewentualnie nad koronami drzew), charakteryzują się wolnym, ale bardzo zwrotnym lotem, odbywają niekiedy średniodystansowe (do 300-400 km) wędrówki sezonowe;



gatunki o bardzo niskim stopniu narażenia na śmiertelność: gacek brunatny i gacek szary. Są to niemal wyłącznie osiadłe gatunki, a ich sezonowe migracje nie przekraczają kilkudziesięciu kilometrów. Cechują się wolnym i bardzo zwrotnym lotem. Polują

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 29

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

najczęściej w lasach, zadrzewieniach lub na ich skrajach, na wysokości do kilku metrów nad ziemią lub w koronach drzew, unikając wylatywania na otwartą przestrzeń.

___________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 30

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Tabela 4. Wybrane aspekty zachowań i ekologii nietoperzy stwierdzonych na obszarze inwestycji, ważne ze względu na negatywny wpływ elektrowni wiatrowych na populacje nietoperzy (na podstawie Schober i Grimmberger 1998, Schanowicz i Ciechanowski 2005, Rodrigues i in. 2008). PrawdopodoLot na Max bieństwo PrzyciąRyzyko kolizji Lot na Znane dużych odległość zakłóceń ganie Ryzyko w skali od małych kolizje Gatunek Środowisko żerowania Migracje wysokośwykrywania echolokacji przez utraty 1 (najniższe) wysokośśmierciach echolokacji przez oświetleżerowisk do ciach telne > 40m (m)* ultradźwięki nie turbin 5 (najwyższe) turbin środowiska otwarte, nad lasami, łąkami i polami

długodystansowe

x

-

100-150

x

x

x

x

5

Mroczek późny Eptesicus serotinus

środowiska otwarte, skraje lasów, parki, nad łąkami i wokół ulicznym lamp

osiadły

x

-

50

x

x

x

x

3

Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii

środowiska otwarte, luki drzewostanów, wokół ulicznych lamp

osiadły

x

-

50

x

x

-

x

3

Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus

środowiska otwarte i półotwarte, obrzeża lasów, korony drzew

długodystansowe + populacje osiadłe

x

x

30

?

x

-

x

4

Karlik drobny Pipistrellus pygmaeus

środowiska otwarte i półotwarte, obrzeża lasów, korony drzew

długodystansowe

x

x

30

?

x

-

x

4

Karlik większy Pipistrellus nathusii

środowiska otwarte i półotwarte, lasy, korony drzew, nad polami i wodami

długodystansowe

x

x

30-40

?

x

-

x

5

Borowiec wielki Nyctalus noctula

* Zależy od typu detektora (wbudowanego mikrofonu) użytego w badaniach, z tego względu podano zakres stwierdzony dla dwóch typów detektorów powszechnie używanych przez europejskich badaczy: Pettersson D980 i D240 (wg M. Barataud i L. Bach za Rodrigues i in. 2008

__________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Chiropterologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Tabela 4a. Wybrane aspekty zachowań i ekologii nietoperzy stwierdzonych na obszarze inwestycji, ważne ze względu na negatywny wpływ elektrowni wiatrowych na populacje nietoperzy (na podstawie Schober i Grimmberger 1998, Schanowicz i Ciechanowski 2005, Rodrigues i in. 2008).

Gatunek

Gacek brunatny Plecotus auritus

Prawdopodobieństwo zakłóceń echolokacji przez ultradźwięki turbin

Przyciąganie przez oświetlenie turbin

Ryzyko utraty żerowisk

Znane kolizje śmiertelne

Ryzyko kolizji w skali od 1 (najniższe) do 5 (najwyższe)

Środowisko żerowania

Migracje

środowiska otwarte i półotwarte, lasy i łąki

krótkodystansowe

x

x

20-30

-

-

-

x

2

środowiska otwarte i półotwarte, nad wodami

krótkodystansowe

x

x

20-30

-

-

-

x

2

środowiska zamknięte, lasy, między drzewami

osiadły

x

x

30

-

-

-

x

1

środowiska otwarte i zamknięte (wśród drzew)

osiadły

-

x

10-30

-

-

-

-

1

Nocek duży Myotis myotis Nocek rudy Myotis daubentonii

Lot na małych wysokościach

Max odległość wykrywania echolokacji (m)*

Lot na dużych wysokościach > 40m

Gacek szary Plecotus austriacus

* Zależy od typu detektora (wbudowanego mikrofonu) użytego w badaniach, z tego względu podano zakres stwierdzony dla dwóch typów detektorów powszechnie używanych przez europejskich badaczy: Pettersson D980 i D240 (wg M. Barataud i L. Bach za Rodrigues i in. 2008.

__________________________________________________________________________ ul. Henryka Siemiradzkiego 7/2, 51-631 Wrocław, Tel. +48 71 348-19-20, Mob. +48 602-193-310

www.bfa.com.pl [email protected]

Strona | 32

Ornitologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Borowiec wielki Nyctalus noctula Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk, Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (art. 49 i 52). Gatunek ten związany jest z lasami, dolinami rzecznymi, dużymi parkami, ogrodami i miastami, gdzie tworzy liczne kolonie rozrodcze. Hibernuje w dziuplach drzew i szczelinach skalnych, a na południu Europy także w jaskiniach. Latem zamieszkuje przede wszystkim dziuple drzew, strychy budynków oraz skrzynki dla ptaków i nietoperzy. Żerowiskami borowców są doliny rzeczne, łąki i pastwiska, obszary nad dużymi zbiornikami wodnymi, luki drzewostanów oraz miejsca przy latarniach ulicznych. Nietoperze te żerują w odległości do ponad 20 km od kryjówki. Odbywają długodystansowe sezonowe wędrówki. Niekiedy wędrują także w ciągu dnia w dużych grupach (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Borowiec wielki na terenie inwestycji był najliczniej stwierdzanym gatunkiem w całym okresie badawczym. Należy przypuszczać, że kolonie rozrodcze tego gatunku zlokalizowane są w dziuplach drzew okolicznych lasów. Wpływ inwestycji na ten gatunek będzie istotnie wysoki przez cały sezon jego aktywności, ze względu na wysokie i bardzo wysokie indeksy aktywności borowca wielkiego na obszarze planowanej farmy. Borowce wielkie intensywnie żerowały przy skrajach zadrzewień, wykazując umiarkowaną aktywność w pobliżu turbiny wiatrowej nr 3. Wariant alternatywny (pola uprawne) lokalizacji turbiny nr 3 jest korzystniejszy niż wariant zerowy (blisko skraju lasu), ale i tak konieczne będzie w tym przypadku zastosowanie działań minimalizujących, polegających na czasowych wyłączeniach tej turbiny w godzinach nocnych (od zachodu do wschodu słońca) z wyjątkiem nocy o silnych opadach deszczu lub prędkości wiatru stabilnie większej niż 6 m/s (na wysokości turbiny), w okresie od połowy kwietnia do końca września. Najwięcej osobników żerujących przez całą noc obserwowano przy silnym halogenowym oświetleniu betoniarni. Przy lampach betoniarni gromadzą się duże ilości owadów, na których żerują nietoperze. Prawdopodobnie więc, oświetlenie to zwabiając owady, zwabia także borowce wielkie. Betoniarnia położona jest pomiędzy turbiną nr 1 i nr 2. Żerujące przy tym obiekcie borowce mogą być zwabiane przez elektrownie wiatrowe, co narażać je będzie na ryzyko kolizji z pracującymi turbinami. Należy przypuszczać, że po wyłączeniu oświetlenia betoniarni aktywność nietoperzy w tym miejscu znacznie się zmniejszy.

33

Ornitologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

W związku z powyższym warunkowo dopuszcza się do budowy wszystkich trzech turbin, ale pod następującymi warunkami: 1. W sezonie 2012 (czyli jeszcze przed wybudowaniem turbin) zostanie przeprowadzony eksperyment, który polegać będzie na wyłączaniu i włączaniu oświetlenia betoniarni i testowaniu efektu przywabiania i efektu pamięci nietoperzy żerujących przy oświetleniu. Badania te będą mieć wartość naukową a ich wyniki mogą posłużyć opracowaniu lepszych metod ochrony tych zwierząt przy różnego typu inwestycjach. Koszty eksperymentu pokryje inwestor. 2. Jeśli po wyłączeniu światła aktywność nietoperzy spadnie do niskich wartości (indeksy aktywności 0 – A) farma wiatrowa będzie mogła pracować bez okresowych wyłączeń. 3. Jeśli po wyłączeniu światła indeksy spadną do wartości pomiędzy A i B lub utrzymają się na wysokim poziomie (powyżej B), to wówczas należy czasowo wyłączać turbiny w okresach najwyższej aktywności nietoperzy, wykazanych w niniejszym raporcie lub zmodyfikowanych stosownie do wyników z monitoringu w 2012r. Wszystkie turbiny powinny być wyłączone przez całą noc (od zachodu do wschodu słońca), z wyjątkiem nocy o silnych opadach deszczu lub prędkości wiatru stabilnie większej niż 6 m/s (na wysokości turbiny), w okresie od 15 kwietnia do 30 września. Zastosowanie w/w działań minimalizujących powinno w znacznym stopniu ograniczyć negatywny wpływ farmy wiatrowej na populację borowca wielkiego wykorzystującą ten teren, ale nie może zagwarantować całkowitego jego wyeliminowania. Z tego względu konieczny będzie monitoring poinwestycyjny (patrz niżej).

Karlik większy Pipistrellus nathusii Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk, Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (art. 49 i 52). Karlik większy zamieszkuje tereny o dobrze rozwiniętej sieci zbiorników wodnych, często w pobliżu osiedli ludzkich i lasów. Żeruje głównie nad wodami i przyległymi terenami podmokłymi, w lukach drzewostanu, na skrajach lasów i drogach leśnych. Samice tworzą kolonie rozrodcze w skrzynkach oraz w budynkach. Samce żyją samotnie i w okresie godowym tworzą terytoria godowe na trasach jesiennej migracji samic (Sachanowicz i Ciechanowski 2005).

34

Ornitologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Karliki większe odbywają długodystansowe migracje, najczęściej wzdłuż wybrzeży morskich i dolin rzecznych. Najdłuższy stwierdzony przelot wynosi 2100 km (Strelkov 1969). Karlik większy stanowił około 6% wszystkich stwierdzeń nietoperzy na obszarze planowanej inwestycji i był obserwowany nieregularnie. Ze względu na niską liczebność, nie przewiduje się istotnego wpływu inwestycji na ten gatunek. Nie ma więc potrzeby wykonania działań minimalizujących.

Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik III) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk, Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (art. 49). Jest to jeden z najmniejszych nietoperzy w Polsce. Występuje na obszarach leśnych i blisko człowieka. Żeruje na terenach półotwartych, nad rzekami, jeziorami, terenami podmokłymi, także w parkach, nad łąkami i na obrzeżach lasów oraz przy zabudowaniach wiejskich. Kryjówki kolonii rozrodczych mieszczą się na strychach, w dziuplach, budkach dla ptaków, szczelinach w budynkach. Zimowe schronienia to szczeliny budynków, dziuple i jaskinie (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Karlik malutki należy do gatunku osiadłego, przemieszcza się zazwyczaj na odległości do 10 – 20 (do 50) km. Populacje w północnej i wschodniej Europie są wędrowne i pokonują odległości do 1150 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Karlik malutki był stosunkowo liczny i stanowił około 16% populacji nietoperzy na terenie planowanej farmy wiatrowej. W miejscowościach położonych wokół inwestycji odnaleziono kolonie tego gatunku. Prawdopodobnie osobniki z tych kolonii żerują na skrajach zadrzewień i lasów położonych na obszarze inwestycji. Na polnych odcinkach transektów, na których planowane są lokalizacje turbin aktywność karlika malutkiego była niska i obserwowana sporadycznie (por. Ryc. 9). Nie przewiduje się istotnego wpływu inwestycji na ten gatunek. Nie ma więc potrzeby wykonania działań minimalizujących. Jednak ze względu na to, że karliki malutkie żerują na skrajach zadrzewień na obszarze inwestycji i mogą być przyciągane przez turbiny wiatrowe, istnieje ryzyko narażenia tego gatunku na kolizje z elektrowniami. Należy więc przeprowadzić monitoring poinwestycyjny, którego wyniki potwierdzą lub zanegują wpływ inwestycji na populację karlika malutkiego. W przypadku wykazania śmiertelności tego gatunku

35

Ornitologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

na obszarze inwestycji konieczne będzie wykonanie działań minimalizujących, takich jak czasowe wyłączanie turbin w okresach najwyższej aktywności/śmiertelności karlika malutkiego.

Karlik drobny Pipistrellus pygmaeus Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik III) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk, Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (art. 49 i 52). Karlik drobny jest najmniejszym z polskich nietoperzy. Został on stosunkowo niedawno wyodrębniony jako osobny gatunek. Opisywany był wcześniej jako jeden z dwóch tzw. echotypów karlika malutkiego. Te dwa echotypy zostały po raz pierwszy wyróżnione na Wyspach Brytyjskich na początku lat 90. na podstawie różnic we frekwencji emitowanych ultradźwięków. Za odrębne gatunki uznano je kilka lat później na podstawie badań genetycznych, uzupełnionych następnie przez badania morfologiczne. Z tego względu rzeczywisty status tego gatunku nie jest jeszcze dobrze rozpoznany, zarówno w Europie, jak i w Polsce. Gatunek ten występuje na terenach podmokłych, najczęściej w dolinach rzek. Kolonie letnie mają swoje schronienia w dziuplach, budkach dla ptaków, szczelinach budynków. Karlik drobny uznawany jest za gatunek podejmujący długie sezonowe wędrówki. Karlik drobny obserwowany był na terenie planowanej farmy wiatrowej sporadycznie i w niewielkiej liczebności. Nie przewiduje się więc istotnego wpływu inwestycji na ten gatunek, w związku z czym nie zaleca się działań minimalizujących. Mroczek późny Eptesicus serotinus Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk, Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (art. 49 i 52). Kryjówkami

kolonii

rozrodczych

są

przeważnie

duże

strychy

kościołów

i domów mieszkalnych w centrach miast, wsiach i śródleśnych zabudowaniach. Żerowiska zlokalizowane są w odległości od 2 do 6 km od kryjówki, w różnorodnych przeważnie otwartych środowiskach (parki, polany, skraje lasów, łąki, pastwiska). Często żerowiskiem mroczka późnego są okolice ulicznych lamp, gdzie poluje na zwabione światłem owady. Hibernuje 36

Ornitologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

w nadziemnych częściach budynków pojedynczo lub po kilka w jednej kryjówce oraz sporadycznie w podziemnych kryjówkach. Mroczek późny jest gatunkiem osiadłym. Zimowiska są zlokalizowane najczęściej w odległości do 5 km od stanowisk letnich, często zimuje w tych samych budynkach, które zasiedla latem. Najdłuższa wędrówka tego gatunku to 330 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Mroczek późny stanowił około 6% populacji wszystkich nietoperzy zarejestrowanych na terenie inwestycji. Obserwowany był głównie pod koniec kwietnia i na początku maja na skrajach zadrzewień. W miejscach planowanych turbin wiatrowych nie stwierdzono obecności tego gatunku. Nie przewiduje się więc istotnego wpływu inwestycji na mroczka późnego. Nie ma więc potrzeby wykonania działań minimalizujących. Jednak, ze względu na możliwość wykorzystywania przez ten gatunek tras przelotów na żerowiska w pobliżu wiatraków, istnieje ryzyko narażenia mroczka późnego na kolizje z elektrowniami. Należy więc przeprowadzić monitoring proinwestycyjny, którego wyniki potwierdzą lub zanegują wpływ inwestycji na populację tego gatunku. W przypadku wykazania śmiertelności mroczka późnego na obszarze inwestycji konieczne będzie wykonanie działań minimalizujących, takich jak czasowe wyłączanie turbin w okresach najwyższej aktywności/śmiertelności tego gatunku. Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii (Schreber, 1774) Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Status ochronny według Polskiej czerwonej księgi zwierząt: NT – gatunek niższego ryzyka, bliski zagrożenia (Głowaciński 2001). Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce: NT (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk, Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (art. 49 i 52). Jest to gatunek związany z terenami leśnymi i górskimi. Żeruje głównie w lukach drzewostanu, na skrajach lasów i w zwartych lasach iglastych, nad wodami, na terenach rolniczych i w wioskach. Podczas żerowania karmiące samice polują jedynie około 600 – 800 m od kryjówki. Samice mroczka pozłocistego tworzą kolonie rozrodcze liczące od 10 do 100 osobników, samce natomiast w tym okresie przebywają samotnie. Kryjówkami letnimi są przeważnie strychy i szczeliny skalne. Jest to gatunek osiadły. Najdłuższe znane przeloty to 115 km i 250 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005).

37

Ornitologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Mroczek pozłocisty obserwowany był na terenie planowanej farmy wiatrowej jednokrotnie, na skraju lasu. Nie przewiduje się więc istotnego wpływu inwestycji na ten gatunek, w związku z czym nie zaleca się działań minimalizujących.

Nocek Myotis spp. Nocki są stosunkowo mało zagrożone kolizjami z turbinami. Oddziaływanie elektrowni wiatrowych na te gatunki może być pośrednie poprzez zajęcie leśnych bądź nadwodnych żerowisk, jeśli turbiny wiatrowe planowane są w takich miejscach. Farma wiatrowa koło Jadwisina zlokalizowana jest na otwartej przestrzeni na polu, gdzie obserwowano tylko nieliczne przeloty nocków. Nietoperze te najczęściej rejestrowano na skrajach zadrzewień śródpolnych i lasu. Omawiany zespół trzech elektrowni wiatrowych nie powinien więc negatywnie oddziaływać

na

populacje

stwierdzonych

tutaj

nocków.

Poniżej

przedstawiono

charakterystykę stwierdzonych gatunków nocków. Nocek duży Myotis myotis Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (załącznik II i IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk, Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (art. 49 i 52). Jest to jeden z trzech największych polskich gatunków nietoperzy. Występuje na terenach skalistych, zalesionych, z reguły na nizinach i wyżynach. Nocki duże latają z reguły nisko przy obrzeżach lasów, parków i sadów, gdzie polują głównie na ćmy i chrząszcze z rodziny biegaczowatych. Ich żerowiska oddalone są od kryjówek od 1,5 do 25 km. Nocek duży zaliczany jest do nietoperzy, które odbywają krótkodystansowe wędrówki od 50 do 200 km (najdłuższy stwierdzony przelot wynosi 390 km) (Sachanowicz i Ciechanowski 2005).

Nocek rudy Myotis daubentonii Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk, Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (art. 49 i 52). 38

Ornitologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Nocek rudy związany jest ze środowiskiem wodnym. Preferuje tereny z różnego typu wodami powierzchniowymi – doliny rzeczne, jeziora, kompleksy stawów rybnych, gdzie poluje na drobne owady, zbierając je z powierzchni wody. Miejsca żerowania są zwykle oddalone około 900 – 1200 m od kolonii, maksymalnie do 10 km od kryjówki. Typowe dla tego gatunku schronienia letnie to dziuple drzew i szczeliny mostów (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Nocek rudy hibernuje w starych kopalniach, jaskiniach, fortyfikacjach. Może odbywać krótkodystansowe migracje (Sachanowicz i Ciechanowski 2005).

Gacek Plecotus spp. Na terenie inwestycji gacek obserwowany był jednokrotnie, na skraju zadrzewień. Wykrycie tych nietoperzy za pomocą detektora utrasonicznego jest trudne, ze względu na ich cichą echolokację. Dodatkowo rozróżnienie echolokacji obu występujących w Polsce gatunków (gacka brunatnego i gacka szarego) jest trudne. Należy więc przypuszczać, że gacki z kolonii rozrodczych zlokalizowanych w okolicznych miejscowościach żerują regularnie w zadrzewieniach położonych na obszarze planowanej farmy wiatrowej. Gacki, podobnie jak nocki, są także stosunkowo mało zagrożone kolizjami z turbinami. Oddziaływanie elektrowni wiatrowych na te gatunki może być pośrednie poprzez zajęcie leśnych żerowisk, jeśli turbiny wiatrowe planowane są w takich miejscach. Farma wiatrowa koło Jadwisina zlokalizowana jest na otwartej przestrzeni na polu. Nie przewiduje się więc istotnego wpływu inwestycji na te gatunki, w związku z czym nie zaleca się działań minimalizujących. Poniżej przedstawiono charakterystykę dwóch gatunków gacków potencjalnie występujących na obszarze inwestycji.

Gacek brunatny Plecotus auritus Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk, Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (art. 49 i 52). Gacek brunatny występuje zarówno w lasach jak i na terenach skalistych, unika większych miast. Swoje kolonie rozrodcze tworzy najczęściej w dziuplach drzew, skrzynkach ptasich oraz na dużych strychach i wieżach kościołów i budynków mieszkalnych. Żeruje w lasach i na ich obrzeżach, w parkach i na różnych terenach zadrzewionych, wewnątrz budynków gospodarskich i na strychach, unikając otwartych przestrzeni. Żerowiska oddalone są od 0,5 do 39

Ornitologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

około 3 km od kryjówek (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Od sierpnia do listopada i wiosną obserwuje się u niego intensywne rojenie przy zimowiskach. Wędrówki między schronieniami letnimi i zimowymi nie przekraczają kilku kilometrów. Najdłuższe znane przeloty to 66 i 88 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005).

Gacek szary Plecotus austriacus Status ochronny IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk, Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (art. 49 i 52). Gacek szary jest gatunkiem synantropijnym, związanym z nizinnymi otwartymi terenami rolniczymi. Poluje na otwartych przestrzeniach (np. w lukach drzewostanów, nad łąkami). Jego letnie schronienia znajdują się na strychach budynków, gdzie tworzy niewielkie kolonie. Gacek szary prowadzi osiadły tryb życia. Wędrówki między schronieniami letnimi i zimowymi nie przekraczają przeważnie 20 km. Najdłuższy przemierzony dystans to 62 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Podsumowując, farma wiatrowa koło Jadwisina może istotnie negatywnie oddziaływać na populację borowca wielkiego, jednego z gatunków najbardziej zagrożonych kolizjami z turbinami wiatrowymi. Zastosowanie działań minimalizujących może jednak znacznie ograniczyć ten wpływ, bez konieczności rezygnacji z budowy inwestycji. Farma wiatrowa nie powinna znacząco negatywnie oddziaływać na pozostałe stwierdzone na jej terenie gatunki. Budowa w/w farmy wiatrowej jest więc możliwa, jednak przy wykonaniu wszystkich wskazanych działań łagodzących.

11. ODDZIAŁYWANIA SKUMULOWANE W bliskim sąsiedztwie planowanej farmy, w odległości około 3 km, istnieje już duża farma wiatrowa koło Zagrodna (29 elektrowni o mocy 2 MW każda). Dodatkowo, farma w Jadwisinie położona jest przy autostradzie A4, wzdłuż której planowane są lokalizacje wielu farm (brak informacji dotyczących liczby i lokalizacji tych inwestycji). Istnieje duże ryzyko skumulowanego oddziaływania wszystkich w/w farm wiatrowych na populacje lokalnych i migrujących nietoperzy. Szalki migracyjne nietoperzy w regionie nie są poznane. Nie są też 40

Ornitologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

znane liczebności oraz dokładne rozmieszczenie letnich populacji nietoperzy. Trudno jest więc obecnie określić skalę oddziaływania skumulowanego. Należy jednak brać je pod uwagę przy planowaniu kolejnych inwestycji negatywnie oddziaływujących na te zwierzęta.

12. DZIAŁANIA MINIMALIZUJĄCE Z uwagi na potencjalne ryzyko negatywnego oddziaływania inwestycji na populację borowca wielkiego, zrealizowanie inwestycji możliwe będzie pod warunkiem zastosowania następujących działań minimalizujących:

1. Ponowne sprawdzenie aktywności borowca wielkiego na obszarze inwestycji przy wyłączonym halogenowym oświetleniu betoniarni. Obserwacje powinny być przeprowadzone w sezonie 2012, w okresie od początku kwietnia do końca października. Jeśli po wyłączeniu światła aktywność nietoperzy spadnie do niskich wartości (indeksy aktywności 0 – A) farma wiatrowa będzie mogła pracować bez okresowych wyłączeń. Jeśli aktywność w tym rejonie nadal będzie wysoka, wszystkie turbiny powinny być wyłączone na całą noc (od zachodu do wschodu słońca), z wyjątkiem nocy o silnych opadach deszczu lub prędkości wiatru stabilnie większej niż 6 m/s (na wysokości turbiny), w okresie od 15 kwietnia do 30 września. Ostatecznie jednak decyzje o wspomnianych okresowych wyłączeniach pracy elektrowni wiatrowych powinny się opierać na wynikach monitoringu porealizacyjnego. Nie sama bowiem – nawet liczna – obecność nietoperzy jest ważna, a ich faktyczna śmiertelność. Ponowne przedrealizacyjne badania aktywności nietoperzy można przeprowadzić jedną z dwóch metod: - metodą cotygodniowego monitoringu aktywności nietoperzy na tym samym transekcie, zgodnie z metodyką stosowaną w niniejszym opracowaniu, w okresie od początku kwietnia do końca października, - metodą zmodyfikowaną, tj. ciągłą rejestracją głosów nietoperzy w miejscu lokalizacji turbiny nr 3 i przy samej betoniarni. Wysoka aktywność nietoperzy przy tej turbinie może wynikać z ich przelotów na żerowisko koło betoniarni, z tego względu proponuje się ponowną rejestrację aktywności nietoperzy także w tym miejscu. Ciągły monitoring może być wykonany za pomocą detektorów szerokopasmowych, pozostawionych na stałe w w/w punktach. Metoda ta jest lepsza niż pierwsza proponowana (rejestracja aktywności na transektach), ze względu na uzyskanie ciągłych danych o obecności zwierząt (z każdego dnia), co umożliwi dokładniejsze określenie 41

Ornitologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

okresów wyłączeń turbin, w przypadku gdy aktywność nietoperzy utrzyma się na wysokim poziomie. Wskazane byłoby także przeprowadzenie eksperymentu polegającego na próbie odciągnięcia nietoperzy z rejonu inwestycji i przywabienia ich w inne miejsce. Eksperyment ten byłby bardzo wartościowym uzupełnieniem proponowanych powyżej działań minimalizujących i polegałby na włączeniu mocnych halogenów (podobny typ i wysokość zamontowania) w innym miejscu, oddalonym o co najmniej 500 m od terenu inwestycji. W ten sposób oświetlenie betoniarni zostałoby przeniesione w nowe miejsce. W miejscu nowej instalacji oświetlenia należałoby prowadzić monitoring aktywności nietoperzy od kwietnia do października i uzyskane z tego miejsca wyniki porównać z danymi z dwóch pozostałych punktów (lokalizacja turbiny nr 3 i betoniarnia). Założeniem tego eksperymentu jest uzyskanie zmiany wzoru wykorzystania badanego terenu przez nietoperze, polegającej na wzroście aktywności tych zwierząt w miejscu instalacji halogenowego oświetlenia i znacznym zmniejszeniu aktywności nietoperzy w miejscu nieoświetlonym (w porównaniu z poprzednim sezonem). Silne oświetlenie powinno przyciągać owady i nietoperze. Eksperyment ten jest bardzo ciekawy pod względnemu naukowym i bardzo ważny ze względu na ochronę nietoperzy. Uzyskanie efektu przyciągania byłoby bardzo cennym wynikiem pozwalającym na kontynuację badań i stosowanie tej metody jako jednego ze sposobów minimalizacji wpływu farm wiatrowych na nietoperze.

2. Na turbinach wiatrowych należy montować światło o minimalnej wymaganej przepisami mocy z ograniczeniem do minimum liczby błysków na minutę. Oświetlenie powinno być jak najmniej widoczne z ziemi i przyćmione. Należy unikać oświetlenia wiatraków światłem białym i migającym (stroboskopowym) (Zeller et al., 2009). Zastrzeżenia te nie dotyczą oświetlenia wynikającego z przepisów bezpieczeństwa ruchu powietrznego (Dz. U. z 2003 r. Nr 130, poz. 1193). Wymagania te związane są z prawdopodobnym wpływem rodzaju oświetlenia na kolizje nietoperzy z turbinami. Niektóre rodzaje światła przyciągają owady, co z kolei może powodować wzrost aktywności żerujących nietoperzy w pobliżu turbin (Dürr, 2007). 3. Do oznakowania masztów turbin nie należy używać farb, które odbijają światło ultrafioletowe oraz farb w barwach pastelowych. Światło ultrafioletowe i pastelowe barwy wabią owady, na które polują nietoperze, co dodatkowo zwiększa ryzyko pojawienia się nietoperzy w okolicy turbiny wiatrowej.

42

Ornitologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

4. Jeśli pojawią się na rynku odstraszacze nietoperzy (nad którymi trwają obecnie prace), a przy turbinie wiatrowej stwierdzana będzie ich śmiertelność, to wówczas należy zainstalować system odstraszania tych zwierząt. 8. Wykonanie trzyletniego monitoringu poinwestycyjnego oceniającego śmiertelność nietoperzy na farmie wiatrowej.

13. POTENCJALNY WPŁYW INWESTYCJI NA OBSZARY NATURA 2000 W promieniu 20 km od terenu przyszłej inwestycji nie występują obszary, w których przedmiotem ochrony są nietoperze.

14. MONITORING POINWESTYCYJNY Zastosowanie wskazanych działań minimalizujących (rozdz. 12) nie daje gwarancji całkowitego wyeliminowania ryzyka śmierci nietoperzy wskutek kolizji z wiatrakami bądź barotraumy, ponieważ – jak wykazują badania – pracujące wiatraki mogą przyciągać niektóre gatunki nietoperzy (Cryan 2008; Horn et al. 2008, Cyran i Barclay 2009). Dodatkowo, pojedyncze turbiny wiatrowe mogą silniej przyciągać nietoperze niż duże farmy wiatrowe. Wstępne obserwacje pokazały wyższy wskaźnik śmiertelności tych zwierząt na 1 obiekt przy farmach złożonych z 1 – 2 wiatraków, niż przy dużych parkach wiatrowych (Baerwald i Barclay 2009). Pojedynczy wiatrak może więc być silniejszą dominantą krajobrazową niż grupa kilku – kilkunastu wiatraków, a więc może przyciągać znacznie więcej nietoperzy, co zwiększa ryzyko śmiertelnych kolizji (Berwald i Barclay 2009). Jednak obserwacje te wymagają potwierdzenia. Z tego względu i pomimo zastosowania działań minimalizujących, należy bezwzględnie przeprowadzić trzyletni monitoring poinwestycyjny, oceniający śmiertelność nietoperzy na pracującej już farmie wiatrowej koło Jadwisina. Monitoring ten spełniać będzie dwa cele: – empiryczna weryfikacja wyników obserwacji przedrealizacyjnych, – bieżące regulowanie pracy elektrowni wiatrowych, polegające na ewentualnych okresowych wyłączeniach pracy tych obiektów, w zależności od faktycznego zagrożenia dla populacji nietoperzy.

43

Ornitologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Wytyczne dla monitoringu poinwestycyjnego w skali europejskiej zostały opracowane przez EUROBATS (Rodrigues i in. 2008) i stosowane są również w Polsce. Monitoring ten musi trwać minimalnie trzy lata i powinien obejmować: – całosezonowe (połowa marzec – połowa listopada) nasłuchy detektorowe prowadzone na tych samych transektach i tą samą metodyką co transekty wykonywane przed inwestycją, podczas etapu oceny, w celu oceny zmian względnej liczebności, składu gatunkowego i wykorzystania środowiska na obszarze objętym inwestycją, – całosezonowe (marzec – połowa listopada) nasłuchy detektorowe prowadzone na obszarze kontrolnym o podobnej strukturze krajobrazu, ale bez turbin wiatrowych, w celu uzyskania informacji czy ewentualne zmiany w aktywności nietoperzy wynikają z działania elektrowni wiatrowej, – obserwacje aktywności (żerowanie, przeloty) nietoperzy od 4 do 2 godzin przed zachodem słońca, także na obszarze kontrolnym, – całonocne nasłuchy detektorowe wykonywane co dwa tygodnie w celu określenia szczytu aktywności nietoperzy, także na obszarze kontrolnym, – obserwacje aktywności nietoperzy oraz rejestracja kolizji przy każdej turbinie, prowadzone przy użyciu detektora i kamery na podczerwień (jeśli to możliwe kamery termowizyjnej) lub specjalnych radarów do monitoringu trasy lotu nietoperzy i ptaków (Kunz i in. 2007a), – monitoring śmiertelności nietoperzy, jeśli to możliwe, przy każdej turbinie wiatrowej, w maksymalnie 5-cio dniowych odstępach, polegający na poszukiwaniu martwych nietoperzy nad ranem, lub lepiej w trakcie całonocnych obserwacji (gdyż martwe zwierzęta mogą być usuwane przez drapieżniki np. lisy co zaniżałoby obserwacje liczby kolizji), Monitoring należy prowadzić w trakcie każdej fazy aktywności nietoperzy w cyklu rocznym, tj. podczas wiosennych (marzec-maj) i jesiennych (połowa lipca – listopad) migracji i podczas rozrodu (czerwiec-połowa lipca, przebywanie nietoperzy w koloniach rozrodczych). Należy prowadzić pomiary mikroklimatyczne (temperatura powietrza, opad, zachmurzenie, prędkość wiatru), które pozwolą określić czynniki wpływające na aktywność nietoperzy. Jeśli monitoring powykonawczy wykaże śmiertelne kolizje nietoperzy z turbinami, należy wykonać odpowiednie działania minimalizujące, określone przez specjalistę chiropterologa.

14. LITERATURA

44

Ornitologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Arnett E. B., Brown W. K., Erickson W. P., Fiedler J. K., Hamilton B. L., Henry T. H., Jain A., Johnson G. D., Kerns J., Koford R. R., Nicholson C. P., O’Connell T. J., Piorkowski M. D., Tankersley Jr. R. D. 2008. Patterns of bat fatalities at wind energy facilities in North America. Journal of Wildlife Management 72 (1): 61-78. Bach L. 2001. Fledermäuse und Windenergienutzung – reale Probleme oder Einbildung ? – Vogelk. Ber. Niedersachs. 33: 119-124. Bach L., Rahmel U. 2004. Summary of wind turbine impacts on bats – assessment of a conflict. Bremmer Beiträge für Naturkunde and Naturschutz 7: 245-252. Baerwald E. F., D’Amour G. H., Klug B. J., Barclay R. M. R. 2008. Barotrauma is a significant cause of bat fatalities at wind turbines. Current Biology 18 (16): R695-R696. Baerwald E. F., Barclay R. M. R. 2009. Geographic variation in activity and fatality of migratory bats at wind energy facilities. Journal of Mammalogy, 90 (6):1341–1349. Behr von O., Eder D., Marckmann U., Mette-Christ H., Reisinger N., Runkel V., Helversen von O. 2007. Akustisches Monitoring im Rotorbereich von Windenergieanlagen und methodische Probleme beim Nachweis von Fledermaus – Schlagopfern – Ergebnisse aus Untersuchungen im mittleren und südlichen Schwarzwald. Nyctalus (N.F) 12 (2-3): 115127. Cryan P. M. 2008. Mating behavior as possible cause of bat fatalities at wind turbines. Journal of Wildlife Management 72: 845-849. Cryan P. M., Brown A. C. 2007. Migration of bats past a remote island offers clues towards the problem of bat fatalities at wind turbines. Biological Conservation 139: 1-11. Cryan P. M., Barclay R. M. R. 2009. Causes of bat fatalities at wind turbines: hypotheses and predictions. Journal of Mammalogy, 90 (6): 1330-1340. Dietz M. 2003. Fledermausschlag an Windkraftanlagen – ein Konstruirter Konflikt oder eine tatsächliche Gefährdung? Vortragsmanuskript zur Tagung der Sächsischen Akademie für Natur und Umwelt am 17. und 18. Dezember 2003 in Dresden. Dürr von T. 2007. Die bundesweite Kartei zur Dokumentation von Fledermausverlusten an Windenergieanlagen – ein Rückblick auf 5 Jahre Datenerfassung. Nyctalus (N.F.) 12 (2-3): 108-114. Dyrektywa

92/43/EWG.

W:

Biodiversity

Polska

-

System

Wymiany

Informacji

o Bioróżnorodności w Polsce. [http://biodiv.mos.gov.pl/biodiv/app/] Głowaciński Z. (red.). 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa.

45

Ornitologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Głowaciński Z. (red.). 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Grunwald T., Schäffer F. 2007. Aktivität von Fledermäusen im Rotorbereich von Windenergieanlagen an bestehenden WEA in Südwestdeutschland. Nyctalus (N.F.) 12 (23): 182-198. Horn J. W., Arnett E. B., Kunz T. H. 2008. Behavioural responses of bats to operating wind turbines. Journal of Wildlife Management 72 (1): 123-132. IUCN 2009. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2009.1. . Kepel A., Ciechanowski M., Jaros R. 2009. Tymczasowe wytyczne dotyczące oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na nietoperze (wersja II, grudzień 2009) Kepel A., Ciechanowski M., Jaros R. 2011. Wytyczne dotyczące oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na nietoperze (projekt). Kočvara R., Chytil J., Mikulica O. 2007. Závěrečna zpráva z monitoringu moratlity obratlovců v období 28.2.2006-26.2.2007 ve větrném parku Břežany. Zprávy MOS 65-67: 46-61. Konwencja

Berneńska.

W:

Biodiversity

Polska

-

System

Wymiany

Informacji

o Bioróżnorodności w Polsce. [http://biodiv.mos.gov.pl/appl] Konwencja Bońska. W: Biodiversity Polska - System Wymiany Informacji o Bioróżnorodności w Polsce. [http://biodiv.mos.gov.pl/biodiv/app/] Kunz T. H., Arnett E. B., Cooper B. M., Erickson W. P., Larkin R. P., Mabee T., Morrison M., L., Strickland M., D., Szewczak J. M. 2007a. Assessing impacts of wind-energy development on nocturnally active birds and bats: a guidance document. Journal of Wildlife Management 71 (8): 2449–2486. Kunz T. H., Arnett E. B., Erickson W. P., Hoar A. R., Johnson G. D., Larkin R. P., Strickland M. D., Treser R. W., Tuttle M. D. 2007b. Ecological impacts of wind energy development on bats: questions, research needs, and hypotheses. Frontiers in Ecology and Environment 5 (6): 315-324. Łupicki D. 2007. Inwentaryzacja chiropterologiczne. Nadleśnictwo Złotoryja, str. 1-57. Rodrigues L., Bach L., Dubourg-Savage M. J., Goodwin J., Harbusch C. 2008. Guidelines for consideration of bats in wind farm projects. EUROBATS Publications Series No. 3 (English version). UNEP/EUROBATS Secretariat, Bonn, Germany. Rydell J., Bach L., Dubourg-Savage M.-J., Green M., Rodrigues L., Hendenström A. 2010. Bat mortality at wind farms in northwestern Europe. Acta Chiropterologica, 12: 261-274. Sachanowicz K., Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa. 46

Ornitologiczny raport końcowy - farma wiatrowa Jadwisin, woj. dolnośląskie

Schober W., Grimmberger E. 1998. Die Fledermäuse Europas. Kennen, Bestimmen, Schützen. Franckh-Kosmos Verlags-GmbH&Co. Stuttgart. Seiche von K., Endl P., Lein M. 2007. Fledermäuse und Windeenergieanlagen in Sachsen – Ergebnisse einer landesweiten Studie 2006. Nyctalus (N.F.) 12 (2-3): 170-181. Zeller U., Starik N., Bengsch S. 2009. Wind-turbine rekated bat mortality – a case study in Brandenburg (Germany). 1st International Symposium on Bat Migration. Berlin, 16-18 January 2009, str. 81.

autor raportu: dr Joanna Furmankiewicz

47