A. Konstytucja - Ministerstwo Sprawiedliwości

XV i XVI Sprawozdanie z realizacji przez Rzeczpospolitą Polską postanowień Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej za okres od sierpnia 1997r. do grudnia 1999r. 1. Zgodnie z zaleceniami Komitetu ds. Eliminacji Dyskryminacji Rasowej zawartymi w uwagach końcowych, które wystosował on po rozpatrzeniu poprzedniego sprawozdania, niniejsze sprawozdanie ma charakter uaktualniający i przedstawia stan prawny i praktykę w zakresie realizacji przez RP postanowień Konwencji w okresie od sierpnia 1997r. do grudnia 1999r. z uwzględnieniem zmian, jakie zaszły w ustawodawstwie polskim w odniesieniu do poprzedniego raportu. I. CZĘŚĆ OGÓLNA A. Konstytucja 2. 2 kwietnia 1997r. została uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe Rzeczypospolitej Polskiej Konstytucja RP. Następnie została ona zatwierdzona w referendum narodowym, które odbyło się 25 maja 1997r. i podpisana przez Prezydenta. Nowa Konstytucja weszła w życie 17 października 1997r. B. Postanowienia Konwencji a zasady konstytucyjne 3. Istnieje pełna zgodność między postanowieniami Konwencji a zasadami zawartymi w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Konstytucja gwarantuje prawa, o których mówi Konwencja. 4. W art. 5 Konstytucja nakłada na państwo (władzę publiczną) obowiązek poszanowania wolności i praw człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwa obywateli. 5. Normami współokreślającymi tę zasadę jest szereg innych postanowień Konstytucji, w szczególności art. 2, który stanowi, że Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawa urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Z tego przepisu wynika m.in. nakaz konstytucyjnego normowania praw podstawowych, przyjęcie odpowiedniego zespołu ich gwarancji instytucjonalnych, respektowanie wewnętrznej moralności prawa tj. jawności, niesprzeczności i zakaz retroakcji prawa. Inną zasadą odnoszącą się do wolności i praw człowieka i obywatela jest zasada społeczeństwa obywatelskiego (art. 11-12), którą rozumieć należy jako deklarację, czyli uznanie i zagwarantowanie przez państwo wolności oraz możliwości uczestnictwa obywatelskiego w kształtowaniu kierunków polityki państwa, twórczego i swobodnego wpływania na wszelkie przejawy życia społecznego w różnych formach, które przykładowo tylko wymienia Konstytucja: partie polityczne, związki zawodowe, fundacje i inne dobrowolne zrzeszenia obywateli. W sferze zasad ekonomicznych bardzo ważne postanowienia znajdują się w art. 20-24. Znoszą one ograniczenia w dysponowaniu własnością, zrównują prawa sektora państwowego i prywatnego. Ugruntowana została w nich reguła ochrony własności prywatnej, prawa dziedziczenia i swobody działalności gospodarczej. Ograniczenia w tych dziedzinach mogą mieć charakter wyjątkowy – podyktowane dobrem i ważnym interesem społecznym oraz wprowadzone wyłącznie w drodze ustawy. W art. 24 państwo przyjmuje na siebie obowiązek ochrony pracy i nadzoru nad warunkami jej wykonywania. 6. Zasada równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych, bezstronności władz państwowych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, która jest jedną z fundamentalnych gwarancji i warunkiem wolności człowieka została zawarta w art. 25. Natomiast wolność sumienia i religii zapewniona została w art. 53 Konstytucji. Stanowi on m.in., że rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami, że religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony

1

bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. Nadto zgodnie z art. 53 ust. 6 i 7 nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych jak również nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania. 7. Z punktu widzenia interesów mniejszości narodowych bardzo ważny przepis znalazł się w art. 35 Konstytucji. Zapewnia on obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji własnej kultury. Mają oni prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej. 8. W odniesieniu do Konwencji jednym z najważniejszych postanowień konstytucyjnych jest art. 32, który stanowi, że wszyscy są wobec prawa równi, wszyscy mają prawo do jednakowego traktowania przez władze publiczne oraz, że nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. 9. Wszelkie naruszenia tych i innych praw człowieka stanowią naruszenia Konstytucji oraz są traktowane jako przestępstwo. Ingerencja w sferę wolności czy to przez działalność władzy ustawodawczej czy wykonawczej może nastąpić tylko w wypadkach enumeratywnie wyliczonych przez Konstytucję i tylko gdy wymagają tego względy bezpieczeństwa lub porządku publicznego bądź ochrony środowiska, zdrowia i moralności albo wolności i praw innych osób (art. 31). 10. Nowa Konstytucja zawiera również przepisy zapewniające ochronę praw i wolności. 11. Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji, każdy czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. Skarga przysługuje zatem po całkowitym wcześniejszym wyczerpaniu dostępnych środków ochrony prawnej, a konkretnie po wyczerpaniu procedury sądowej lub administracyjnej. 12. W art. 80 Konstytucja stanowi, że każdemu przysługuje prawo wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej. Rzecznik Praw Obywatelskich stoi bowiem na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych (art. 208). Więcej o RPO w uwagach do art. 2, pkt. G C. Status Konwencji na gruncie prawa wewnętrznego 13. Nowa Konstytucja w sposób kompleksowy reguluje zagadnienie źródeł prawa oraz w sposób wyraźny określa status prawa międzynarodowego – w tym Konwencji - w systemie prawnym. Zgodnie z art. 87 ust.1 źródłem powszechnie obowiązującego prawa RP są m.in. ratyfikowane umowy międzynarodowe. W myśl art. 91 ust. 1 ratyfikowana umowa międzynarodowa – a taką jest Konwencja – po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie uzależnione jest od wydania ustawy. Konstytucja rozstrzyga również kwestię priorytetu aktów prawnych. W konstytucyjnym porządku prawnym umowy międzynarodowe usytuowane są poniżej Konstytucji, z którą winny być zgodne. Skuteczność umów międzynarodowych względem pozostałych aktów uzależniona jest od trybu ratyfikacji. Umowy międzynarodowe, które są ratyfikowane przez Prezydenta za uprzednią zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie mają pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. 14. Zgodnie z art. 241 Konstytucji umowy międzynarodowe ratyfikowane przez Rzeczpospolitą Polską na podstawie obowiązujących w czasie ich ratyfikacji przepisów konstytucyjnych i ogłoszone w Dzienniku Ustaw uznaje się za umowy ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie i stosuje się do nich przepisy art. 91 Konstytucji, jeżeli z treści umowy międzynarodowej wynika, że dotyczą one m.in. wolności, praw lub obowiązków obywatelskich. Taką właśnie umową międzynarodową jest Konwencja w

2

sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji, co oznacza możliwość bezpośredniego jej stosowania oraz prymat Konwencji nad ustawami. D. Działania Rzeczypospolitej Polskiej na arenie międzynarodowej w zakresie praw człowieka w okresie objętym sprawozdaniem: a. Uchwałą Rady Ministrów z dnia 28 września 1998r. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej uznał kompetencje Komitetu do spraw Likwidacji Dyskryminacji Rasowej do przyjmowania skarg osób lub grup osób podlegających jurysdykcji Rzeczypospolitej Polskiej, stwierdzających, że są ofiarami naruszenia przez RP któregokolwiek z praw wymienionych z Konwencji (Dz.U. z 1999r. nr 61 poz. 660). Powyższa deklaracja obowiązuje od 2 grudnia 1998r. b. 1 listopada 1998r. wszedł w życie w stosunku do Polski Protokół 11 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, dotyczący przekształcenia mechanizmu kontrolnego ustanowionego przez Konwencję, sporządzony w Strasburgu 11 maja 1994r. (Dz.U. z 1998r. nr 147 poz. 962) c. 25 lipca 1997r. weszła w życie w stosunku do Polski Europejska Karta Społeczna sporządzona w Turynie 18 października 1961r. d. Aktem Prezydenta RP w dniu 30 kwietnia 1997r. zostały wycofane przez Rzeczypospolitą Polską zastrzeżenia dotyczące wyłączenia obowiązkowej jurysdykcji Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości oraz obowiązkowego arbitrażu, które Polska złożyła przy ratyfikacji lub przystąpieniu do niektórych umów międzynarodowych (Dz.U. nr 32 poz. 177). Akt wycofania zastrzeżeń odnosi się m.in. do Międzynarodowej konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. e. Uchwalą Rady Ministrów z dnia 4 marca 1999r. rząd RP wyraził zgodę na ratyfikację poprawki do artykułu 8 Międzynarodowej konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (procedura ratyfikacyjna w toku). f. Dobiegają końca prace nad ustawą powołującą Rzecznika Praw Dziecka podjęte zgodnie z Konwencją Praw Dziecka, jak również z art. 72 ust. 4 Konstytucji. 15. W ramach II rundy wizyt Europejskiej Komisji przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji - ECRI (organu Rady Europy) w dniach 8-10 września 1999r. miała miejsce wizyta przedstawicieli ECRI w Polsce. Członkowie delegacji ECRI spotkali się z przedstawicielami polskich ministerstw i organizacji pozarządowych. Obecnie ECRI przygotowuje raport z tej wizyty. E. Prawa człowieka 16. W Polsce wiedza na temat praw człowieka jest coraz bardziej rozpowszechniana i propagowana. W księgarniach i bibliotekach są dostępne liczne monografie na ten temat, orzeczenia Komisji i Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu są publikowane w prasie codziennej - „Rzeczpospolita” oraz w czasopismach prawniczych – „Państwo i Prawo”, „Palestra” czy „Prokuratura i Prawo”. Ponadto prawa człowieka stały się przedmiotem wykładów na uniwersytetach (Warszawa, Gdańsk, Lublin, Toruń, Poznań), w krakowskiej WSP oraz są one przedmiotem cyklu szkoleń organizowanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości dla sędziów i prokuratorów. Intensywne szkolenia w tym zakresie prowadzi również środowisko adwokackie oraz Stowarzyszenie Sędziów Orzekających „Iustitia”. 17. W dziedzinie edukacji w zakresie praw i wolności człowieka ważne miejsca zajmuje Helsińska Fundacja Praw Człowieka. Prowadzi ona półroczną podyplomową Szkołę Praw Człowieka. Słuchaczami tej szkoły są m.in. prawnicy, policjanci, funkcjonariusze służby więziennej, wykładowcy uczelni, nauczyciele. Do chwili obecnej Szkołę ukończyło 640 osób, z których zdecydowana większość działa na rzecz praw i wolności człowieka. Ponadto od ponad 3 lat Helsińska Fundacja Praw Człowieka prowadzi także Szkołę Umiejętności Skutecznego Działania Publicznego, która prowadzi wyspecjalizowane szkolenia m.in. na temat technik monitoringu praw człowieka.

3

18. Na rzecz rozpowszechniania wiedzy na temat praw człowieka działa również Rzecznik Praw Obywatelskich. Na początku 1998r. zorganizował on w związku z dziesięcioletnim funkcjonowaniem urzędu konferencję naukową poświęconą m.in. wpływowi Konstytucji RP na prawa i wolności człowieka i obywatela, z tej okazji wydano również zbiór opracowań naukowych pt. „Obywatel – jego wolności i prawa”. Od lutego 1998r. odbywają się comiesięczne „Spotkania u Rzecznika” podczas który w formie dyskusji z referentami popularyzowane są prawa człowieka. 19. Ponadto w okresie sprawozdawczym (tj. od sierpnia 1997r. do grudnia 1999r.) wydawane były liczne prace mające na celu promocję praw człowieka i informację o instytucjach ich ochrony, w tym o pracy Rzecznika Praw Obywatelskich np. ukazał się usystematyzowany zbiór przepisów Konstytucji pt. „Konstytucyjne wolności i prawa człowieka i obywatela”, zaktualizowana została ( w związku z wejściem w życie w listopadzie 1998r. Protokołu 11 do Konwencji Europejskiej) broszura informacyjna dla obywateli wyjaśniająca zasady i procedurę składania skarg do Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Zapoczątkowała ona serię opracowań pod wspólnym tytułem „Zanim napiszesz skargę – przeczytaj”. Do tej pory ukazały się „Skarga do Komitetu Praw Człowieka w Genewie” oraz „Skarga konstytucyjna”. 20. W ramach rozpowszechniania wiedzy o prawach człowieka z okazji 50 – tej rocznicy przyjęcia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka Rzecznik Praw Obywatelskich wydał broszurę z tekstem Deklaracji udostępnianą interesantom przychodzącym do Biura RPO i innym osobom zainteresowanym oraz kalendarz ścienny z tekstem „Deklaracji”, który został rozesłany m.in. do szkół, placówek służby zdrowia, zakładów karnych i jednostek wojskowych. 21. Nie tylko wiedza o prawach człowieka jest szeroko rozpowszechniana wśród społeczeństwa, dotyczy to również sprawozdań z realizacji konwencji międzynarodowych dotyczących praw człowieka. Każdy raport a następnie zalecenia Komitetów są rozsyłane do zainteresowanych daną tematyką resortów, do organizacji pozarządowych, a także są przedmiotem licznych informacji w mass-mediach. 22. 10. 12. 1999r. w ramach obchodów Dnia Praw Człowieka zorganizowano szereg konferencji poświęconych np. realizacji przez rząd zaleceń Komitetu Praw Człowieka sformułowanych po rozpatrzeniu w lipcu 1999r. IV okresowego sprawozdania z realizacji przez Polskę Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. F. Mniejszości Narodowe 23. Mniejszości narodowe stanowią niewielką część społeczeństwa polskiego – od ok. 2,2 % do ok. 2,5 % ludności (wg danych MSWiA). Najliczniejsze są 3 mniejszości: niemiecka (300.000-350.000), białoruska (200.000-230.000) i ukraińska (200.000220.000). Druga grupa to mniejszości: łemkowska (grupa, której część uważa się za należącą do narodu ukraińskiego, zaś część za tworzących odrębną od Ukraińców narodowość) (50.000-60.000), romska ok. 25.000, litewska i słowacka po ok. 20.000, żydowska ok. 15.000, rosyjska (10.000-13.000). Pozostałe mniejszości nie liczą nawet 10.000 osób każda i są to: Ormianie ok. 8.000, Grecy i Macedończycy ok. 5.000, Czesi ok. 2-3.000, Tatarzy ok. 2.500, Karaimi ok. 150-200 osób. Powyższe dane są danymi szacunkowymi. Zgodnie bowiem z Ustawą o ochronie danych osobowych, jak również z Konstytucją nie jest dopuszczalne prowadzenie rządowych rejestrów zawierających dane o pochodzeniu etnicznym osoby. Dane takie mogą być zbierane tylko na podstawie ustawy i dobrowolnych deklaracji osób poczuwających się do określonej mniejszości narodowej. Dane dotyczące ilości osób należących do mniejszości narodowych będą dokładniejsze po dokonaniu spisu powszechnego ludności w 2001r. (jednym z pytań w kwestionariuszu osobowym będzie pytanie o narodowość). 24. Konstytucja zawiera dwa ważne przepisy z punktu widzenia ochrony tożsamości mniejszości narodowych. W art. 35 zapewnia ona obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji własnej kultury. Mniejszości narodowe i etniczne mają nadto prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych i kulturalnych, a także służących ochronie tożsamości religijnej; mają prawo

4

uczestniczenia w rozstrzyganiu spraw dotyczących tożsamości kulturowej. Z kolei art. 27 stanowi, że w Rzeczypospolitej językiem urzędowym jest język polski, ale „przepis ten nie narusza praw mniejszości narodowych wynikających z ratyfikowanych umów międzynarodowych”. 25. Ponadto w Sejmie przygotowywany jest przez Komisję Mniejszości Narodowych i Etnicznych projekt ustawy o mniejszościach narodowych (odbyło się już I czytanie projektu tej ustawy, a obecnie toczą się dalsze prace w podkomisji złożonej z przedstawicieli następujących komisji sejmowych: Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Administracji, Kultury i Edukacji). Jedną z najważniejszych kwestii, jaką porusza przygotowywana ustawa są prawa językowe mniejszości narodowych, a w szczególności kwestia języków mniejszości jako języków pomocniczych w kontaktach z urzędami. Obecnie w Polsce językiem urzędowym jest wyłącznie język polski, zaś inne języki dopuszczone są tylko przez przepisy kodeksów postępowania administracyjnego, cywilnego i karnego. 26. Równolegle w Sejmie toczą się prace nad ratyfikacją Ramowej Konwencji Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych. Zgodnie z przewidywaniami jeszcze w drugim kwartale 2000r. Sejm uchwali ustawę upoważniającą Prezydenta do ratyfikacji tej Konwencji. 27. Politykę Rządu związaną z problematyką mniejszości narodowych realizują – zgodnie z podziałem zadań wewnątrz Rządu – Ministrowie, których przedstawiciele wchodzą w skład Międzyresortowego Zespołu do Spraw Mniejszości Narodowych, przy czym sprawy mniejszości narodowych, nie zastrzeżone odrębnymi przepisami do kompetencji innych organów należą do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji i pozostają w zakresie działania Departamentu Obywatelstwa, Wydziału Mniejszości Narodowych. Do zakresu działania Wydziału należy m.in. prowadzenie spraw mniejszości narodowych, a w szczególności: - opracowywanie – w porozumieniu z przedstawicielami innych ministrów – propozycji do założeń polityki państwa wobec mniejszości narodowych; - opracowywanie problemowych informacji dotyczących mniejszości narodowych dla Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej; - obsługa Międzyresortowego Zespołu do Spraw Mniejszości Narodowych powołanego przez Prezesa Rady Ministrów 20 czerwca 1997r., w skład którego weszli przedstawiciele resortów: Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Ministerstwa Kultury i Sztuki, Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ministerstwa Sprawiedliwości, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Rady Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa oraz Głównego Urzędu Statystycznego; - współdziałanie z organami administracji samorządowej na rzecz uwzględniania lokalnych potrzeb mniejszości narodowych; - utrzymywanie bieżących kontaktów z kierownictwami organizacji społecznych mniejszości narodowych oraz udzielanie – w miarę możliwości – pomocy tym organizacjom w realizacji ich celów statutowych; - rozpatrywanie skarg na działalność organów państwowych w zakresie problematyki mniejszości narodowych i w zależności od ustaleń podejmowanie stosownych działań; - przygotowywanie i opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących mniejszości narodowych. Natomiast do zadań Międzyresortowego Zespołu do Spraw Mniejszości Narodowych należy: - opracowywanie projektów przygotowujących działania Rządu zmierzające do tworzenia sprzyjających warunków dla mniejszości narodowych żyjących w Polsce; - wypracowywanie rozwiązań dotyczących koordynacji działań organów administracji rządowej, realizujących zadania na rzecz mniejszości narodowych; - dokonywanie ocen oraz formułowanie propozycji w zakresie zapewnienia realizacji praw i potrzeb mniejszości narodowych; - formułowanie ocen i wniosków w zakresie skuteczności przeciwdziałania zjawiskom naruszającym prawa mniejszości narodowych oraz inicjowanie działań zmierzających do zwalczania tych zjawisk;

5

inicjowanie działań na rzecz popularyzacji w społeczeństwie polskim tematyki dotyczącej mniejszości narodowych oraz ich kultury; - inicjowanie badań nad sytuacją mniejszości narodowych; - rozpatrywanie innych spraw zleconych przez Radę Ministrów i Prezesa Rady Ministrów oraz wniesionych przez ministrów w dziedzinie realizacji polityki wobec mniejszości narodowych. 28. Sprawami mniejszości narodowych zajmuje się także Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego - Departament Kultury Mniejszości Narodowych. Do zakresu jego działań należy m.in.: - wspieranie realizacji imprez kulturalnych organizowanych przez związki i stowarzyszenia mniejszościowe; - opiniowanie, opracowywanie i gromadzenie materiałów dotyczących standardów międzynarodowych w sferze ochrony dziedzictwa kulturalnego mniejszości narodowych; - współdziałanie ze związkami i stowarzyszeniami mniejszości narodowych w sprawach edukacji kulturalnej dzieci i młodzieży; - opracowywanie dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych opinii projektów aktów prawnych, konwencji, traktatów międzynarodowych dotyczących problemów kultury mniejszości narodowych; - współdziałanie z Komisją Mniejszości Narodowych i Etnicznych Sejmu RP w opracowywaniu i realizacji jej planów pracy, w sprawach mających istotne znaczenie dla utrzymania i rozwoju kultury mniejszości; - wspieranie przedsięwzięć na rzecz tolerancji oraz działań popularyzujących w społeczeństwie polskim problematykę mniejszości narodowych i etnicznych. 29. Nad problemami mniejszości narodowych w zakresie edukacji czuwa Ministerstwo Edukacji Narodowej. (szerzej na ten temat w uwagach do art. 7 pkt. ). 30. Ważnym organem w Polsce, który działa na rzecz pluralizmu jest Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Stoi ona na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji. Jako organ ochrony prawa Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji przede wszystkim kontroluje i ocenia programy emitowane przez nadawców z punktu widzenia podstawowych i społecznie akceptowanych wartości. Zgodnie z art. 18 ustawy o radiofonii i telewizji audycje nie mogą propagować działań sprzecznych z moralnością i dobrem społecznym, powinny one m.in. szanować uczucia religijne odbiorców. Nadawca, który w ocenie Rady naruszył powyższy przepis podlega karze pieniężnej na zasadach określonych w ustawie. 31. Programy publicznej radiofonii i telewizji powinny uwzględniać potrzeby mniejszości narodowych i grup etnicznych. Na podstawie art. 48 i 50 ustawy o radiofonii i telewizji Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji przeznacza wpływy z opłat abonamentowych na działalność jednostek publicznej radiofonii i telewizji. Wpływy te przeznaczone są m.in. na tworzenie audycji skierowanych do mniejszości narodowych i grup etnicznych. Więcej na temat roli mediów w rozpowszechnianiu informacji mających na celu zwalczanie uprzedzeń rasowych prowadzących do dyskryminacji rasowej w uwagach do art. 7 32. W kontekście omawiania zagadnień związanych z ochroną mniejszości narodowych w Polsce warto wspomnieć o ustawie o ochronie danych osobowych z 29 sierpnia 1997r. Jej wynikiem było wycofanie z formularzy urzędowych rubryki „narodowość”, której występowanie w ocenie mniejszości narodowych mogło prowadzić do uprzedzeń rasowych prowadzących do dyskryminacji rasowej. -

II CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA ZAWIERAJĄCA INFORMACJE ODNOŚNIE REALIZACJI POSTANOWIEŃ ART. 2-7 KONWENCJI

6

ARTYKUŁ 2 33. Rzeczpospolita Polska wypełniając przyjęte zobowiązanie z art. 2 Konwencji podniosła do rangi normy konstytucyjnej zakaz dyskryminacji rasowej (art. 32 Konstytucji). Konstytucja jest „najwyższym prawem Rzeczypospolitej” (zgodnie z art. 8), stoi ona na czele całego systemu prawnego i wszystkie inne akty prawne, akty niższego rzędu muszą być z nią zgodne. Zatem jakiekolwiek akty prawne wprowadzające zróżnicowanie obywateli pod względem rasowym, czy każdym innym są niezgodne z Konstytucją i mogą być zaskarżone do Trybunału Konstytucyjnego. Zgodnie bowiem z art. 188 do orzekania o zgodności aktów prawnych z ustawą zasadniczą, jaką jest Konstytucja, upoważniony został Trybunał Konstytucyjny. G. Rzecznik Praw Obywatelskich 34. Rzecznik Praw Obywatelskich jest organem, który chroni prawa i wolności obywatelskie naruszone w wyniku nieprawidłowych decyzji podjętych przez organy władzy publicznej. Zakres przedmiotowy i podmiotowy jego działalności określa art. 208 Konstytucji. Zgodnie z tym artykułem Rzecznik stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji (tzw. praw podstawowych zawartych w szczególności w Rozdziale II, w tym równości wobec prawa i zakazu dyskryminacji z jakiegokolwiek powodu). 35. Ustawa zasadnicza stanowi, iż każdy ma prawo wystąpić do Rzecznika z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej (art. 80). 36. Zakres podmiotowy kompetencji Rzecznika obejmuje zarówno obywateli polskich, jak i cudzoziemców, w tym także bezpaństwowców, o ile ich prawa i wolności, gwarantowane przez polskie prawo zostały naruszone działaniem lub zaniechaniem ze strony organów władzy publicznej. Poza obszarem zainteresowań Rzecznika pozostają natomiast spory wynikające ze stosunków umownych pomiędzy osobami fizycznymi, gdyż ich rozstrzyganie spoczywa wyłącznie w gestii sądownictwa. Rzecznik może w te sprawy ingerować tylko w jednym przypadku, gdy miało miejsce naruszenie procedur sądowych skutkujące ograniczeniem praw i wolności człowieka i obywatela. 37. W granicach zakreślonych przez Konstytucję i ustawę o Rzeczniku Praw Obywatelskich z 1987r. Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) kontroluje działalność organów władzy publicznej, interweniując wówczas, gdy stwierdzi, iż miało miejsce naruszenie prawa będące skutkiem działania lub „milczenia” organów i instytucji obowiązanych do przestrzegania i realizacji praw i wolności człowieka i obywatela. Podstawowym kryterium, w oparciu o które Rzecznik podejmuje swe działania jest legalność działań i rozstrzygnięć administracji w odniesieniu do praw i wolności jednostki. 38. Wszczęcie postępowania przez RPO następuje na wniosek – skargę złożoną przez obywatela, którego prawo zostało naruszone lub przez organizację obywateli lub na wniosek organów samorządowych. Rzecznik może też podjąć czynności w konkretnej sprawie z własnej inicjatywy. 39. W okresie sprawozdawczym do Rzecznika Praw Obywatelskich wpłynęła stosunkowo niewielka ilość skarg związana z dyskryminacją z powodu rasy, koloru skóry, urodzenia, pochodzenia narodowego lub etnicznego (kilkanaście w ciągu roku). H. System kontroli orzeczeń i decyzji wydanych przez władzę państwową 40. Zgodnie z art. 176 Konstytucji w Polsce istnieje co najmniej dwuinstancyjne postępowanie sądowe. Oznacza to, że można odwołać się od każdej wydanej w pierwszej instancji decyzji, że każda decyzja może być poddana weryfikacji przez organ wyższego rzędu na skutek zaskarżenia. Jest to tzw. zwykły tryb odwoławczy. Poza tym istnieją nadzwyczajne środki odwoławcze, pozwalające na kontrolę prawomocnych orzeczeń kończących postępowanie sądowe (wznowienie postępowania, kasacja w postępowaniu karnym, w postępowaniu cywilnym kasacja jest zwykłym środkiem odwoławczym).

7

41. Istnieje również możliwość odwołania się od decyzji administracyjnych, jak również zaskarżenia ich do Naczelnego Sądu Administracyjnego jako niezgodnych z prawem – jest to tzw. sądowa kontrola legalności decyzji administracyjnych. Istota sądowej kontroli legalności decyzji administracyjnych polega na tym, że sprawy sporne między obywatelem a organem administracji, który podjął decyzję odmawiającą obywatelowi pewnego uprawnienia lub nakładającą nań określony obowiązek prawny, rozstrzyga organ usytuowany organizacyjnie poza aparatem administracji, wyposażony w niezawisłość orzekania i niezbędną fachowość, zdolny do obiektywnego rozpoznawania sprawy i podjęcia orzeczenia zgodnego z nakazem praworządności. 42. W ramach reformy samorządu terytorialnego poddano kontroli NSA także sprawy z zakresu nadzoru organów państwowych nad działalnością komunalną, wprowadzono instytucję skargi na uchwały organów gminy stanowiących przepisy gminne, przewidziano skargę w sprawach komunalizacji mienia państwowego oraz powierzono NSA rozpatrywanie sporów kompetencyjnych między organami administracji samorządowej i administracji rządowej. Zatem obecnie każda decyzja administracyjna, której nie wyłącza expressis verbis ustawa, może być zaskarżona do sądu administracyjnego z powodu jej niezgodności z prawem. Skarga na decyzję organu administracji państwowej przysługuje każdemu, kto ma w tym interes prawny po wyczerpaniu toku instancji w postępowaniu administracyjnym. NSA rozpoznając skargę nie jest związany jej granicami i w razie jej uwzględnienia uchyla zaskarżoną decyzję w całości lub w części, albo stwierdza nieważność bądź niezgodność decyzji z prawem. Postępowanie przed Naczelnym Sądem Administracyjnym ma charakter kasacyjny, NSA nie może swym orzeczeniem zmienić zaskarżonej decyzji. Ocena prawna wyrażona w orzeczeniu wiąże jednak w dalszym postępowaniu organy administracyjne, co przesądza o gwarancyjnej roli sądowej kontroli legalności decyzji administracyjnych.

I. Zakaz istnienia organizacji, partii politycznych odwołujących się w swych programach do nienawiści rasowej i narodowościowej 43. Konstytucja w art. 13 wprowadza zakaz istnienia partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową. Nad zgodnością z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych czuwa Sąd Okręgowy w Warszawie, który dokonuje wpisów do ewidencji partii politycznych. W razie powstania wątpliwości co do zgodności z Konstytucją celów lub zasad działania partii politycznej określonych w statucie lub w programie partii Sąd może wystąpić z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności celów partii politycznej z Konstytucją. W razie stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny takiej niezgodności Sąd odmawia wpisu partii do ewidencji. 44. Odnośnie uznania za nielegalne i zabronione innych organizacji mających na celu dyskryminację rasową ma zastosowanie art. 258 Kodeksu Karnego: § 1 „Kto bierze udział w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu popełnianie przestępstw podlega karze pozbawienia wolności do lat 3” (odpowiednio kara jest surowsza jeżeli grupa lub związek ma charakter zbrojny - § 2 „sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”); § 3 „Kto grupę lub związek określony w § 1 lub § 2 zakłada lub taką grupą albo takim związkiem kieruje podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”. J. Zakaz dyskryminacji rasowej w świetle przepisów w Kodeksie Karnym 45. Zakaz dyskryminacji rasowej w w Konstytucji, a także w Kodeksie Karnym.

jakiejkolwiek formie znajduje się Kodeks Karny z 1997r. w części

8

„Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne” wprowadził dwa artykuły, których nie było w poprzednim Kodeksie Karnym z 1969r., a które dotyczą dyskryminacji rasowej. Są to art. 118 i 119 kk. a. art. 118. „ § 1 Kto, w celu wyniszczenia w całości albo w części grupy narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub grupy o określonym światopoglądzie, dopuszcza się zabójstwa albo powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu osoby należącej do takiej grupy podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.” „§ 2 Kto, w celu określonym w § 1 stwarza dla osób należących do takiej grupy warunki życia grożące jej biologicznym wyniszczeniem, stosuje środki mające służyć do wstrzymania urodzeń w obrębie grupy lub przymusowo odbiera dzieci osobom do niej należącym podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności.” b. art. 119 „§ 1 Kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5” „ § 2 Tej samej karze podlega, kto publicznie nawołuje do popełnienia przestępstwa określonego w § 1” W przypadku ludobójstwa czyli art. 118 karalne jest także przygotowanie do tego przestępstwa. 46. Ponadto w Kodeksie Karnym znajdują się jeszcze inne przepisy, które mają na celu zwalczanie dyskryminacji rasowej. Są to art. 256 kk i 257 kk. 1. art. 256 „Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”. 2. art. 257 „Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”. K. Ruchy i organizacje integracyjne wśród mniejszości narodowych 47. Zgodnie z ustawą z dnia 7 kwietnia 1989r. – prawo o stowarzyszeniach od 1989 roku mniejszości narodowe w Polsce mogą się swobodnie zrzeszać. Od momentu wejścia w życie tej ustawy zarejestrowało się około 120 stowarzyszeń mniejszości narodowych. Stowarzyszenia takie utworzyli m.in. Białorusini, Romowie, Francuzi, Litwini, Łemkowie, Niemcy, Ukraińcy i Żydzi (lista stowarzyszeń w załączniku I). 48. Działalność kulturalna stowarzyszeń mniejszości narodowych jest wspierana przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Departament Kultury Mniejszości Narodowych. Głównym celem wspierania działalności kulturalnej mniejszości jest podtrzymanie ich tożsamości narodowej. Dzięki dotacjom ministerstwa każda mniejszość narodowa dysponuje co najmniej jednym czasopismem wydawanym w jej języku ojczystym. W 1998r. liczba dotowanych tytułów wynosiła 33, zaś w 1999r. 34 tytuły. Do najważniejszych czasopism można zaliczyć białoruską „Niwę”, ukraińskie „Nasze Słowo”, niemiecki „Schlesisches Wochenblatt”, słowacki „Život”, litewską „Aušrę”, romski „Rrom p.-o Drom”, żydowskie „Dos Jidisze Wort –Słowo Żydowskie”, a także „Czasopis” – wydawane w języku polskim przez mniejszość białoruską i „Nad Buhom i Narwoju” – wydawane przez Ukraińców z Podlasia (lista czasopism wydawanych prze Stowarzyszenia Narodowościowe i Etniczne w załączniku II). 49. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wspomaga również działania podejmowane na rzecz kultywowania tradycji i kultury mniejszości narodowych. Organizowane są liczne festiwale, konkursy, spotkania literackie, przeglądy zespołów artystycznych i przeglądy dorobku artystycznego mniejszości narodowych. Należy tu wspomnieć m.in. o: festiwalach organizowanych przez mniejszość białoruską „Piosenka Białoruska” i „Białystok – Grodno”, przeglądzie zespołów folklorystycznych mniejszości

9

słowackiej na Spiszu i Orawie, Festiwalu Kultury Ukraińskiej odbywającym się co dwa lata, festiwalu litewskim „Sąskrydis”, Festiwalu Kultury Żydowskiej w Krakowie, Międzynarodowych Spotkaniach Zespołów Cygańskich „Romane Dywesa” w Gorzowie Wielkopolskim, Festiwalu Mniejszości Narodowych w Gdańsku organizowanym wspólnie przez kilka stowarzyszeń mniejszościowych, Łemkowskiej Watrze w Zdyni, niemieckich przeglądach chórów i orkiestr oraz o corocznych Dożynkach na Górze św. Anny. Imprezy te są ważne z uwagi na umacnianie tożsamości mniejszości narodowych, jak również ze względu na szerokie zainteresowanie nimi wśród publiczności polskiej. 50. Ponadto w wielu województwach organizowane są różnego rodzaju imprezy, które mają na celu popularyzację kultur i tradycji mniejszości w społeczeństwie polskim np. w Teatrze Żydowskim w Warszawie wystawiane są sztuki zarówno w języku polskim, jak i jidisz, Ośrodek Kultury „Arsus” w Warszawie organizuje Przegląd Dorobku Artystycznego Mniejszości Narodowych „Wspólnota w Kulturze”, Muzeum Okręgowe w Tarnowie jest autorem cyklicznych spotkań poświęconych kulturze romskiej, nadto gromadzi ono jedyną na świecie stałą ekspozycję kultury i historii Romów, a także podejmuje liczne działania związane z kulturą Żydów. Uwagi zawarte w poprzednim sprawozdaniu dotyczące artykułu 2 i artykułu 3 Konwencji pozostają nadal aktualne. ARTYKUŁ 4 (patrz uwagi do artykułu 2 pkt. I zakaz istnienia organizacji, partii politycznych odwołujących się w swych programach do nienawiści rasowej i narodowościowej oraz pkt. J zakaz dyskryminacji w kodeksie karnym). L. Dane statystyczne dotyczące naruszeń zakazu dyskryminacji 51. Co roku, jak wynika z danych statystycznych wszczynane są postępowania karne w związku z naruszeniem przepisów o zakazie dyskryminacji (art. 256, 257). Większość z nich kończy się umorzeniem postępowania najczęściej wobec nie wykrycia sprawców przestępstw. Niemniej, część spraw kończy się aktem oskarżenia. W roku 1997 do sądu skierowano 13 aktów oskarżenia w związku z naruszeniem przepisów art. 272, 273, 274 kk. z 1969r.(są to przepisy dotyczące zakazu dyskryminacji) i skazano 4 osoby, a wymiar wymierzonych kar wahał się od 6 miesięcy do ponad roku pozbawienia wolności. Z kolei w 1998r. do sądu skierowano 25 aktów oskarżenia , w tym za przestępstwa z art. 118, 119, 256 i 257 kk – 10, a za przestępstwa z art. 272, 273, 274 kk z 1969r. - 15 (do 1 września 1998r. obowiązywał stary kodeks karny). Brak jest jeszcze danych za rok 1999. W skali przestępczości całego kraju sprawy dot. dyskryminacji rasowej stanowią znikomą ilość. 52. Przykłady obecnie prowadzonych spraw karnych związanych z naruszeniem przepisów o niedyskryminacji:  w Olsztynie skierowano akt oskarżenia przeciwko dwóm osobom, o to, że w okresie od kwietnia 1992r. do 1995r. w Olsztynie i innych miejscowościach działając wspólnie i w porozumieniu z innymi osobami, w redagowanym, wydawanym i kolportowanym piśmie „Warmiak” publicznie znieważały grupy ludności z powodu przynależności narodowej, etnicznej i rasowej oraz propagowali faszystowski i inne totalitarne ustroje państwowe, a nadto nawoływali do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych i rasowych. Oskarżeni od początku lat 90-tych należeli do grupy tzw. „skinheadów”, gloryfikujących białą rasę i wrogo usposobionych do innych nacji.  W Oświęcimiu natomiast skierowano akt oskarżenia przeciwko protestującemu w obronie krzyży na żwirowisku K.Ś. m.in. o to, że w okresie od kwietnia do sierpnia 1998r. w Oświęcimiu działając wspólnie i w porozumieniu z innymi osobami w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, publicznie, poprzez opracowanie i rozpowszechnianie druków pt. „Oświadczenie” i „Apel” Oraz „Apel do Polek i Polaków” i "Polki i Polacy” znieważając z powodu przynależności narodowej Żydów i Niemców nawoływał do nienawiści na tle różnic narodowościowych i wyznaniowych pomiędzy Polakami i Żydami. 12 stycznia 2000r. zapadł wyrok w tej sprawie.

10





 





Oskarżony K.Ś został uznany za winnego nawoływania do waśni narodowościowych i skazany na karę 6 miesięcy pozbawienia wolności w zawieszeniu na 2 lata. 20 kwietnia 1999r. skierowano akt oskarżenia przeciwko M.D. oskarżonemu z art. 257 kk o to, że w lutym 1999r. na terenie hallu kasowego dworca PKP w Bydgoszczy publicznie znieważył obywatela Nigerii w ten sposób, że wykrzykiwał pod jego adresem słowa „czarny wynoś się z Polski, Murzyni do Afryki, Bambus...” itp. oraz domagał się od wymienionego wypełniania nazistowskiego pozdrowienia, a nadto wymachując nożem i grożąc zabójstwem oraz użyciem siły fizycznej zmusił pokrzywdzonego do opuszczenia pomieszczeń dworca PKP. W Koszalinie toczy się obecnie postępowanie przygotowawcze przeciwko dwóm osobom, którym postawiono zarzut popełnienia czynu z art. 256 kk, polegającego na tym, że działając wspólnie nawoływali do nienawiści na tle różnic narodowościowych, rasowych i wyznaniowych w ten sposób, że w miejscu publicznym naklejali ulotki o treści nacjonalistycznej i rasistowskiej i znieważającej grupy ludności z uwagi na ich przynależność narodową i rasową. W toku tego postępowania ustalono, że podejrzani, wspólnie z innymi osobami współtworzyli organizację „Związek Rodzimej Wiary”. Posiadał on strukturę i władze, a propagował treści nacjonalistyczne i rasistowskie. W Grudziądzu skierowano akt oskarżenia przeciwko dwóm kobietom oskarżonym o to, że słowami powszechnie uznanymi za obelżywe znieważały z powodu przynależności rasowej małoletnie dzieci pochodzenia algierskiego tj. o czyn z art. 257 kk. W Białymstoku przedstawiono trzem osobom zarzut, że brali czynny udział w zbiegowisku wiedząc, że jego uczestnicy dopuszczają się gwałtownego zamachu na osoby i ich mienie, znieważając przy tym grupę ludności cygańskiej z powodu ich przynależności narodowościowej w ten sposób, że używali obraźliwych sformułowań związanych z ich przynależnością. Sąd Rejonowy w Białymstoku zastosował wobec podejrzanych tymczasowe aresztowanie. W Opolu w 1999r. toczyła się sprawa doktora historii Uniwersytetu Opolskiego, oskarżonego o tzw. kłamstwo oświęcimskie. Kłamstwo oświęcimskie jest to nazwa umowna przestępstwa polegającego na zaprzeczeniu zbrodniom nazistowskim. Zaprzeczenie takie podlega ściganiu przez wymiar sprawiedliwości – uprawnia do tego ustawa o Instytucie Pamięci Narodowej, art. 55. W wydanej przez oskarżonego książce pt. „Niebezpieczne tematy” znalazły się poglądy rewizjonistów Holocaustu, którzy zaprzeczają używaniu cyklonu B do uśmiercania Żydów w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Fragmenty tej książki wywołały protest dyrekcji Muzeum Państwowego w Oświęcimiu, co w konsekwencji doprowadziło do postawienia autorowi książki zarzutu rozpowszechniania poglądów, w których publicznie i wbrew faktom zaprzeczał zbrodniom nazistowskim na ludności żydowskiej, czyli naruszenie art. 55 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej. Wobec oskarżonego został wydany wyrok umarzający ze względu na niską szkodliwość czynu. W uzasadnieniu wyroku sąd podkreślił, że dla podjęcia takiej decyzji duże znaczenie miały postawa oskarżonego już po opublikowaniu książki, jak również znikoma liczba egzemplarzy, która dotarła na półki księgarskie (pięć). W latach 1998-99 w Oświęcimiu toczyła się sprawa związana ze stawianiem krzyży na „żwirowisku oświęcimskim”. Spór wokół żwirowiska rozpoczął się od ujawnienia planów przeniesienia krzyża papieskiego, który tam stał od 1988r. i postawienia w tym miejscu pomnika z krzyżem. Usunięcia krzyża domagały się niektóre międzynarodowe organizacje żydowskie, dla których widok krzyża, jako znaku chrześcijańskiej Europy, w miejscu gdzie dokonał się holocaust, jest obrazą pamięci prawie miliona zamordowanych Żydów. W kwietniu 1998r. powołany został Społeczny Komitet Obrony Krzyża, który protestując przeciwko przeniesieniu krzyża papieskiego, zainicjował akcję stawiania kolejnych krzyży na żwirowisku. Na czele protestujących stanął K.Ś., który rozpoczął okupację żwirowiska. Konfliktem związanym z akcją stawiania krzyży na żwirowisku zajęła się Rada Stała Episkopatu, która zaproponowała pozostawienie krzyża papieskiego na żwirowisku i przeniesienie w inne miejsce pozostałych krzyży. Stanowisko Rady było zgodne z rządową propozycją rozwiązania konfliktu. Rząd rozpoczął również przygotowania ustawy, której zadaniem miała być ochrona wszystkich miejsc i pomników pamięci w Polsce. Od 25 maja

11

1999r. obowiązuje ustawa o ochronie byłych hitlerowskich obozów zagłady, dzięki czemu stworzona została możliwość rozwiązania problemu krzyży na żwirowisku. Na obszarze byłych obozów zagłady ustawa wprowadza szczególne zasady odbywania zgromadzeń, prowadzenia działalności gospodarczej i budowlanej oraz wywłaszczania nieruchomości. Natomiast wobec K.Ś. wszczęto postępowanie karne o nawoływanie do waśni na tle rasowym, o czym mowa w pkt. 2 oraz postępowanie karne w związku posiadaniem przez niego materiałów wybuchowych, wysadzeniem których groził podczas jednej ze swoich akcji protestacyjnych na żwirowisku.  We Wrocławiu na dworcu pobity został z powodów rasistowskich student z Senegalu, początkowo policja odmówiła przyjęcia jego skargi, jednakże po interwencji Fundacji Helsińskiej skargę przyjęła przepraszając poszkodowanego. Sprawca pobicia został skazany z art. 257 k.k. na rok pozbawienia wolności.  Obecnie w Warszawie toczy się sprawa z powództwa wspomnianego wyżej studenta z Senegalu o ochronę dóbr osobistych przeciwko wydawnictwu pisma „Dobry Humor”. Jeden z numerów pisma zawierał bowiem dowcip o Murzynach. 53. Ponadto Helsińska Fundacja Praw Człowieka odnotowała przypadki dyskryminowania lekarzy nie będących obywatelami polskimi, którzy ukończyli studia medyczne w Polsce. Ustawa o zawodzie lekarza z 5 grudnia 1996r. wymaga od takich lekarzy, którzy uzyskali prawo stałego pobytu w Polsce (np. przez małżeństwo z Polakiem/Polką) zgody Okręgowej Izby Lekarskiej na wykonywanie zawodu – tak jak w przypadku obywatela polskiego (art. 5 i art. 7 ustawy). Okręgowym Izom Lekarskim pozostawiona została jednak dowolność w udzielaniu zgody na wykonywanie zawodu lekarzom nie mającym polskiego obywatelstwa. Ta dowolność może stwarzać możliwości dyskryminacyjnego postępowania Okręgowych Izb Lekarskich. ARTYKUŁ 5 54. Ze względu na to, że w uwagach końcowych Komitetu ds. Eliminacji Dyskryminacji Rasowej zasugerowano, by następny raport zawierał bardziej obszerne informacje na temat realizacji przez Polskę postanowień art. 5e, komentarz do art. 5 zostanie ograniczony do przedstawienia problemu praw społecznych, gospodarczych i kulturalnych. Co do innych postanowień artykułu 5 uwagi zawarte w poprzednim sprawozdaniu są wciąż aktualne. 55. Na wstępie należy zaznaczyć, że w Polsce korzystanie z praw wymienionych w art. 5e Konwencji w żadnym wypadku nie jest różnicowane ze względu na rasę, narodowość czy wyznanie. Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne wymienione w art. 5e zostały zagwarantowane w nowej Konstytucji w art. 64-76.

M. Prawo do pracy, do swobodnego wyboru zatrudnienia 56. W art. 65 Konstytucja zapewnia każdemu wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy, a wyjątki w tym zakresie określać może tylko ustawa. W art. 66 natomiast Konstytucja zapewnia wszystkim prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Przepisy te uściśla Kodeks Pracy , który stanowi m.in., że każdy ma prawo do swobodnie wybranej pracy (art. 10), że pracownicy mają równe prawa z tytułu jednakowego wypełniania takich samych obowiązków, dotyczy to w szczególności równego traktowania mężczyzn i kobiet w dziedzinie pracy (art. 11²) oraz że jakakolwiek dyskryminacja w stosunkach pracy, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, narodowość, przekonania zwłaszcza polityczne lub religijne, oraz przynależność związkową – jest niedopuszczalna (art. 11³). Ponadto zgodnie z art. 15 Kodeksu Pracy pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy, nad czym nadzór i kontrolę sprawuje Państwowa Inspekcja Pracy. 57. Wymienione wyżej przepisy są wyrazem realizacji przewidzianego w art. 5 Konwencji prawa do pracy, do swobodnego wyboru zatrudnienia. Dla ugruntowania

12

opisanych tu praw jednostki Polska ratyfikowała wiele konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy, w szczególności konwencję Nr 122 dotyczącą polityki zatrudnienia z 1964r., konwencję nr 29 dotyczącą pracy przymusowej lub obowiązkowej z 1930r., konwencję nr 105 dotyczącą zniesienia pracy przymusowej z 1957r. 58. Z zakresu dostępu do niektórych rodzajów zatrudnienia występuje pewne zróżnicowanie ze względu na obywatelstwo. Ustawa o cudzoziemcach z 25 czerwca 1997r. stanowi, że „cudzoziemiec podczas pobytu na terytorium RP, ma takie same prawa i obowiązki jak obywatel polski, o ile przepisy niniejszej ustawy lub innych ustaw nie stanowią inaczej”. Ograniczenie dostępu cudzoziemców do zatrudnienia dotyczy m.in. urzędników państwowych, pracowników Poczty Polskiej oraz mianowanych nauczycieli, z tym że zgodnie z art. 10 ust. 5 ustawy Karta Nauczyciela (w brzmieniu nadanym nowelizacją z dnia 18 lutego 2000r.) stosunek pracy na podstawie mianowania może być obecnie nawiązany z obywatelem państw Unii Europejskiej nie posiadającym obywatelstwa polskiego. Cudzoziemiec nie posiadający statusu uchodźcy lub karty stałego pobytu może podjąć zatrudnienie, gdy pracodawca uzyska zezwolenie starosty powiatu, na terenie którego znajduje się siedziba pracodawcy, a cudzoziemiec uzyskał prawo pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz zgodę na zatrudnienie lub wykonywanie innej pracy zarobkowej u tego pracodawcy (zgodę taką wydaje starosta powiatu). 59. W 1998r. wydano cudzoziemcom w Polsce ogółem 16.928 zezwoleń na zatrudnienie u polskich pracodawców oraz 3.831 zezwoleń w ramach usług świadczonych przez firmy zagraniczne na rzecz polskich podmiotów gospodarczych. Cudzoziemcy zatrudnieni w 1998r. pochodzili ze 124 państw, najliczniej reprezentowani są Europejczycy, którzy otrzymali około 60% zezwoleń, a następnie Azjaci – ponad 32%. Proporcje te od kilku lat nie ulegają istotnym zmianom. N. Prawo do ochrony przed bezrobociem 60. Zgodnie z art. 65 Konstytucji „władze publiczne prowadzą politykę zmierzającą do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych”. Zadania państwa z zakresu polityki rynku pracy i przeciwdziałania bezrobociu realizuje minister właściwy do spraw pracy przy pomocy Prezesa Krajowego Urzędu Pracy oraz samorząd województwa, wojewoda i samorząd powiatowy, którzy współdziałają z organami, organizacjami i instytucjami zajmującymi się problematyką zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu, a w szczególności z organizacjami związków zawodowych, pracodawców i bezrobotnych (wg art. 3 ustawy z 14 grudnia 1994r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu). 61. Podstawową formą w zwalczaniu bezrobocia jest pośrednictwo pracy prowadzone przez Powiatowe Urzędy Pracy. Polega ono na udzielaniu pomocy bezrobotnym i innym osobom poszukującym pracy w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia oraz pracodawcom w znalezieniu odpowiednich pracowników. Pośrednictwo to jest nieodpłatne i opiera się na dostępności usług dla wszystkich poszukujących pracy oraz dla pracodawców, dobrowolności i jawności. Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu gwarantuje powszechność dostępu do ofert i usług. Zawiera ona również przepisy dotyczące równości obywateli (bez względu na rasę, narodowość, płeć i wyznanie) przy korzystaniu z usług pośrednictwa i poradnictwa zawodowego, świadczonych przez powiatowe urzędy pracy ( art. 12 ust. 2 pkt. 3 oraz art. 17 ust. 2 pkt.3 ustawy). Osoby nie posiadające obywatelstwa podlegają ograniczeniom wymienionym wyżej, natomiast cudzoziemcy mający status uchodźcy lub kartę stałego pobytu mają takie same prawa jak obywatele polscy. 62. Trudna sytuacja na rynku pracy wymaga nieustannego dostosowywania się do zmieniających się wymagań rynku pracy. Organizowane są różnego rodzaju kursy i szkolenia, w których bardzo często aktywnie uczestniczą kobiety, które po zdobyciu odpowiednich kwalifikacji podejmują pracę zgodnie z nowymi kwalifikacjami. 63. W końcu 1994r. po raz pierwszy spadło bezrobocie. W kolejnych latach tendencje spadkowe utrzymywały się, a najsilniej wystąpiły w 1997r. W I połowie 1998r.

13

zanotowano dalszy spadek bezrobocia, jednak tempo było nieco słabsze. Tendencję spadkowe utrzymywały się do sierpnia 1998r. Od sierpnia 1998r. do grudnia 1998r. stopa bezrobocia wzrosła, wskutek zmniejszenia tempa wzrostu w polskiej gospodarce i kryzysów zewnętrznych, osiągając poziom 10,4% według danych z 31 grudnia 1998r. W ciągu roku 1999 stopa ta dalej rosła, wahając się przez cały rok między poziomem 11 a 12%. Na koniec 1999r. stopa bezrobocia wynosiła 13%. Charakterystyczną cechą polskiego bezrobocia jest silne zróżnicowanie przestrzenne, najwyższe bezrobocie utrzymuje się w Polsce północnej i północno-wschodniej, najniższe w województwach z aglomeracjami miejskimi. O. Prawo do sprawiedliwych i zadowalających warunków pracy 64. Konstytucja z 1997r. gwarantuje obu płciom równe prawa we wszystkich dziedzinach życia, w tym równe prawa do pracy i wynagrodzenia według zasady „równa płaca za równą pracę”, prawo do wypoczynku i do ubezpieczenia społecznego. Gwarancje równych praw dla pracowników zawierają również przepisy Kodeksu Pracy (art. 11² dotyczy równego traktowania kobiet i mężczyzna w pracy). Znowelizowane przepisy zakazują dyskryminacji w pracy ze względu na płeć. Jeżeli pracownik uzna, że – mimo prawnego zakazu – jest dyskryminowany, może zwrócić się do Sądu Pracy, który w razie stwierdzenia dyskryminacji, nakaże pracodawcy stosować się do zasad równej płacy za równą płacę. Sąd może również zasądzić odszkodowanie od pracodawcy na rzecz pracownika. W przypadku dyskryminacji można także zwracać się o pomoc do związków zawodowych i Państwowej Inspekcji Pracy. 65. Art. 66 Konstytucji RP stanowi, że każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, sposób realizacji tego prawa określa ustawa. Konstytucja stanowi też, że praca znajduje się pod ochroną państwa, które sprawuje nadzór nad warunkami jej wykonywania ( art. 24), a ponadto każdy ma prawo do ochrony zdrowia (art. 68). 66. Kodeks Pracy określa obowiązki pracodawcy w zakresie „BHP”, ochronę pracy kobiet i zasady zatrudniania młodocianych co wraz z przepisami regulującymi działalność organów nadzoru i kontroli warunków pracy (Państwowa Inspekcja Pracy i Państwowa Inspekcja Sanitarna) określa system ochrony pracy w Polsce. Za poważne naruszenie przepisów w zakresie zdrowia i higieny pracy Kodeks Karny nakłada na pracodawcę odpowiedzialność karną. P. Prawo do tworzenia związków zawodowych 67. Wolność zrzeszania się w związkach zawodowych zapewniona została w Konstytucji. Zgodnie z art. 12 „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji”. Zakres wolności zrzeszania się w związkach zawodowych oraz innych wolności związkowych może podlegać tylko takim ograniczeniom ustawowym, jakie są dopuszczalne przez wiążące Polskę umowy międzynarodowe. 68. Związki zawodowe są niezależne od pracodawców, administracji państwowej i samorządu terytorialnego oraz innych organizacji. Materialną gwarancją wolności związkowej jest nałożony na pracodawcę obowiązek udostępnienia zakładowej organizacji związkowej pomieszczeń i urządzeń technicznych niezbędnych do wykonywania działalności. O zakresie tego obowiązku decydują wspólnie strony w zawartej umowie. 69. Obowiązujące w Polsce prawo nie zawiera żadnych ograniczeń w przystępowaniu do związków zawodowych ze względu na rasę, narodowość czy wyznanie. Jedyne ograniczenia jakie istnieją w przystępowaniu do związków zawodowych dotyczą pewnych grup osób (funkcjonariuszy). Ograniczenia te polegają na możliwości zrzeszania się wyłącznie w jednym, właściwym dla tych osób związku zawodowym. Dotyczy to: 1. policjantów, którzy mogą zrzeszać się wyłącznie w zw. zawodowym Policji – art. 67 ust. 1 ustawy z 6 kwietnia 1990r. o Policji (Dz. U. Nr 30, poz. 179 ze zm.);

14

2. funkcjonariuszy Służby Więziennej posiadających prawo do zrzeszania się w związku zawodowym funkcjonariuszy Służby Więziennej – art. 14 ust. 1 ustawy z 26 kwietnia 1996r. o Służbie Więziennej (Dz. U. Nr 61, poz. 283 ze zm.) 3. pracowników Najwyższej Izby Kontroli nadzorujących lub wykonujących czynności kontrolne, którzy mogą należeć do zw. zawodowego zrzeszającego wyłącznie pracowników Najwyższej Izby Kontroli; w NIK może działać tylko jeden związek zrzeszający tych pracowników – art. 86 ust. 2 ustawy z 23 grudnia 1994r. o Najwyższej Izbie Kontroli (Dz. U. z 1995r. Nr 13 poz. 59 ze zm.); 4. funkcjonariuszy Straży Granicznej, którzy mogą zrzeszać się w związku zawodowym funkcjonariuszy Straży Granicznej – art. 72 ustawy z 12 października 1990r. o Straży Granicznej (Dz. U. Nr 78, poz. 462 ze zm.). 70. Prawo tworzenia i wstępowania do związków zawodowych mają także członkowie korpusu służby cywilnej. Jedynie urzędnicy służby cywilnej, zatrudnieni na podstawie mianowania, nie mają prawa pełnienia funkcji związkowych. Zakaz tworzenia i wstępowania do związków zawodowych dotyczy natomiast: a. Prezesa NIK, wiceprezesów, dyrektorów generalnych i wicedyrektorów jednostek organizacyjnych NIK, doradcy Prezesa NIK; b. członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji; c. sędziów sądów powszechnych i specjalnych, Trybunału Konstytucyjnego, Rzecznika Praw Obywatelskich, Prezesa NBP; d. żołnierzy zawodowych, żołnierzy czynnej służby wojskowej, funkcjonariuszy UOP. Związku zawodowego nie mogą utworzyć również emeryci oraz bezrobotni, przysługuje im jednak prawo wstępowania do związku zawodowego. R. Prawo do mieszkania 71. Władze publiczne prowadzą politykę sprzyjającą zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, w szczególności przeciwdziałają bezdomności, wspierają rozwój budownictwa socjalnego oraz popierają działania obywateli zmierzające do uzyskania własnego mieszkania - tak stanowi art. 75 Konstytucji. Podstawowe kierunki polityki mieszkaniowej zawarte zostały w „Założeniach polityki mieszkaniowej państwa” przyjętych przez Sejm 6 lipca 1995r. Ponadto w 1998r. opracowany został dokument „Gospodarka Przestrzenna, Nieruchomości, Budownictwo Mieszkaniowe – średniookresowa strategia sektorowa”, który został przyjęty przez Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów 29 czerwca 1998r. Z kolei przyjęte przez Radę Ministrów w dniu 13 lipca 1999r. „Założenia polityki mieszkaniowej państwa na lata 1999 – 2003” zawierają zestaw propozycji rozwiązań prawnych będących wyrazem rządowej polityki wspierania mieszkalnictwa w kolejnym etapie jego reformy. Trzy najważniejsze priorytety założeń polityki mieszkaniowej państwa to: 1. tworzenie warunków do zwiększenia podaży i obniżenia kosztów realizacji mieszkań, 2. urealnienie czynszów oraz poprawa i racjonalizacja wykorzystywania istniejących zasobów mieszkaniowych, w tym likwidacja formalnych barier zamiany mieszkań, 3. wzrost sektora mieszkań czynszowych. 72. Zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych członków wspólnoty samorządowej stanowi zadanie własne gminy. Ustawa z dnia 2 lipca 1994r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych upoważniła gminy do podjęcia uchwał określających zasady gospodarowania zasobem mieszkaniowym i kryteria wyboru osób, z którymi umowy powinny być w pierwszej kolejności zawierane. Pod ochronę zostały tutaj wzięte rodziny o niskich dochodach i to dla nich w pierwszej kolejności powinny być przeznaczane lokale, którymi dysponuje gmina. Innymi przepisami chroniącymi najsłabsze grupy są przepisy gwarantujące nie wykonywanie eksmisji w tzw. okresie ochronnym tj. od 1 listopada do 31 marca. Kolejnym instrumentem ochronnym jest uprawnienie do otrzymania lokalu socjalnego. O uprawnieniu takim decyduje gmina, a także sąd, który może prawo do takiego lokalu przyznać w wyroku orzekającym eksmisję osobie znajdującej się w trudnej sytuacji materialnej i rodzinnej. 73. Na podstawie ustawy z 26 października 1995r. o niektórych formach popierania budownictwa mieszkaniowego, stworzono ramy prawne i określono warunki wspomagania przez państwo budowy mieszkań na wynajem o umiarkowanych czynszach

15

oraz spółdzielczych lokatorskich. Utworzono też Krajowy Fundusz Mieszkaniowy, którego zadaniem jest m.in. udzielanie towarzystwom budownictwa społecznego preferencyjnych kredytów na realizację przedsięwzięć inwestycyjno-budowlanych, tj. na budowę, odbudowę, rozbudowę, nadbudowę, przebudowę, modernizację oraz adaptację budynków, w których mieszkania przeznaczone będą na wynajem lub przydzielane osobom fizycznym na zasadach spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu. Fundusz ten jest zasilany w głównej mierze z budżetu centralnego. Do końca 1999r. oddano do użytku ponad 6,4 tys. mieszkań wybudowanych przy pomocy kredytu z Krajowego Funduszu Mieszkaniowego. S. Prawo do ochrony zdrowia, prawo do ubezpieczeń społecznych i świadczeń socjalnych 74. Zgodnie z art. 67 Konstytucji „obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwa oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego” a ponadto obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i nie mający innych środków utrzymania ma prawo do zabezpieczenia społecznego. Zakres i formy zabezpieczenia społecznego określa ustawa. 75. W art. 68 Konstytucja stanowi natomiast, że: „1. Każdy ma prawo do ochrony zdrowia. 2. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Warunki i zakres udzielania świadczeń określa ustawa. 1. Władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku (...)”. 76. Z dniem 1 stycznia 1999r. weszła w życie ustawa z 6 lutego 1997r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym. Wprowadziła ona powszechne obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne, które realizowane jest przez instytucje ubezpieczenia zdrowotnego, zwane „Kasami Chorych”. Świadczenia z Kasy Chorych udzielane są osobom ubezpieczonym. Ubezpieczonymi na podstawie w/w ustawy są osoby posiadające obywatelstwo polskie i zamieszkujące na terytorium RP oraz cudzoziemcy przebywający w Polsce na podstawie karty stałego pobytu lub karty czasowego pobytu, wydanej im w związku z udzieleniem statusu uchodźcy, jeżeli podlegają obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego bądź ubezpieczają się dobrowolnie lub są członkami rodziny osób, o których mowa powyżej. W Kasach Chorych nie mogą się ubezpieczać obywatele państw obcych, przebywający w Polsce na innej podstawie niż karta stałego lub czasowego pobytu, wydana w związku z nadaniem statusu uchodźcy, jak również osoby zatrudnione w obcych przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych, misjach specjalnych lub międzynarodowych instytucjach, chyba że umowy międzynarodowe, ratyfikowane przez RP stanowią inaczej. 77. Przewiduje się nowelizację ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym w zakresie rozszerzenia uprawnień niektórych grup cudzoziemców (np. posiadających czasowe prawo pobytu w Polsce) do uczestniczenia, w trybie obowiązkowym lub dobrowolnym, w systemie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego. 78. 1 stycznia 1999r. zmienił się zasadniczo stan prawny dotyczący ubezpieczeń emerytalno-rentowych, weszła w życie nowa ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. System ubezpieczenia społecznego jest powszechny (obejmuje on wszystkie grupy społeczno-zawodowe), podlegają mu wszyscy pracownicy, bez względu na wymiar czasu pracy. Ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu podlegają obowiązkowo osoby fizyczne, które na obszarze RP są: a. pracownikami; b. osobami wykonującymi pracę nakładczą; c. członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz SKR – ów; d. osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy agencyjnej lub zlecenia; e. osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność oraz osobami z nimi współpracującymi lub zaliczają się do innych grup osób wymienionych w ustawie.

16

79. Obowiązkowo ubezpieczeniu chorobowemu (z tytułu którego uzyskiwane są świadczenia pieniężne na wypadek choroby lub macierzyństwa) podlegają: a. pracownicy; b. członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz SKR – ów; c. osoby odbywające zastępcze formy służby wojskowej; d. inne osoby, podlegające obowiązkowo ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu, mogą przystąpić do ubezpieczenia zdrowotnego dobrowolnie na swój wniosek; 80. Obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu podlegają osoby podlegające ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu. Ustawa nie czyni rozróżnienia ze względu na obywatelstwo. T. Prawo do oświaty i szkolenia zawodowego 81. Konstytucja w artykule 70 gwarantuje każdemu prawo do nauki, „nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna” a władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia. Tworzą i wspierają w tym celu systemy indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów. 82. Kwestie przyjmowania do szkół dzieci osób nie będących obywatelami polskimi reguluje rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 8 września 1993r. w sprawie warunków i trybu przyjmowania do szkół i placówek publicznych osób nie będących obywatelami polskimi oraz zasad odpłatności tych osób za naukę i opiekę w szkołach i placówkach publicznych. W związku z wprowadzeniem reformy systemu oświaty w RP w najbliższym czasie przewidywana jest nowelizacja rozporządzenia, o którym mowa, uwzględniająca bezpłatność nauczania w szkole podstawowej i gimnazjum dla dzieci nie będących obywatelami polskimi. Informacje na temat zapewnienia praw mniejszości narodowych w zakresie oświaty zostały zawarte w uwagach do art. 7 Konwencji. U. Prawo do równego udziału w działalności kulturalnej 83. Prawo udziału w życiu kulturalnym zapewnia przede wszystkim Konstytucja, a także ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej z 25 października 1991r., która stanowi, że „Państwo sprawuje mecenat nad działalnością kulturalną polegający na wspieraniu i promocji twórczości, edukacji i oświaty kulturalnej, działań i inicjatyw kulturalnych oraz na ochronie dziedzictwa kultury”. Promocja tożsamości kulturowej należy do celów działalności Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i jest realizowana poprzez Departament Kultury Mniejszości Narodowych. 84. Polityka RP w zakresie promocji tożsamości kulturowej generalnie zmierza w kierunku uniknięcia dwóch niekorzystnych zjawisk: z jednej strony asymilacji i inkulturacji mniejszości w polską kulturę większościową, z drugiej zaś izolacji kulturalnej mniejszości narodowych. Chodzi o osiągnięcie integracji obywatelskiej, przy jednoczesnym zachowaniu prawa do tożsamości. Prawo w Polsce zmierza do tego, by ludzie czuli się obywatelsko równi, a przy tym nie czuli się zmuszani do tego by byli kulturowo podobnymi. Mniejszości narodowe w Polsce mają zagwarantowane wszystkie fundamentalne prawa kulturalne: prawo do własnej kultury, oświaty, języka, do nazwiska (ustawa z 15 listopada 1956r. o zmianie imion i nazwisk dopuszcza używanie nazwiska w obcym brzmieniu). Szerzej na ten temat – uwagi do art. 2 ruchy i organizacje integracyjne wśród mniejszości narodowych. ARTYKUŁ 6 85. Jak zaznaczono wyżej ten, czyje prawo zostanie naruszone np. w skutek dyskryminacji może wystąpić ze skargą konstytucyjną do Trybunału Konstytucyjnego bądź z wnioskiem do Rzecznika Praw Obywatelskich. (uwagi do części I) 86. W prawie polskim istnieje kilka sposobów dochodzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia za poniesione szkody. Ochronę dóbr osobistych, w szczególności zdrowia, wolności, czci, swobody sumienia i innych przewiduje kodeks cywilny w art. 2324. „Ten czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać

17

zaniechania tego działania (...), może żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków (...), może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych”. 87. Za naruszenie praw można również dochodzić odszkodowania w oparciu o przepisy o czynach niedozwolonych. Zgodnie z art. 415 k.c. każdy ma prawo żądać naprawienia szkody wyrządzonej przez drugiego z jego winy. W kilku przypadkach kodeks przewiduje szczególną formę odszkodowania w postaci renty. Dotyczy to m.in. przypadku utraty całkowitej lub częściowej zdolności do pracy zarobkowej. Kodeks cywilny dopuszcza również w kilku wypadkach rekompensatę pieniężną za doznaną krzywdę, tak jest np. przy uszkodzeniu ciała, wywołaniu rozstroju zdrowia czy pozbawieniu człowieka wolności. 88. Dochodzenie odszkodowania możliwe jest również na drodze postępowania karnego. Pokrzywdzony może dochodzić swoich roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa wytaczając przeciwko oskarżonemu powództwo cywilne (tzw. powództwo adhezyjne). ARTYKUŁ 7 W. Edukacja i nauczanie 89. Polski system edukacji określa ustawa o systemie oświaty z 7 września 1991r. Jest on oparty na zasadzie równouprawnienia. Od 1 września 1999r. weszła w życie reforma szkolnictwa. Wprowadziła ona 6-letnie szkoły podstawowe, w których nauczanie jest powszechne, bezpłatne i obowiązkowe. Kontynuacją nauki w szkołach podstawowych są 3-letnie gimnazja. Po gimnazjum (łącznie po 9 latach nauki) można uczyć się w 3letnim liceum profilowanym i zdać maturę (a potem np. kształcić się w szkole wyższej), bądź kontynuować naukę w szkołach zawodowych różnego typu. 90. Obok szkół publicznych bezpłatnych istnieją w Polsce szkoły niepubliczne – płatne. To, do jakiej szkoły będzie uczęszczać dziecko zależy od woli rodziców. Przyjęcie dziecka do danej szkoły nie jest nigdzie uzależnione od jego pochodzenia, rasy czy wyznania. V. Edukacja dzieci należących do mniejszości narodowych 91. Konstytucja zapewnia mniejszościom narodowym i etnicznym dostęp do nauki języka ojczystego i w języku ojczystym. Ustawa o systemie oświaty w art. 1 stanowi, że każdy obywatel Polski ma prawo do edukacji, w tym dzieci do nauki szkolnej. Szczegóły dotyczące nauczania mniejszości zawiera art. 13 tej ustawy „szkoła i placówka publiczna umożliwia uczniom podtrzymanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności języka oraz własnej historii i kultury”. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 marca 1992r. w sprawie organizacji kształcenia umożliwiającego podtrzymanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych uszczegóławia ten ustawowy zapis. 92. Przy organizacji tych szkół, w których mają uczyć się dzieci należące do mniejszości narodowych uwzględnia się postulaty rodziców, uczniów i środowiska mniejszościowego. W Polsce istnieją szkoły uczące w języku mniejszości, szkoły z dodatkowym nauczaniem tego języka i dwujęzyczne. Klasy z wykładowym językiem mniejszości organizuje się dla grupy od 7 uczniów wzwyż w szkole podstawowej i gimnazjum i od 14 wzwyż w ponadgimnazjalnej. W szkołach z wykładowym językiem mniejszości naucza się geografii i historii kraju pochodzenia. Nauka wszystkich przedmiotów odbywa się w języku mniejszości, z wyjątkiem nauki języka polskiego, literatury i historii Polski. Uczniowie są zobowiązani zdawać egzaminy końcowe w języku ojczystym i muszą otrzymać dwujęzyczne świadectwa. W szkołach z dodatkowym nauczaniem języka mniejszości i dwujęzycznych istnieje możliwość nauki elementów

18

historii i geografii kraju pochodzenia. Także w przedszkolu istnieje możliwość kontaktu z językiem ojczystym. 93. Od 1999 roku wszystkie publiczne szkoły dla mniejszości narodowych prowadzone są przez jednostki samorządu terytorialnego i finansowane w ramach otrzymywanych kwot części oświatowej subwencji ogólnej, planowanej corocznie w ustawie budżetowej. Ponadto z części 30 budżetu– Oświata i wychowanie, z działu 79 – Oświata i Wychowanie są dofinansowane bądź finansowane przez resort edukacji narodowej niektóre zadania edukacyjne związane z kształceniem dzieci i młodzieży mniejszości narodowych i etnicznych, np. dokształcanie nauczycieli, dopłaty do produkcji podręczników szkolnych, organizowanie olimpiad oraz konkursów przedmiotowych. 94. W Polsce języka mniejszości jako języka ojczystego uczy się ponad 37 tys. osób w 532 placówkach (szkołach realizujących kształcenie osób w języku ojczystym mniejszości narodowych), dokładniejsze dane przedstawia poniższa tabela: Język

Placówki

Uczniowie

Białoruski 43 3.611 Hebrajski 1 25 Litewski 17 749 Niemiecki 323 28.244 Słowacki 15 385 Ukraiński 104 2645 Kaszubski 19 1470 Łemkowski 10 80 Nauczanie języka ojczystego mniejszości narodowych i etnicznych w r. 1999/2000 95. Osobnego omówienia wymaga problem dzieci pochodzenia romskiego. Realizacja praw edukacyjnych tej grupy uczniów wymaga odrębnych działań. Ze względu na zróżnicowanie środowiska Romów zamieszkałych w Polsce (kilka grup etnicznych zróżnicowanych językowo i kulturowo, brak własnej kadry nauczycielskiej) trudno jest organizować nauczanie w języku tej mniejszości. Rozwiązaniem kwestii edukacji dzieci romskich zajęło się Ministerstwo Edukacji Narodowej. Uczą się one w szkołach z językiem polskim w systemie zintegrowanym. Jedynie w niektórych regionach są organizowane tzw. klasy etniczne romskie na etapie nauczania początkowego. Głównym celem tworzenia tych klas jest pomoc dzieciom romskim w pokonaniu progu adaptacyjnoedukacyjnego i przygotowanie ich do kontynuowania nauki w klasach starszych w systemie integracyjnym. Najpoważniejszym problemem w edukacji dzieci romskich jest ich słaba znajomość języka polskiego, co jest przyczyną wielu niepowodzeń szkolnych i powoduje konieczność szczególnego dodatkowego zajęcia się tymi uczniami przez nauczycieli klas zintegrowanych. W celu pokonania tych problemów w 1992r. z inicjatywy grupy nauczycieli z byłego województwa nowosądeckiego został zatwierdzony przez MEN „Program nauczania początkowego dla Romów” dla klas I – III. X. Nauczanie religii 96. Ustawa o systemie oświaty z 7 września 1991r. w art. 12 wprowadza możliwość organizowania nauki religii w szkołach publicznych. Prawo do organizowania nauki religii konfesyjnej w ramach systemu oświaty zostało również zamieszczone w przyjętych przez Sejm RP ustawach regulujących stosunki Państwa z poszczególnymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi. 97. W polskich przedszkolach publicznych oraz w publicznych szkołach podstawowych i gimnazjach nauka religii jest organizowana na życzenie rodziców (opiekunów prawnych), a w szkołach ponadpodstawowych – na życzenie rodziców bądź uczniów (z chwilą osiągnięcia pełnoletności życzenie takie mogą wyrażać sami uczniowie). Zasada ta wprowadza możliwość organizowania nauki religii różnych wyznań w szkołach publicznych, pod warunkiem, że kościół lub związek wyznaniowy reprezentujący dane wyznanie posiada w RP osobowość prawną. W roku szkolnym 1998/99 naukę religii konfesyjnej w ramach systemu oświaty prowadziło 15 kościołów.

19

98. Według Rocznika Statystycznego GUS z 1998r. największą liczbę wiernych posiada Kościół Rzymskokatolicki – 34.841.893 członków. Stąd uczniowie wyznania rzymskokatolickiego stanowią najliczniejszą grupę uczniów uczęszczających na religię. 99. Programy do nauczania religii oraz podręczniki o pomoce dydaktyczne są opracowywane przez poszczególne kościoły i związki wyznaniowe. Odpowiadają one również za przygotowanie zawodowe nauczycieli religii. 100. Dla uczniów, którzy nie uczęszczają na lekcje religii, szkoła organizuje lekcje etyki – na życzenie rodziców lub uczniów. 101. Ani religia, ani etyka nie są przedmiotami obowiązkowymi dla ucznia, a ocena z nich nie ma wpływu na promocję ucznia. Uczestniczenie lub nieuczestniczenie w nauce religii/etyki nie może być powodem dyskryminacji przez kogokolwiek i w jakiejkolwiek formie. Y. Kultura 102. Zagadnienia związane z kulturą zostały omówione w uwagach do art. 5 (prawo do równego udziału w działalności kulturalnej) oraz w uwagach do art. 2 (ruchy i organizacje integracyjne wśród mniejszości narodowych). Z. Informacja 103. Bardzo ważną rolę w rozpowszechnianiu informacji mających na celu zwalczanie uprzedzeń rasowych prowadzących do dyskryminacji rasowej odgrywają media. Zgodnie z ustawą o radiofonii i telewizji z dnia 29 grudnia 1992r. programy publicznej radiofonii i telewizji powinny uwzględniać potrzeby mniejszości narodowych i grup etnicznych. Telewizja Publiczna emituje cykle poświęcone mniejszościom narodowym, są to: „U siebie” oraz „Małe ojczyzny”. W 1999r. wyemitowano ok. 25 programów poświęconych mniejszościom narodowym i były to m.in. okolicznościowe programy związane np. z obchodzeniem Wigilii i Świąt Bożego Narodzenia przez poszczególne mniejszości narodowe albo programy z festiwali folklorystycznych organizowanych przez mniejszości narodowe. 104. Poszczególne mniejszości mają zagwarantowany dostęp do radia i telewizji, zwłaszcza na poziomie lokalnym. Oddziały terenowe telewizji publicznej oraz rozgłośnie regionalne radia publicznego tworzą i nadają audycje adresowane do mniejszości narodowych i grup etnicznych zamieszkałych w Polsce. Programy te nadawane są systematycznie w stałych pasmach czasowych zarówno w językach narodowych, jak i w języku polskim. W 1999r. regionalne radio publiczne przeznaczyło na emisję audycji adresowanych do mniejszości narodowych i etnicznych ok. 750 godzin rocznego czasu nadawania, a telewizja publiczna ok. 147 godzin. Były to zarówno informacje, jak i audycje poświęcone kulturze, tradycji poszczególnych mniejszości. 105. Poniżej została przedstawiona tabela emisji programów w językach ojczystych mniejszości przez publiczne ośrodki radiowe i telewizyjne (stan na grudzień 1998r.):

L.p.

Ośrodek

Język

Czas emisji

1.

Radio Białystok

Białoruski

2 godz. tygodniowo

2..

TV Białystok¹

Białoruski

20 min. tygodniowo

3.

Radio Białystok

Litewski

1 godz. tygodniowo

4.

Radio Białystok

Ukraiński

1 godz. tygodniowo

5.

Radio Katowice

Niemiecki

1 godz. tygodniowo

6.

TV Katowice

Niemiecki

Co dwa tygodnie

7.

Radio Koszalin

Ukraiński

1 godz. tygodniowo

8.

Radio Olsztyn

Ukraiński

30 min. Tygodniowo

20

9.

Radio Opole

Niemiecki

1 godz. tygodniowo²

10.

Radio Rzeszów

Ukraiński

30 min. Tygodniowo

11.

Radio Szczecin

Polski/Ukraiński

Raz w miesiącu

12.

TV Warszawa

Ukraiński

20 min. miesięcznie

13.

II Program TV Warszawa³

Ukraiński

10 min. miesięcznie

1. Do czasu uruchomienia w 1997r. Ośrodka TV w Białymstoku audycje w języku białoruskim i litewskim nadawane były przez Warszawski Ośrodek TV. Po powołaniu Ośrodka TV w Białymstoku rozpoczęto nadawanie także (nieregularne) audycji w języku litewskim i ukraińskim. 2. Ponadto dwa razy dziennie nadawane są wiadomości w języku niemieckim i codzienna 5 minutowa retransmisja wiadomości Deutsche Welle. 3. Na podstawie porozumienia Związku Ukraińców z Zarządem TV od listopada 1995r. raz w miesiącu nadawana była 10 minutowa audycja w języku ukraińskim Telenowyny retransmitowana w ramach II Programu TV przez regionalne ośrodki TV w Gdańsku, Krakowie, Lublinie, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, Warszawie, Wrocławiu. Aktualnie program ten przygotowywany jest przez poszczególne ośrodki regionalne TV w ramach pasma wspólnego. 106. W ostatnim okresie zostały wprowadzone dodatkowe gwarancje ustawowe mające na celu m.in. zapobieganie uprzedzeniom i dyskryminacji rasowej w radiu i telewizji. Nowelizacja ustawy o radiofonii i telewizji z dnia 31 marca 2000r. wprowadza przepis o następującej treści: „Audycje lub inne przekazy nie mogą propagować działań sprzecznych z prawem, z polską racja stanu oraz postaw i poglądów sprzecznych z moralnością i dobrem społecznym, w szczególności nie mogą zawierać treści dyskryminujących ze względu na rasę, płeć lub narodowość (art. 18 ust. 1)”.

21