Prof. Krzysztof T. Konecki
[email protected] Grupa tematyczna nr 81, „Socjologia jakościowa – innowacyjne metody w badaniach jakościowych”
Do Organizatorów Zjazdu Socjologicznego w Krakowie,
[email protected]
Przesyłam Państwu listę referatów oraz strukturę wystąpień w grupie tematycznej nr 81, „Socjologia jakościowa – innowacyjne metody w badaniach jakościowych”. Będą one prezentowane zgodnie z przedstawioną kolejnością. Uprzejmie proszę o nadanie grupie tematycznej statusu grupy podwójnej. Do grupy tematycznej nr 81 zgłosiło się wielu kandydatów. Zaakceptowano ostatecznie 16 zgłoszeń. Dwanaście z tych zgłoszeń tworzą interesująca strukturę prezentacji, składającą się z sześciu części: - Część I. Teoretyczne podstawy innowacji metodologicznych; - Część II. Innowacje w badaniach jakościowych w praktyce biznesowej i społecznej; - Część III. Nowe techniki badań jakościowych on line; - Część IV. Innowacje w metodach badań wizualnych; - Część V. Technika i technologia oraz jej zastosowanie w metodach badań i analiz jakościowych; - Część VI. Inne innowacje w metodach jakościowych. Uwzględniając także „referaty wyłożone” struktura powyższa może być wstępem do konstruowania książki pozjazdowej z naszej grupy tematycznej. Pozwolenie na prezentację 12 referatów pozwoliłoby taką książkę skonstruować. Ponadto cztery referaty wyłożone (13,14,15,16) uzupełniłyby w przyszłości części publikacji, których struktura już się zarysowała (podział na części). Krzysztof T. Konecki
Socjologia jakościowa - innowacyjne metody w badaniach jakościowych. Zjazd Socjologiczny w Krakowie – 2010 Lista referatów: 1. Badacz społeczny jako uczestnik, konstruktor i interpretator dr Irena Szlachcicowa 1
Uniwersytet Wrocławski e-mail:
[email protected] 2. Badania jakościowe online okiem praktyka Agnieszka Drąg, Senior Research Executive Małgorzata Wyczańska, Research Team Manager,
[email protected] Interaktywny Instytut Badań Rynkowych, Grupa Gemius, Warszawa 3. Audyt społeczny jako propozycja wzbogacenia repertuaru metod badań społecznych Dr Iza Desperak,
[email protected] Katedra Socjologii Polityki i Moralności, Instytut Socjologii UŁ 4. Wywiad pogłębiony (IDI In-depth interview) jako technika badawcza. Możliwości zastosowania IDI w badaniach On Line dr Mikołaj Jacek Łuczak, dr Radomir Miński
[email protected] Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu
5. Obserwacja uczestnicząca on-line jako narzędzie ułatwiające badanie i poznawanie
współczesnych społecznych światów
mgr Piotr Miller, Uniwersytet Łódzki
[email protected] 6. Badania z wykorzystaniem Internetu oraz nowe techniki
rejestracji danych a ideały etnografii dr Marek Gorzko, Uniwersytet Szczeciński
[email protected] 7. Ugruntowywanie Niewidzialne Miasta. Kilka uwag o budowie i wykorzystaniu klucza kategoryzacyjnego w badaniach wizualnych. Maciej Frąckowiak,
[email protected] Zakład Socjologii Życia Codziennego, Instytut Socjologii UAM, Poznań 8. Wykorzystanie nagrań wideo w mikroanalizie aktywności wspinaczkowej. Wizualna teoria ugruntowana na przykładzie bulderingu. Anna Kacperczyk,
[email protected], Uniwersytet Łódzki 9. Analiza materiałów wizualnych uzyskanych za pomocą różnych metod badawczych mgr Bartosz Pałgan, Uniwersytet Łódzki
[email protected] 10. Komputerowe wspomaganie badań jakościowych. Zastosowanie pakietu NVivo 7, 8 w pracy analityka materiałów nieustrukturyzowanych. Maciej Brosz, Uniwersytet Gdański,
[email protected] 11. Co osiem głów to nie jedna – kreatywne dyskusje grupowe. Mgr Adam Skrzypczak, Instytut Socjologii UAM, Poznań,
[email protected] 12. XIX-wieczna socjologia jakościowa? Emila Zoli projekt badawczy.
2
Karolina Wojtasik, Uniwersytet Śląski,
[email protected] Referaty wyłożone 13. Zmiana tytułu referatu i tematu prezentacji - Konsumpcja emocji. Analiza technik służących odkrywaniu emocji towarzyszących wyborom konsumenckim. Agnieszka Bugaj, MB SMG/KRC , Warszawa,
[email protected] 14. Warsztat wrażliwości genderowej jako metoda zbierania danych jakościowych w badaniach nad uprzedzeniami. Judyta Śmiałek, Uniwersytet Łódzki
[email protected] 15. Praktyki media konsultantów Dr Anna Mazur,
[email protected], Wyższa Szkoła Promocji w Warszawie 16. Czy matematyka może być pomocna w interpretowaniu zogniskowanych wywiadów grupowych? Badanie dynamiki w grupie. Arkadiusz Bienasz, Jakub Drabich, Aleksandra Kozaczuk, Maciej Polski, Mateusz Zaremba, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Warszawa, Koło Naukowe Politologów SWPS,
[email protected]
Abstrakty grupy tematycznej 81: Część I. Teoretyczne podstawy innowacji metodologicznych
1. Badacz społeczny jako uczestnik, konstruktor i interpretator dr Irena Szlachcicowa Uniwersytet Wrocławski e-mail:
[email protected] Metodologia badań jakościowych generuje coraz bardziej inspirujące podejścia badawcze, stymulując do nowatorskich rozwiązań w konstruowaniu sytuacji badawczej, realizacji badań i sposobów ich analizowania. Poszukiwaniom nowych perspektyw badawczych oraz ewolucji metod stosowanych w socjologii jakościowej sprzyja otwartość na wykorzystanie nowoczesnych rozwiązań technologicznych. Czy dostrzegane zdolności innowacyjne stanowią jedynie pochodną wprowadzania nowych rozwiązań technologicznych, czy też widzieć je należy szerzej jako wyznaczające rozwój dyscypliny?
3
Dążenie do zrekonstruowania procesów interpretacji działań i znaczeń narzuca konieczność wejścia w społeczny świat badanych. Ponieważ nie istnieje możliwość wypracowania zewnętrznej i neutralnej wobec przedmiotu badań pozycji poznającego, poznanie społecznej rzeczywistości musi opierać się na różnorodnych formach w niej uczestnictwa. Nie chodzi tu jednak jedynie o obserwację i poddanie analizie tego, co na powierzchni, co dostrzegane i wypowiedziane. Celem jest odkrycie tego, co stłumione i nierozpoznane nawet przez samych uczestników działań. Oznacza to, że badacz nie tylko przestaje lokować siebie na zewnątrz obszaru badań, ale świadomie uczestniczy i osobiście angażuje się w to, co bada. Na ile udaje się to osiągnąć w projekcie badań, który rezygnuje z bezpośredniego kontaktu z respondentami? Czy tak często podkreślany w badaniach on-line łatwy dostęp do szerszego grona respondentów nie jest pozorny? Konstruktywistycznie zorientowana socjologia jakościowa akcentuje interakcyjny charakter procesu badawczego, założenie to w równym stopniu dotyczy etapu zbierania danych, jak i ich analizowania. Interpretacja zostaje wytworzona jako efekt sytuacji badawczej, nie pozostaje jako gotowa, ukryta w przedmiocie badań, lecz jest tworzona z dialogu, połączenia tego, co do sytuacji badawczej wnosi zarówno badacz jak i badany. Badacz przestaje być jedynie biernym obserwatorem badanych zjawisk, poprzez udział w negocjowaniu obrazu rzeczywistości zostaje włączony w proces konstruowania przedmiotu swoich badań. W jakim stopniu badacz refleksyjnie monitoruje ten proces? Materiał empiryczny, który socjolog poddaje interpretacji odczytany może zostać na wielu poziomach, a odnalezione sensy i znaczenia nie pozostają nigdy oczywiste i jednoznaczne. Praca interpretacyjna wymaga od badacza umiejętności dostrzeżenia wielowymiarowości tekstu, spoglądania na niego z bardzo różnych perspektyw i ciągłego upewniania się czy obrany kierunek interpretacji jest właściwy? Ponadto, interpretator nieustannie stawia sobie pytanie; czy interpretacja, której dokonuje oddaje znaczenie i sens przypisywany przeżyciom pierwotnie, czy też daje wyraz nie do końca uświadamianej postawie badacza? W jakim stopniu proces interpretacji może ulec depersonalizacji w wyniku zastosowania programów komputerowych? Na ile interpretacja jest sztuką, zdolnością nierozerwalnie związaną z osobą badacza, a na ile bez szkody dla jakości odczytania tekstu może stanowić rezultat sprawnie przygotowanego oprogramowania? Część II. Innowacje w badaniach jakościowych w praktyce biznesowej i społecznej 2. Badania jakościowe online okiem praktyka Agnieszka Drąg Senior Research Executive Małgorzata Wyczańska,
[email protected] Research Team Manager Interaktywny Instytut Badań RynkowychGrupa Gemius
Zarówno badania, w których internet jest przedmiotem, jak i te, gdzie służy jako narzędzie z roku na rok zyskują popularność jako rozwiązanie innowacyjne,
4
pozwalające dotrzeć do atrakcyjnych grup celowych, a przy tym mniej kosztowne i szybsze niż tradycyjne badania. O ile w praktyce badań rynkowych internetowe ankiety stają się już standardem, o tyle badania jakościowe online wciąż postrzegane są jako novum. Tymczasem są wykorzystywane już od kilku lat – w tym czasie intensywnie rozwija się ich metodologia i zakres zastosowań. Początkowo służyły przede wszystkim obserwacji i analizie zjawisk internetowych, dziś coraz częściej stosowane są zamiennie z tradycyjnymi badaniami poświęconymi między innymi markom, produktom czy komunikacji. W naszym wystąpieniu opowiemy o stosowanych w badaniach marketingowych technikach jakościowych online. Należą do nich badania synchroniczne - wywiady indywidualne i grupy dyskusyjne online, jak i asynchroniczne, takie jak bulletin board, badania użyteczności witryn internetowych i aplikacji oraz wirtualna etnografia. W naszym wystąpieniu chcemy skupić się na technikach wywiadów online realizowanych za pomocą online FGI, IDI oraz bulletin board. Opowiemy o możliwościach i ograniczeniach tych technik, o różnicach w ich zastosowaniach, w sposobach realizacji (od rekrutacji uczestników, po raportowanie), uzyskiwanych wynikach i ich wiarygodności. Powiemy także o sposobach łączenia tych badań z danymi uzyskanymi dzięki narzędziom site-centric (np. Heat Map) oraz badaniami ilościowymi online. Nasza prezentacja ma na celu przedstawienie tematu z perspektywy socjologa - praktyka, który na co dzień realizuje projekty jakościowe online dla klientów z różnych branż i bierze udział w rozwoju metodologii badań internetowych w największej w Polsce firmie zajmującej się kompleksowymi badaniami online.
3. Audyt społeczny jako propozycja wzbogacenia repertuaru metod badań społecznych Dr Iza Desperak,
[email protected] Katedra Socjologii Polityki i Moralności Instytut Socjologii UŁ Audyt społeczny to badanie posługujące się konglomeratem metod: obserwacją jawną i ukrytą, wywiadami różnego rodzaju, audytem księgowym i monitoringiem warunków pracy lub rekrutacji. Wprowadzony został w celu monitorowania dyskryminacji pracowników ze względu na rasę, pochodzenie etniczne lub płeć i spopularyzowany przez organizacje pozarządowe działające na rzecz praw pracowniczych a także środowiska biznesu wprowadzające kodeksy Corporate Social Responsibility. Audyty społeczne przeprowadzane były także w Polsce, dotyczyły warunków pracy w przemyśle odzieżowym, autorka miała okazję kierować zespołem audytorskim.
5
Referat przedstawia założenia audytu społecznego, przegląd praktyk badawczych oraz próbuje wpisać tę procedurę badawczą do katalogu metod i technik badań społecznych. Jako metoda badawcza audyt jest przypadkiem wielowymiarowego badania terenowego, wymagającego dużej elastyczności od zespołu badawczego. Z drugiej strony prowadzenie takich badań przekłada się na bezpośredni wpływ na badane środowisko, dzięki czemu rośnie i znaczenie badania, zmienia się rola badacza, i nie może on pozostać obojętny na badane zagadnienia. Takie usytuowanie badania rodzi też nowe dylematy z dziedziny etyki badawczej. Referat odnosi się więc do kontekstu innowacji , metod mieszanych i przypadku analizy różnych rodzajów danych a także kreatywności i metod ad hoc w pracy terenowej.
Część III. Nowe techniki badań jakościowych on line 4. Wywiad pogłębiony (IDI In-depth interview) jako technika badawcza. Możliwości zastosowania IDI w badaniach On Line dr Mikołaj Jacek Łuczak, dr Radomir Miński
[email protected] Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu Abstrakt Celem naszego wystąpienia jest próba odpowiedzi na pytanie w jakim stopniu wywiad pogłębiony nadaje się do wykorzystania w badaniach prowadzonych on line. O ile łatwo wyobrazić sobie przeprowadzenie wywiadu wystandaryzowanego przy wsparciu poręcznego palm-topa, o tyle trudniej znaleźć zastosowanie dla nowoczesnych technologii jako wsparcia dla wywiadu pogłębionego. Nie chodzi bowiem jedynie o zastąpienie nośnika magnetycznego nośnikiem cyfrowym, lecz o umożliwienie rejestracji poza-tekstowych części wypowiedzi respondenta, czyli takich jak elementy para-werbalne (emfaza wypowiedzi, westchnienia) i pozawerbalne. Dlatego stawiamy pytanie w jaki sposób, z wykluczeniem kontaktu typu face-to-face, pozyskać te informacje w badaniach za pośrednictwem „nowych mediów” (badaniach typu on line). Pragniemy poddać analizie projekt zastosowania wywiadów pogłębionych IDI w świecie wirtualnym Second Life. Potencjał badawczy, tradycyjnych już metod badań socjologicznych z jednaj strony i nowego, cyfrowego środowiska społecznego z drugiej strony, dostrzegany jest już przez niektórych socjologów i antropologów. Prowadzenie jakościowych badań społecznych w tych nowych realiach nie jest jeszcze praktyką powszechną, choćby ze względu na krótką historię wirtualnego świata. W świecie tym socjologowie mogą w stosunkowo łatwy sposób przeprowadzać badania, mające na celu analizę wirtualnych społeczności – specyficznych dla Second Life, mogą też uzyskać dostęp do społeczności, będących wirtualym odzwierciedleniem społeczności realnych. Wówczas, techniki badań jakościowych można zastosować w celu dotarcia do respondentów, do których, nie 6
ma fizycznego dostępu. W tym kontekście wykorzystanie elementów graficznych, służących użytkownikom Internetu do wyrażania uczuć i emocji, popularnych emotikonów wydaje się opcją naturalną, tym bardziej, że nagrania wywiadów w wersji tradycyjnej, są i tak ostatecznie poddawane transkrypcji. Ta nowa i atrakcyjna dla socjologów sytuacja, wymusza jednak określenie nowych wymogów metodologicznych względem znanych już metod i zarazem refleksji dotyczącej prawomocności i adekwatności potencjalnie otrzymywanych wyników. 5. Obserwacja uczestnicząca on-line jako narzędzie ułatwiające badanie i poznawanie
współczesnych społecznych światów
Piotr Miller, Uniwersytet Łódzki
[email protected] Rozwój Internetu, jako płaszczyzny komunikacji a także wirtualnego "miejsca" spotkań sprawia, że rosnąca liczba obszarów ludzkiej aktywności zaczyna mieć miejsce w sieci. Staje się ona, jak się wydaje, coraz istotniejszym aspektem naszego życia, przez co wiele z codziennych działań jest przenoszonych do Internetu lub znajduje w nim swoje przedłużenie, czy uzupełnienie. Jak nigdy wcześniej w historii, możliwy stał się łatwy i relatywnie szybki przepływ wzorów kulturowych, mimo znacznych nawet odległości geograficznych. W tym kontekście nie zaskakuje fakt, że wiele spośród społecznych światów zaczyna funkcjonować jako społeczne światy on-line lub przynajmniej jako światy, dla których aktywność internetowa jest równie ważna (albo niemal równie ważna), jak działania prowadzone poza nim. Niesie to ze sobą także konsekwencje dla jakościowych badań w socjologii – coraz częściej w tym kontekście mówi się o możliwości tworzenia etnografii online (czy "netnografii"), która wymaga zastosowania nowych rozwiązań w zakresie metod badawczych. Tradycyjne metody pozyskiwania danych, jak wywiad, obserwacja, czy analiza danych zastanych, wydają się być nie do końca wystarczające dla podejmowania prób pełnego zrozumienia specyfiki społecznych światów on-line. Jakościowe badanie, oparte o obserwowanie ludzi w ich naturalnym kontekście działań, w tym przypadku oznaczać powinno – jak się zdaje - także obserwowanie ich aktywności w Internecie. Użytecznym narzędziem do badania takich społecznych światów może być obserwacja uczestnicząca on-line, prowadzona na forach internetowych, portalach społecznościowych, czy tych serwisach tematycznych, które umożliwiają swobodne wypowiadanie się użytkowników. Referat uwzględniał będzie techniczne aspekty możliwości zastosowania obserwacji uczestniczącej on-line oraz propozycje wariantów, w jakich może być ona prowadzona. Poruszy również zagadnienie możliwości i ograniczeń stosowalności metody oraz kwestię wątpliwości, dotyczących "naturalności" środowiska internetowego dla działań jednostek i grup.
7
6. Badania z wykorzystaniem Internetu oraz nowe techniki
rejestracji danych a ideały etnografii dr Marek Gorzko, Uniwersytet Szczeciński
[email protected]
Referat jest próbą oceny w jakich obszarach (i w jakim stopniu) nowe techniki pozyskiwania danych (Internet) oraz rejestracji danych (nowe techniki rejestracji danych wizualnych) spełniają (modyfikują) „tradycyjne” kryteria nakładane na proces zbierania danych przez szeroko rozumiane podejście etnograficzne. W referacie zmierzam do określenia na ile dane pozyskiwane przez Internet przypominają, a na ile różnią się od warstwy danych bibliotecznych, danych obserwacyjnych oraz danych pozyskiwanych na drodze różnych form wywiadu. Rozważana jest też możliwość oraz ewentualne konsekwencje potraktowania danych pozyskiwanych on-line i rejestrowanych za pomocą nowoczesnych technik jako szczególnego rodzaju „warstwy danych”.
Część IV. Innowacje w metodach badań wizualnych 7. Ugruntowywanie Niewidzialne Miasta. Kilka uwag o budowie i wykorzystaniu klucza kategoryzacyjnego w badaniach wizualnych. Mgr Maciej Frąckowiak,
[email protected] Zakład Socjologii Życia Codziennego, Instytut Socjologii UAM, Poznań Głównym celem proponowanego referatu jest rekonstrukcja sposobu w jaki zaprojektowano i korzystano z klucza kategoryzacyjnego w ogólnopolskim badaniu „Niewidzialne Miasto”, realizowana na planie przykładów podobnych narzędzi użytych w innych badaniach wizualnych oraz ze szczególnym zwróceniem uwagi na te zastosowane rozwiązania, które zwiększają poznawczą przydatność wspomnianej techniki oraz pozwalają uporać się z niektórymi z jej ograniczeń. Namysł nad tymi kwestiami wydaje się dziś szczególnie istotny. Niezależnie bowiem od obserwowanego wzrostu popularności badań wizualnych, temat klucza kategoryzacyjnego, w szczególności wykorzystywanego w nie-krytycznych paradygmatach, do analiz dużej ilości materiału oraz umożliwiającego tranigulację technik jakościowych z ilościowymi, jest w literaturze niemalże że nieobecny. Dodajmy do tego, że kiedy już się pojawi, najczęściej mamy do czynienia z niejasną zależnością pomiędzy zaprojektowanym narzędziem a problematyką badawczą, przemilczanym wpływem specyfiki omawianej techniki na generowane dane, kłopotem z jej wykorzystaniem do analizy danych wyprodukowanych przez badacza, w empirycznch badaniach jakościowych, brakiem namysłu nad rolą scenariusza kodowania dla ‘konktekstu odkrycia’ oraz z pomijaniem kwestii relacji względem innych technik. Wszystko to sprawia, że mimo potencjalnych możliwości, które oferuje badaczom klucz kategoryzacyjny, trudno jego wykorzystanie poddać
8
metodologicznej krytyce, ulepszać samo narzędzie, uczyć go i przekonywać tak do niego samego, jak i do wyników badań uzyskanych przy jego pomocy. Co istotne, jak już wspomniano, proponowane rozważania nie ograniczają się jedynie do argumentowania za koniecznością holistycznego spojrzenia na proces badawczy (co wydaje się oczywiste), ale przede wszystkim stanowią propozycję konkretnych rozwiązań, które mogą być pomocne w projektowaniu badań wizualnych z wykorzystaniem tytułowej techniki. Propozycji przedstawionych przez autora na bazie własnych doświadczeń wyniesionych z wyżej wspomianego projektu badawczego, uogólnionych jednak w sposób, który umożliwi ich odnoszenie również do innych badań, w których planuje się wykorzystanie klucza kategoryzacyjnego do analiz danych wizualnych.
8. Wykorzystanie nagrań wideo w mikroanalizie aktywności wspinaczkowej. Wizualna teoria ugruntowana na przykładzie bulderingu. Anna Kacperczyk,
[email protected], Uniwersytet Łódzki
W referacie zostanie przedstawiona strategia badawczo analityczna wykorzystująca nagrania wideo i ich analizę do zrekonstruowania reguł interakcji zachodzących w trakcie wspinaczki boulderingowej. Zostanie przedstawiona metoda ciągłego porównywania, pozwalająca wygenerować własności interakcji podczas kolektywnej aktywności fizycznej podejmowanej przez uczestników społecznego świata wspinaczki. Analiza wideo pozwala uchwycić ucieleśniony oraz interaktywny charakter tego działania społecznego, które współtworzą wypowiedzi werbalne (okrzyki, porady, zachęty, itp.) obserwatorów, odpowiedzi ciałem wspinających się. Porównywanie nagrań wideo z różnych miejsc wspinaczki, naturalnego – w rejonach skał i sztucznych ścianek wspinaczkowych, porównywanie wspinaczki doświadczonych wspinaczy i niedoświadczonych, oraz porównania boulderingu z innymi formami wspinaczki górskiej pozwala wydobyć własności omawianej interakcji. W referacie przedstawione zostaną odniesienia analizy wideo do wizualnej metodologii teorii ugruntowanej, której podstawowe procedury stanowią: użycie teoretycznego pobierania próbek, ciągłej analizy porównawczej i nasycania kategorii. 9. Analiza materiałów wizualnych uzyskanych za pomocą różnych metod badawczych mgr Bartosz Pałgan,
[email protected] Uniwersytet Łódzki Niniejsza praca ma na celu zaprezentowanie i zestawienie ze sobą analiz materiałów wizualnych pozyskanych zarówno w ramach badań prowadzonych za pośrednictwem obserwacji uczestniczących świata społecznego kierowców zawodowych z wykorzystaniem aparatu fotograficznego dokonanych przez autora z materiałami zastanymi w formie zdjęć i nagrań video umieszczonych w internecie,
9
głównie na portalu youtube.pl oraz stronach internetowych poświęconych samochodom ciężarowym i ich kierowcom. Analiza ta będzie dotyczyła zarówno sposobów kodowania pozyskanych obrazów czy to w formie zdjęć, czy też nagrań video, przy wykorzystaniu opartych na teorii ugruntowanej rodzin kodowania będących pomocnymi przy dogłębnej analizie tego typu danych jak również materiału, który znajduje się w tych materiałach. Poprzez to ostatnie rozumiem próbę zaprezentowania szerszemu gremium materiałów wizualnych, jakie sami kierowcy umieszczają na swój temat w internecie oraz próbę analizy, jak kierowcy chcą być odbierani przez innych aktorów społecznych. Ciekawym wątkiem tej pracy będzie próba analizy porównawczej materiałów na temat pracy kierowców zamieszczonych, jak zostało przed chwilą wspomniane, przez nich samych, z materiałami umieszczonymi w sieci przez innych użytkowników dróg, nie zawsze im przychylnych. Równie ciekawym porównaniem może być zestawienie ze sobą materiału wizualnego w formie zdjęć prezentujących ciężarowe samochody wystawiane na różnego rodzaju zlotach truckerskich ze zdjęciami prezentującymi pojazdy wykorzystywanymi w codziennej pracy. Zaprezentowane w tej pracy wnioski oparte są na badaniach przeprowadzonych z zastosowaniem zasad metodologii teorii ugruntowanej z wykorzystaniem jakościowych technik badawczych. Są to przede wszystkim obserwacje uczestniczące z wykorzystaniem zdjęć oraz analiza materiałów zastanych w postaci zdjęć i filmów dostępnych w internecie.
Część V. Technika i technologia oraz jej zastosowanie w metodach badań I analiz jakościowych. 10. Komputerowe wspomaganie badań jakościowych. Zastosowanie pakietu NVivo 7, 8 w pracy analityka materiałów nieustrukturyzowanych. Maciej Brosz, Uniwersytet Gdański,
[email protected] Wykorzystanie narzędzi komputerowych w badaniach jakościowych należy ciągle do nowinek metodologicznych. W środowisku badaczy nie ograniczających się tylko i wyłącznie do analiz statystycznych narzędziami, które nadal mają znaczenie fundamentalne to przede wszystkim ołówek, kartka i rzecz jasna pełna pomysłów głowa. Pojawienie się oprogramowania, które oferuje obecnie dużo więcej aniżeli tylko „niezawieszanie” systemu operacyjnego zastępuje tylko owe ołówek i kartkę. Potraktowanie narzędzi wsparcia informatycznego tylko jako wyeliminowanie rozbudowanych papierowych zasobów badawczych byłoby znaczącym ograniczeniem. Uprawianie badań jakościowych z wykorzystaniem oprogramowania bywa określane jako osobna metoda badawcza (QDA, CAQDAS). Opracowania jakościowe przygotowywane metodami tradycyjnymi (podejście „papierowe”, „analogowe”) oraz wspomaganymi wyspecjalizowanymi narzędziami informatycznymi różnią się na poziomie poszczególnych czynności badawczych. Czy różnice te ujawniają się na poziomie opracowań końcowych pozostaje dyskusyjne. Przejście od metod tradycyjnych do opartych o potencjał komputera może być kłopotliwe, jeśli oprogramowanie zostanie potraktowane jako prosta ekstensja „kartki i ołówka”. Jakie nowe wymiary analizy oferuje praca oparta o wielofunkcyjne
10
narzędzia, w które wyposażone są rozwijane współcześnie programy z rodziny QDA. Jeśli wymiary te nie są nowe, to stają się przynajmniej łatwiej dostępne. Prezentacja zostanie oparta na doświadczeniach zgromadzonych podczas prac analitycznych z wykorzystaniem pakietu NVivo w wersjach 2.0, 7.0 i 8.0. Rdzeniem prezentacji będzie pokazanie możliwości przeprowadzania różnorodnych form kodowania tekstu, fotografii, dźwięku oraz materiałów filmowych. W przypadku materiałów o charakterze tekstowym zostanie dokonane nawiązanie do tradycyjnych – „analogowych” form kodowania.
Część VI. Inne innowacje w metodach jakościowych 11. Co osiem głów to nie jedna – kreatywne dyskusje grupowe. Mgr Adam Skrzypczak, Instytut Socjologii UAM, Poznań,
[email protected] Abstrakt: Na gruncie nauk społecznych, praktyki podejmowania decyzji oraz w obszarze badań marketingowych widać rosnące zainteresowanie dyskusjami grupowymi, których celem jest generowanie pomysłów, rozwiązań i decyzji. Chociaż pod względem organizacji i przebiegu dyskusje te przypominają zogniskowane wywiady grupowe, określane są jako: grupy kreatywne, warsztaty, gry innowacyjne, burze mózgów. Każda z tych nazw akcentuje nieco inny aspekt tego rodzaju dyskusji. Za przyczynę rozwoju tych technik wskazuje się praktyczne zapotrzebowanie na innowacyjne, a równocześnie akceptowane przez potencjalnych interesariuszy rozwiązania złożonych problemów. Dla ich powstania i rozwoju kluczowym stało się pojmowanie innowacji i twórczości, nie jako domeny wybitnych jednostek, ale jako procesu poddającego się systematyzacji i możliwego do prowadzenia w sposób planowy. Niemal równie istotne co znalezienie nieoczywistego i nowatorskiego rozwiązania jest tu uzyskanie akceptacji, przez osoby reprezentujące środowiska, zaangażowane w realizację wypracowanych rozwiązań. Dlatego właśnie, dyskusje tego typu, korzystają nie tylko z szerokiego wachlarza technik wspomagania twórczości, ale również z doboru uczestników, który zapewnia reprezentowanie odmiennych perspektyw. Jaka może być użyteczność dla socjologów, tego rodzaju dyskusji, funkcjonujących na pograniczu metodologii jakościowych? Co dyskusja grupowa może wnieść do analizy danych jakościowych? Czy dla badacza jakościowego stanowić może samodzielną technikę? W jaki sposób uzupełnia techniki i strategie badań jakościowych? Tekst referatu przynosi odpowiedzi na te właśnie pytania.
12. XIX-wieczna socjologia jakościowa? Emila Zoli projekt badawczy Karolina Wojtasik, Uniwersytet Śląski,
[email protected]
11
Artykuł (wystąpienie) dotyczy z jednej strony cyklu powieściowego zaliczanego do kanonu literatury francuskiej, z drugiej – cykl ów jest literackim zapisem szeroko zakrojonego projektu badawczego mającego pokazać społeczeństwo francuskie doby II Cesarstwa (1852-1870). Celem wystąpienia jest przeanalizowanie sytuacji, gdy XIX – wieczny dziennikarz i pisarz – Emil Zola postanawia zająć się diagnozowaniem, analizowaniem i opisywaniem społeczeństwa francuskiego w wszystkich jego odsłonach. Zajmuje się on tym wtedy, gdy niedawno ukonstytuowana nauka o społeczeństwie – socjologia - jeszcze nie korzysta z technik obserwacji uczestniczącej, czy analizy dokumentów, stąd innowacyjność metod i podejścia. W przedmowach do poszczególnych tomów, a także w rozproszonych pismach i artykułach wykłada on swoją „metodę badawczą” – naturalizm, który określa w sposób następujący: „ […] obserwacja bezpośrednia, anatomia dokładna, akceptacja i odtwarzanie tego, co jest. Takie samo jest zadanie pisarza i uczonego. […] pisarzom pozostało tylko jedno zadanie – podjęcie budowy od podstaw i przedłożenie możliwie najliczniejszych dokumentów życia ludzkiego w porządku logicznym. Oto naturalizm…” Rezultaty swoistych „badań społecznych” znajdują się na kartach dwudziestotomowego cyklu powieściowego o znaczącym tytule - RougonMacquartowie. Naturalna i społeczna historia pewnej rodziny za czasów Drugiego Cesarstwa. Nowatorskim, jak na ówczesne czasy, poszukiwaniem wiedzy o społeczeństwie i specyficznym sposobie prezentowania danych (w utworze literackim) zajmuję się w swoich badaniach. Co ciekawe, okazuje się, że projekt Zoli, choć pod pewnymi względami niedoskonały, wymieniany jest jako bezcenne źródło wiedzy o tamtych czasach. Do twórczości Emila Zoli właśnie odwołuje się Jan Baszkiewicz tłumacząc przemiany społeczne jakie dokonują się w XIX- wiecznej Francji. .............................................................................. Referaty wyłożone
13. Tytuł referatu zmieniony z powodu praw autorskich.... Agnieszka Bugaj, MB SMG/KRC , Warszawa,
[email protected]
Konsumpcja emocji. Analiza technik służących odkrywaniu emocji towarzyszących wyborom konsumenckim. Współczesny marketing opiera się na założeniu, że decyzje konsumenckie dokonywane są pod wpływem emocji. Komunikując się z konsumentem za pomocą reklam, opakowania czy materiałów BTL-owych starają się więc odwołać do emocji związanych z daną kategorią. Rolą agencji badawczych staje się odkrycie 'insightów', czyli emocji związanych z daną kategorią produktową lub procesem zakupu.
12
Konsumenci mają jednak poczucia, że w swoich wyborach kierują się racjonalnymi motywami, takimi jak cena, jakość, funkcjonalność. Pytanie o to, jakie emocje wywołuje np. proces prasowania spotyka, jak można się domyślać, ze zdziwieniem. Konsumenci chcą być więc postrzegani jako osoby kierujące się czynnikami racjonalnymi, podczas gdy badacze dążą do odkrycia, jakie emocje kierują ich działaniem. Zakłada się więc istnienie emocji w podejmowaniu decyzji konsumenckich i dąży do ich odkrycia poprzez zastosowanie określonych metod i technik. W referacie podejmę próbę omówienia jakościowych technik wykorzystywanych do badania emocji (takich jak etnografia, techniki projekcyjne, badania internetowe oraz metody implicite) oraz zastanowię się, jakie konsekwencję dla uzyskiwanych wyników ma rodzaj zastosowanej techniki. Zgodnie z teorią Morris Rosenberg doświadczamy niejednoznaczności odczuć, które w procesie myślenia o uczuciach, dopiero prowadzą do identyfikacji emocji. Powstaje więc pytanie jak stosowane techniki wpływają na charakter przyjętej interpretacji odczuwanych emocji. Powraca też obecny w badaniach od zawsze, problem wpływu badacza na badanego, jak również być może równie istotny w przypadku badań jakościowych, wpływ badanego na badacza. Praca moderatora wydaje się zgodnie z teorią Arlie Hochschild być ‘pracą emocjonalną’. Sytuacja jakościowego badania emocji wydaje się więc mieć charakter dynamiczny, w którym powstaje wiele niejednoznaczności zarówno po stronie badacza jak i badanego.
14. Warsztat wrażliwości genderowej jako metoda zbierania danych jakościowych w badaniach nad uprzedzeniami. Judyta Śmiałek, Uniwersytet Łódzki
[email protected]
Warsztat wrażliwości genderowej jest to nie tyle szkolenie co trening umiejętności, w którym uczestnicy i uczestniczki mają możliwość zwiększenia swojej wrażliwości i świadomości społeczno- kulturowej. Jego celem jest podniesienie kompetencji społecznych osób biorących w nim udział, jak również jest próbą dekonstrukcji bezrefleksyjnie przyjmowanej heteronormatywnej wizji rzeczywistości społecznej. Stanowi ważny element uzupełniający szkolne braki dotyczące seksualności człowieka, podejmujący problematykę ról społecznych i innych dziedzin życia społecznego, które często bywają tabuizowane. Zajęcia te są procesem uczenia się od siebie nawzajem, podczas których zmierza się do zmian w świadomości, postawie i zachowaniu. Osoby prowadzące nie przyjmują roli ekspertów i ekspertek w danej dziedzinie, lecz współtworzą i jedynie moderują przebieg zajęć. Oprócz edukacyjnego charakteru, warsztat wrażliwości genderowej może stanowić ciekawy i istotny w problematyce uprzedzeń, sposób zbierania danych jakościowych dotyczących postrzegania rzeczywistości społecznej przez osoby uczestniczące w nim. Jest daleki od przyjmowania tylko i wyłącznie deklarowanych poglądów osób badanych, które nijak się mają do stanu faktycznego. Poprzez zastosowane ćwiczenia można przebić się przez warstwę często
13
stosowanej językowej poprawności i przede wszystkim zestawić naprzeciw sobie to co badani mówią z tym co faktycznie robią. Dzięki zastosowanym w nim technikom pozwala na zebranie danych, które trafniej charakteryzować mogą cechy danej grupy badawczej kierując się w stronę odpowiedzi na pytanie dlaczego, w jaki sposób? 15. Praktyki media konsultantów Dr Anna Mazur,
[email protected] , Wyższa Szkoła Promocji w Warszawie
Artykuł będzie prezentacją badania wybranych media konsultantów w ich środowisku pracy. Media konsultanci to osoby zajmujące się udzielaniem porad, charakteryzujące się zdolnościami intuicyjnymi (percepcji pozazmysłowej), świadczące usługi na rzecz osób prywatnych lub instytucji. Do badania wybrałam media konsultantów, wykorzystujących odmienne techniki. Ten typ badań wymaga opracowania nowych metod badawczych. Klasyczne metody mogą okazać się niewystarczające. Celem badania było rozpoznanie praktyk stosowanych przez media konsultantów w ich środowisku pracy. Rozpoznanie tych praktyk obejmowało także rozpoznanie wzorców językowych za pomocą których media konsultanci komunikują się z uczestnikami konsultacji. Badania prowadzone były w oparciu o analizę przypadków spontanicznych, obserwację uczestniczącą niejawną w sesjach hipnotycznych oraz sesjach reiki, a także nieformalne rozmowy z wykorzystaniem nowych technologii: komunikatora internetowego SKYPE, sms-ów i poczty elektronicznej. W badaniu media konsultantów wykorzystałam obserwację uczestniczącą niejawną. Zastosowanie tej metody pozwoliło mi na zgromadzenie danych dotyczących hipnotyzera, podejmowanych przez niego działań w jego naturalnym środowisku. W trakcie badan autorka badan była wprowadzana w stan hipnozy. Moje zachowanie obserwowane było przez obserwatorów z zewnątrz, którzy obserwowali, jak zmieniało się moje myślenie, postrzeganie oraz zachowanie. Wyniki badania obejmują moje obserwacje oraz obserwatora obserwatora. Końcowym efektem jest porównanie tych dwóch rodzajów obserwacji, także obserwacji dokonanych w stanie normalnym i w stanie alfa.
16. Czy „szpil” wpływa na dynamikę w grupie fokusowej?
[email protected],
[email protected] Arkadiusz Bienasz, Jakub Drabich, Aleksandra Kozaczuk, Mariusz Krzysztoń, Maciej Polski, Mateusz Zaremba
14
W niniejszym referacie zaprezentowane zostaną wyniki badań Koła Naukowego Politologów SWPS pt. Inny – obcy – Wróg: 20 lat później. Badanie przeprowadzone przez KNP SWPS jest powtórzeniem projektu Jana Nawrockiego pt. Tolerancja z ograniczeniami. Ciekawa jest metodologia użyta przez Jana Nawrockiego – zogniskowany wywiad grupowy z elementami eksperymentu. Element eksperymentalny polega na udziale osoby będącej uczestnikiem badania i jednocześnie współpracującej z badaczami (tzw. szpila). Zadaniem podstawionej osoby jest w ustalonym momencie wygłoszenie skrajnych poglądów. Celem naszego projektu jest sprawdzenie czy nietolerancyjne poglądy wygłaszane prze szpilę wpływa na dynamikę w badanej grupie. Posłuży nam do tego sposób analizy opracowany przez Huberta Malinowskiego. Kategoriami analizy według autora są:
kto mówi, do kogo, czas wypowiedzi, czas milczenia, chęć do mówienia, emocje, zadanie (stopień "trzymania się" tematu rozmowy), nastawienie do innych, pytanie, nawiązanie (stosunek do innych wypowiedzi), wtrącenie. Materiałem do analizy są nagrania z trzech grup fokusowych (licealiści, studenci nauk humanistycznych oraz ścisłych). Zogniskowane wywiady grupowe zostały przygotowane przez Koło Politologów Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie i przeprowadzone przez moderatora Pracowni Badań Społecznych. Odbyły się w dniach 7-8 maja 2009r. Uczestnicy FGI byli w wieku 17-25 lat. Reasumując, głównym celem referatu jest sprawdzenie czy udział szpili wpływała na dynamikę grupy fokusowej. Jeżeli zmieniał dynamikę grupy to, w jakim stopniu. Metoda zogniskowanego wywiadu grupowego z elementami fokus jest ciekawą, choć nie powszechnie stosowaną formą prowadzenia badań w naukach społecznych. Należy jednak sprawdzić czy element eksperymentalny wpływa na przebieg badania, a co za tym idzie i na jego wyniki.
15
