aktywność rodzinna i społeczna osób starszych family and social

Nowiny Lekarskie 2012, 81, 1, 75–79

MAŁGORZATA POSŁUSZNA

AKTYWNOŚĆ RODZINNA I SPOŁECZNA OSÓB STARSZYCH FAMILY AND SOCIAL ACTIVITY OF OLD PEOPLE Zakład Edukacji Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: dr n. hum. Mirosława Cylkowska-Nowak

Streszczenie Coraz bardziej zauważalny proces starzenia się polskiej społeczności powoduje zwiększone zainteresowanie problematyką starości. Pomyślne starzenie się oznacza osiągnięcie wieku starości z niewielkim ryzykiem niepełnosprawności i chorób, z wysoką sprawnością intelektualną i fizyczną, a także zachowaną aktywnością życiową. Celem pracy było ukazanie znaczenia aktywizowania seniorów, ich angażowania w życie społeczne, rodzinne i zawodowe w celu przeciwdziałania odizolowaniu i marginalizacji. Jak wykazały badania, starość nie musi kojarzyć się z pasywną postawą osób starszych oraz z niepełnosprawnością i zniedołężnieniem. Aktywność osób starszych jest warunkiem ich prawidłowego rozwoju, umożliwia im prowadzenie twórczego i harmonijnego życia, sprzyja realizowaniu własnych celów i zaspokajaniu potrzeb, a także opóźnia procesy starzenia się. Aktywność jest wreszcie obszarem działalności, który daje człowiekowi starszemu szansę wyrażania siebie, bycia użytecznym w formie bardzo zindywidualizowanej, uwzględniającej jego możliwości, upodobania i zwyczaje. Poza tym pozwala także rozwijać, po zaprzestanej pracy zawodowej, ujawniane czy uśpione zainteresowania oraz stymulować procesy twórcze. SŁOWA KLUCZOWE: starość, starzenie się, aktywność osób starszych.

Summary Aging process of the Polish community becoming increasingly more noticeable and it causes an increased interest in problems of old age. Successful aging means to achieve old age with a little risk of disability and diseases, with high intellectual ability and physical fitness and also with preserved life activity. The aim of this study was showing hoe important is the activation of seniors, their involvement in social, family and work life, to counter isolation and marginalization. As studies have shown, old age need not associate with the passive attitude of the elderly and with the disability and decrepitude. Active aging is a prerequisite for their proper development, enables them to conduct creative and harmonious life, promotes the implementation of their goals and satisfy needs, and also slows the aging process. Activity is finally an area, which gives old men a chance to express themselves, to be useful in a very individualized way, taking into account their abilities, tastes and habits. Besides, it also allows to develop disclosed or dormant interests and stimulate the creative process, after discontinuation of a professional work. KEY WORDS: old age, aging, activity of old people.

Wstęp Pojęcia starości i starzenia się znane są człowiekowi od bardzo dawna. Stanowią bowiem pewien nieuchronny i nieodwracalny etap życia ludzkiego. Niekiedy, przez analogię do pór roku, mówi się o starości jako jesieni życia. Istnieje wyraźne podobieństwo między fazami ludzkiego życia, a rytmami przyrody. Fakt ten opisuje A. Kępiński, podkreślając, że „Nie można starości (...) uniknąć. Jednak „podobnie jak jesień może być „(...) najlepszym i najpiękniejszym okresem życia”, w którym „to co się w ciągu życia przeżyło, daje poczucie rzetelnego dzieła” [1]. W. Pędich traktuje starość jako pojęcie statyczne i uznaje ją za końcowy okres starzenia się, który rozpoczyna się umownie w wieku 60 lub 65 lat i kończy się śmiercią [2]. Z kolei O. Czerniawska podkreśla, iż starość to faza życia, która jest najbardziej zróżnicowana. Nie podlega żadnym regułom, ponieważ uzależniona jest od wcześniejszych faz życia dzieciństwa, młodości i dorosłości, które też były odmienne. Ponadto, jak podkreśla autorka, wiele innych, bieżących czynników wpływa na indywidualny i ostateczny obraz jesieni życia wszystkich ludzi [3].

Podobnie jak starość, również i pojęcie starzenia się jest trudne do zdefiniowania. W myśl definicji J. Piotrowskiego, starzenie się jest właściwe ontogenezie człowieka, jest procesem zmian zachodzących w ustroju w ciągu całego życia i prowadzącym z upływem lat do osłabienia funkcji poszczególnych organów, które prowadzi ostatecznie do śmierci [4]. Nieco inaczej starzenie się definiuje W. Frolkis, uważając je za prawidłowy etap rozwoju osobniczego, który jest efektem zachodzących z wiekiem zmian strukturalnych i czynnościowych, prowadzących do stopniowego zmniejszania możliwości adaptacyjnych ustroju [2]. Starość, starzenie się, to coś, co jest nieuchronne i nieodwracalne. O starości mówi się zazwyczaj w kontekście walki z nią, chęci zatrzymania czasu, jej przejawów albo niedopuszczenia do jej efektów lub chociażby zminimalizowania ich. Z drugiej strony można zaobserwować zupełnie coś przeciwnego. Pojawia się coraz więcej różnego rodzaju ofert skierowanych specjalnie do osób starszych. Można powiedzieć, że starość stała się modna. „Moda ta wydaje się miła, uśmiechnięta i ujmująca, zawiera jednak (...) dużą dozę fałszu i dążenie do pozyskania starych ludzi” [5].

PRACE POGLĄDOWE

76

Małgorzata Posłuszna

Starość nie stanowi stanu wyłącznie statycznego. Jest mianowicie procesem dynamicznym, wiąże się ze zmianą warunków życia, stanowi etap rozwoju na całej życiowej skali człowieka a rozwój ten nie ma końca [2]. E.H. Erikson uważa, że okres starości to szczytowy czas rozwoju ludzkiego ego, w którym spełnić się może ostatni z potencjałów witalności człowieka [6]. Z kolei, jak podkreśla D.J. Levinson, nawet zaawansowana starość może być okresem dalszej twórczości, pod warunkiem zachowanego dobrego stanu zdrowia [7]. Pomimo tak wielu interpretacji zarówno procesu starzenia, jak i pojęcia starości, można powiedzieć, że starość to ta faza życia, która stanowi dar dający potencjalne możliwości zrozumienia sensu życia, poczucia spełnienia i zadowolenia [8]. Wizerunek starości Niewątpliwie wzrastająca liczebność ludzi starszych w ogólnej populacji sprawia, że rzeczywiście są coraz bardziej dostrzegalni, ale przede wszystkim uwarunkowane jest to ich chęcią bycia aktywnymi. Jest to postawa coraz bardziej zauważalna i popularna w polskim społeczeństwie [3, 9]. Wizerunek starości jest zmienny w czasie, a dualizm postaw wobec niej towarzyszył naprzemiennie wszystkim epokom i kulturom. W dawnych czasach, niewiele osób starszych dożywało sędziwego wieku, a starość oznaczała Boże błogosławieństwo. Osoby starsze były szanowane i poważane. W społeczeństwie przeważnie pełniły znaczące role mędrców, sędziów czy kapłanów. Z ich zdaniem liczono się, a w razie choroby nimi opiekowano. Współczesna cywilizacja wydłużyła długość życia i zmieniła pozytywny obraz starości. Pozycja człowieka starego została mocna zachwiana. Ze starszego pokolenia uczyniono synonim stagnacji, zastoju. Energia, zaradność i maksymalna wydajność pracy cieszą się większym uznaniem niż doświadczenie i życiowa mądrość osób starszych. W ostatnich latach zauważa się jednak, że coraz większy odsetek ludzi starszych, który nie tylko dba o siłę i piękno swego ciała, ale przede wszystkim walczy z negatywnym stereotypem człowieka starego – schorowanego i nienadążającego za postępem techniki [3, 12, 13]. Funkcjonujące na przestrzeni lat pejoratywne obrazy najstarszego pokolenia ulegają zmianie również w ocenie samych seniorów. Najstarsze pokolenie inaczej niż ich poprzednicy postrzega własną starość. Według seniorów na obraz starości i stosunek do niej wpływają takie czynniki, jak: poziom wykształcenia, wykonywana wcześniej praca zawodowa, stan cywilny, przebyte i istniejące choroby, wysokość dochodów, relacje z rodziną oraz grono przyjaciół. Badani seniorzy pozytywnie i optymistycznie oceniają swoją starość, akceptują ją oraz godzą się z jej atrybutami. Dla przeważającej części seniorów starość to czas odpoczynku, wspomnień, refleksji i przemyśleń nad minionym życiem oraz tęsknoty za młodością. Mimo funkcjonujących w społeczeństwie polskim stereotypów i uprzedzeń dotyczących ludzi starszych, ich przedstawiciele nie czują się wykluczeni z życia społeczne-

PRACE POGLĄDOWE

go. Przeciwnie, starość oznacza dla nich szersze kontakty z przyjaciółmi i znajomymi i szerszą aktywność rodzinną. Tym samym rodzina, a przede wszystkim pełnienie funkcji dziadków, staje się dla nich wartością priorytetową. Seniorzy podkreślają, że to właśnie na tym etapie życia mają więcej czasu na przekazywanie młodszym pokoleniom swoich doświadczeń, wiedzy życiowej, tradycji i obyczajów. Dzięki wnukom uczą się nowych form językowych, obsługi komputera czy serfowania po internecie. Ułatwia to starszym osobom poznanie i zrozumienie ciągle zmieniającego się świata, który ich otacza. Często to właśnie na rodzinie starsi ludzie koncentrują swoje życie emocjonalne i to ona stanowi czynnik mobilizujący ich aktywność. Pomoc swym dorosłym już dzieciom, mającym zazwyczaj własne rodziny, polega głównie na sprawowaniu opieki nad wnukami, prowadzeniu gospodarstwa domowego oraz wsparcia finansowego, przez co czują się potrzebni i akceptowani. Osoby starsze czują się w obowiązku pomagać swym dzieciom i sprawia im to satysfakcję i przyjemność [2]. Poza tym niezależność materialna starszych osób wzmacnia ich pozycję w rodzinie przyczyniając się do ich partnerskiego traktowania [14, 15]. W ramach pozytywnych stereotypów osób starszych wyodrębnia się następujące wizerunki starości: 1. „Wzorowy dziadek” – jest to obraz człowieka mądrego, szczęśliwego, zdrowego, zadowolonego, pełnego wyrozumiałości, aktywnego, otwartego, uczestniczącego w życiu rodzinnym, chętnie pomagającego innym oraz otoczonego młodymi ludźmi. 2. „Mędrzec”, to osoba inteligentna, kochająca, znająca dobrze historię, planująca przyszłość i interesująca się wieloma ważnymi zagadnieniami. 3. „Liberalna głowa rodziny”, to dojrzała emocjonalnie i społecznie liberalna matka (lub ojciec rodu), która przewodniczy życiu rodzinnemu i rozwiązuje jej problemy [10, 11]. Aktywizacja rodzinna i społeczna Bardzo ważne są kontakty starszego pokolenia ze swoimi dziećmi i wnukami. Wnuki są dla nich przede wszystkim pożądanym podmiotem miłości i troski dla dziadków, chronią ich przed poczuciem bezużyteczności i osamotnienia. Ponadto stanowią swoistą nagrodę za trud wychowywania własnych dzieci. Bliskie kontakty z wnukami pozwalają zaspokoić wiele potrzeb osób starszych, szczególnie potrzebę sensu życia, użyteczności, zrozumienia, aktywności, uznania czy miłości. Seniorzy mają też niezastąpioną wartość dla rozwoju młodego pokolenia [16]. Posiadając życiową mądrość i doświadczenie, starsi ludzie stanowią dla swoich wnuków cenne źródło wiedzy i wsparcia. Są bowiem cierpliwymi słuchaczami, pozwalającymi wnukom opowiadać o swoich problemach i przeżyciach, na co nie zawsze mogą liczyć ze strony zapracowanych rodziców. Rozmowy takie nie tylko wzbogacają rozwój wnuków, ale są niezbędne w budowie więzi rodzinnej [16]. Obcowanie z dziadkami stwarza przede wszystkim prawdziwą rodzinną atmosferę i zapewnia poczucie bezpieczeństwa.

Aktywność rodzinna i społeczna osób starszych

Zdaniem O. Czerniawskiej ludzie starsi dbają także o przekaz międzypokoleniowy. Opowiadanie o historii jest dla nich nie tylko ich wewnętrzną potrzebą, ale powinnością, bez której młode pokolenie nie jest w stanie zrozumieć współczesności [17]. Ma to istotne znaczenie dla utrzymania dobrej kondycji psychofizycznej i społecznej osób starszych oraz uzyskania przez nich znaczącej i ważnej pozycji w rodzinie [18]. Zdecydowana większość osób starszych to także aktywni uczestnicy życia społecznego i politycznego. Osoby starsze stanowią coraz większą grupę wyborców (tzw. siwienie elektoratu) poszukujących takich reprezentantów w radach lokalnych instytucji czy w parlamencie, którzy będą skutecznie zabiegać o ich dobro i interesy [19]. Wśród licznych zagadnień dotyczących ludzi starszych wiele miejsca poświęca się kwestii aktywizowania seniorów, a przede wszystkim angażowania ich w życie społeczne w celu przeciwdziałania odizolowaniu i marginalizacji. Aktywność osób starszych umożliwia im kontaktowanie i porozumiewanie się z innymi ludźmi, dostarcza satysfakcji, umożliwia odgrywanie ról społecznych, a tym samym funkcjonowanie w grupie i w społeczeństwie. Dlatego istotne jest, aby po zaprzestanej pracy zawodowej osoby w podeszłym wieku potrafiły odnaleźć nową formę spędzania czasu wolnego, pozwalającą na aktywne i pomyślne przeżycie starości. M. Dzięgielewska wyróżniła trzy możliwe typy aktywności osób starszych, a mianowicie: 1) formalną – polegającą na udzielaniu się w różnych stowarzyszeniach społecznych, w pracach na rzecz lokalnego środowiska, w polityce, w wolontariacie 2) nieformalną – polegającą na utrzymywaniu kontaktów z rodziną, z przyjaciółmi, z sąsiadami 3) samotniczą – którą charakteryzuje rozwijanie własnych zainteresowań, hobby, oglądanie telewizji, czytanie [20]. Współczesna rzeczywistość stwarza ludziom starszym coraz więcej możliwości dalszego rozwoju, zdobywania nowej wiedzy i aktywnego spędzania czasu wolnego. Starość dobrze spożytkowana może realizować ambicje, dawać poczucie spełnienia i pewności siebie. Szansę na ciekawszą, a tym samym na zdrowszą starość dają przede wszystkim spotkania z innymi, otwartość na świat i spełnianie marzeń. Z roku na rok powstaje coraz więcej instytucji formalnych i nieformalnych, które pomagają w pomyślnym i aktywnym przeżyciu starości, takich jak: Uniwersytety Trzeciego Wieku, Kluby Seniora, Koła Modlitewne czy Dzienne Domy Pomocy Społecznej. Ponadto na uwagę zasługują takie formy aktywności rekreacyjnej, jak: turnusy w sanatoriach czy wycieczki turystyczne. Wśród tych wielu ofert aktywności społecznej skierowanych do starszego pokolenia dużym uznaniem i rosnącą popularnością cieszą się Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW). Celem Uniwersytetów Trzeciego Wieku jest szeroko pojmowana aktywizacja seniorów (psychiczna, społeczna, intelektualna, fizyczna), poszerzanie umiejętności oraz wiedzy słuchaczy, angażowanie seniorów w działania na

77

rzecz środowiska, w którym żyją, podtrzymywanie więzi społecznych, komunikacji z innymi ludźmi, ułatwienie kontaktów z różnymi instytucjami (np. ze służbą zdrowia, z instytucjami związanymi z kulturą). Celem UTW jest także upowszechnianie różnych inicjatyw edukacyjnych. Starszym osobom proponuje się coraz częściej kształcenie ustawiczne w UTW [21]. Udział w zajęciach UTW pozwala osobom starszym zachować długie i godne, w dobrym zdrowiu i samopoczuciu, życie. Udział w zorganizowanych zajęciach wymaga wielokierunkowej aktywności seniorów. Przede wszystkim ułatwia im przystosowanie się do zmian zarówno biologicznych – związanych z wiekiem, kulturowych – dotyczących rozwijających się technologii oraz społecznych. Oprócz kształcenia permanentnego, UTW stwarzają możliwości integracji środowiskowej, kształtowania i pogłębiania własnych zainteresowań, a także wkładu intelektualnego i fizycznego [22]. Uniwersytety Trzeciego Wieku zachęcają seniorów do rozwoju zainteresowań, pomagają w określeniu nowych dążeń oraz przekazują wiedzę oczekiwaną przez słuchaczy. Treści informacji zależne są od potrzeb uczestników, niejednokrotnie obejmują dziedziny kultury i sztuki, rozwoju fizycznego i psychicznego człowieka, a także sprawy codziennego życia. Bardzo ważnym atutem UTW jest kształtowanie w seniorach samoświadomości oraz umiejętności samooceny, co umożliwia akceptację samego siebie i podwyższa poczucie własnej wartości. Oprócz aktywności edukacyjnej, w programie realizowane są zajęcia rekreacyjne i kulturalne, w ramach których organizowane są wycieczki autokarowe i rowerowe, spotkania z ciekawymi ludźmi oraz udziały w wystawach. W ramach warsztatów i kół zainteresowań każdy senior może brać udział w np. gimnastyce rehabilitacyjnej, warsztatach malarstwa lub piosenki, czy w lektoratach języków obcych. Słuchacze prowadzą również badania naukowe [23]. Dzięki UTW ludzie starsi mogą skoncentrować się na tym, co zawsze lubili i co ich interesowało, a na co nie mieli czasu przed emeryturą czy rentą. Doskonałą formą spędzania czasu wolnego stanowią coraz częściej organizowane przez seniorów i tętniące życiem kluby seniora. Kluby seniora są miejscami, gdzie starsi ludzie mogą spędzić w ciekawy sposób wolny czas. Niejednokrotnie oferuje się im różnorodne zajęcia (plastyczne, muzyczne, komputerowe).Wszystko to ma na celu umożliwienie seniorom nawiązywania nowych kontaktów towarzyskich, ciekawego spędzania wolnego czasu. Prowadzone zajęcia zapewniają rozwijanie bądź podtrzymywanie zainteresowań. Kluby seniora umożliwiają niejednokrotnie również zasięgnięcie specjalistycznych porad (np. prawnych) czy skorzystanie z różnych form aktywności fizycznej [2]. Kluby seniora są samopomocowymi ośrodkami życia towarzyskiego, kulturalnego, edukacyjnego i opiekuńczego [21]. Celem działania klubów seniora jest poprawienie jakości życia ludzi starszych i samotnych poprzez ich integrację ze środowiskiem lokalnym. Jednocześnie zaspokajają one potrzebę kontaktów towarzyskich, wypoczynku i rozrywki. Proponowana bogata oferta zajęć ma pobudzić seniorów do działania i aktywności.

PRACE POGLĄDOWE

78

Małgorzata Posłuszna

Ponadto kluby organizują samotnym seniorom wspólne uroczystości świąteczne: wieczerze wigilijne, śniadania wielkanocne, wycieczki wyjścia do kina czy teatru, zabawy karnawałowe i wiele innych spotkań okolicznościowych. W ramach działalności klubów seniorzy mogą również uczestniczyć w kursach i szkoleniach np. obsługi komputera czy korzystania z Internetu [20, 21]. Dzienne Domy Pomocy Społecznej stanowią placówki typu otwartego. Ich celem jest zapewnienie pomocy w organizacji życia osobom, które korzystają z usług takiego domu. Odbywa się to poprzez zapewnienie w ciągu dnia co najmniej jednego gorącego posiłku czy dostępu do środków higieny osobistej. W placówkach tych służy się również pomocą w kontaktach ze służbą zdrowia, sprawach socjalno-bytowych. Ponadto organizowane są tutaj zajęcia terapeutyczne, kulturalne. Wszystko to sprawia, że seniorzy tam przebywający nie są pozostawieni sami sobie. Będąc w swoim środowisku (placówki tego typu służą okolicznym mieszkańcom), mają ciągły kontakt z otoczeniem, co zapobiega zjawisku wykluczenia. Jest to też miejsce, gdzie mogą nadal pozostawać aktywni i realizować swoje potrzeby [2]. Nieco inną formę aktywności, służącą pomyślnemu starzeniu, stanowi bezinteresowne niesienie pomocy innym ludziom w ramach wolontariatu. Działania wolontariuszy w starszym wieku na rzecz osób potrzebujących dają im poczucie użyteczności, przydatności i satysfakcji z wykonania nawet najprostszych czynności. Starsi wolontariusze odwiedzają często samotne osoby w szpitalach, hospicjach, domach pomocy społecznej, gdzie np. czytają pensjonariuszom prasę, wychodzą z nimi na spacery lub do lokali użyteczności publicznej [20]. W rezultacie wszelkie oferty aktywności społecznej kierowane do ludzi starszych przeciwdziałają uczuciu zbędności, osamotnienia i nudy. Jednocześnie sprzyjają tworzeniu więzi społecznych poprzez nawiązywanie i podtrzymywanie nowych kontaktów towarzyskich. Tym samym budują wizerunek nowego, aktywnego i pełnowartościowego seniora. Seniorzy podkreślają, że to właśnie okres jesieni życia pozwala im często na większą aktywność. Ludzie starsi rozwijają swoje zainteresowania i pogłębiają wiedzę. Liczna grupa starszych osób zwraca uwagę na to, że starość to dobry czas na edukację i udział w zajęciach organizowanych przez Uniwersytety Trzeciego Wieku. W tych instytucjach seniorzy zdobywają nową wiedzę, kompetencje i umiejętności, a tym samym uczą się rozwiązywać problemy życiowe. Bardzo często to właśnie w wieku starszym mogą się samorealizować. Odpowiednia emerytura ułatwia im również aktywność polegającą na słuchaniu radia, oglądaniu telewizji, czytaniu książek, prasy czy pracy w ogródku. W świetle powyższych badań starość przestaje być okresem bezradności i bierności, a staje się czasem aktywności i satysfakcji z zaspokajania marzeń i pragnień [12]. U człowieka starego słabą stroną jest ciało, coraz mniej sprawne, coraz brzydsze, sprawiające coraz więcej kłopotów i dolegliwości. Natomiast przy spadku sił i możliwości cielesnych nierzadko wzrastają i pogłębiają się siły ducho-

PRACE POGLĄDOWE

we, odbywa się stopniowy proces dojrzewania duchowego. Składają się na to różne przyczyny: zdobyte przez lata doświadczenie, wiedza, życiowa mądrość, sztuka obcowania z ludźmi, ostrożność, rozwaga. Podczas długiego życia stary człowiek miał możliwość obserwowania wielu ludzi i zdarzeń, konsekwencji podejmowanych decyzji może więc wyciągnąć odpowiednie wnioski. Może sięgać refleksją w głąb tych zdarzeń, rozważając ich przyczyny i skutki. Ten skarb doświadczenia posiada każdy stary człowiek, nawet najprostszy, a zwłaszcza wykształcony i zainteresowany światem, czerpiący wiedzę z książek i innych źródeł. I chociaż nie wszystko zachowuje się w pamięci, wszystko to żłobi swe ślady, ćwiczy umysł, formuje i modyfikuje w ciągu życia spojrzenie na świat. Podsumowanie Reasumując można stwierdzić, że wraz z upływem lat obserwuje się istotne zmiany w postrzeganiu osób starszych i to zarówno przez nich samych, jak i przez ich otoczenie. Coraz częściej widać, jak osoby starsze traktowane są podmiotowo. Pod uwagę brane są ich potrzeby. Co więcej, seniorzy mają możliwość realizowania ich dzięki różnorodnym instytucjom, takim jak: uniwersytety trzeciego wieku, kluby seniora, domy pomocy społecznej. Aktywność osób starszych spełnia przede wszystkim potrzebę bycia użytecznym i potrzebnym, daje poczucie spełnienia, niezależności, umożliwia przekazywanie mądrości życiowej i nagromadzonego doświadczenia. Po zaprzestanej pracy zawodowej osoby starsze odnajdują też nowe formy spędzania czasu wolnego, co pozwala im aktywnie i pomyślnie przeżywać starość i sprawiać, że nie jest ona wyłącznie przywilejem młodości. Piśmiennictwo 1. Kępiński A.: Rytm życia. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001, 1. 2. Leszczyńska-Rejchert A.: Człowiek starszy i jego wspomaganie – w stronę pedagogiki starości. Wydawnictwo UWM, Olsztyn 2005, 5, 12, 13-14, 168-170. 3. Tokaj A.: Aktywne życie w starości. Możliwości i ograniczenia. [W:] Pedagogika pracy i andragogika z myślą o dorastaniu, dorosłości i starości człowieka XXI wieku. Wiatrowski Z., Mandrzejewska-Smół I., Afgański A. (red.), Włocławek 2008, 381-388. 4. Wojtczak D.: Ludzie starzy i starość w polityce społecznej. Praca socjalna, 2005, 2, 15-37. 5. Bois J.P.: Historia starości: od Montaigne’a do pierwszych emerytur. Marabut, Warszawa 1996, 11. 6. Gruca-Miąsik U.: Moralna powinność pracowników domu pomocy społecznej w aspekcie poczucia sensu życia jej mieszkańców. [W:] Edukacja i animacja społeczno-kulturalna dorosłych (diagnoza, potrzeby, prognozy). Horbowski A., Potoczny J. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2007, 260-264. 7. Szatur-Jaworska B., Błędowski P., Dzięgielewska M.: Podstawy gerontologii społecznej. Oficyna Wydawnicza ASPRA, Warszawa 2006, 35. 8. Kołodziej W.: Bio-psycho-społeczne funkcjonowanie osób starszych a społeczne stereotypy i uprzedzenia dotyczące starzenia się i starości. [W:] Wybrane problemy osób

Aktywność rodzinna i społeczna osób starszych

9. 10.

11. 12. 13. 14.

15. 16. 17.

18.

starszych. Nowicka A. (red.), Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, 55-70. Izdebski P., Polak A.: Bilans życia i poczucie koherencji osób starszych w zależności od ich aktualnej sytuacji życiowej. Gerontologia Polska, 2005, 13, 3, 188-194. Grabowska M.: Ageizm – źródła i przejawy we współczesnym świecie oraz metody przeciwdziałania. [W:] Kompendium pielęgnowania pacjentów w starszym wieku. Kędziora-Kornatowska K., Muszalik M. (red.), Wydawnictwo Czelej, Lublin 2007, 42-49. Szarota Z.: Gerontologia społeczna i oświatowa. Zarys problematyki. Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2004, 5. Łukomska A., Wachowska J.: Seniorzy o swojej starości. Gerontologia Polska, 2008; 16, 1, 51-55. Kocimska P.: Starość wyzwaniem dla współczesności. Niebieska Linia, 2003, 5, 6-7. Czekanowski P.: Rodzina w życiu osób starszych i osoby starsze w rodzinie. [W:] Polska starość. Synak B. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, 25. Tarnowska E.: Stary człowiek w Polsce. Więź, 2005, 10, 8-14. Sendyk M.: Osoby starsze w roli dziadków. [W:] Wybrane problemy osób starszych. Nowicka A. (red.), Oficyna Wydawnicza ”Impuls”, Kraków, 2006 151-159. Konieczna-Woźniak R.: Zaangażowanie ludzi starszych w przekaz międzypokoleniowy. [W:] Dorosłość wobec starości. Oczekiwania – radości – dylematy. KoniecznaWoźniak R. (red.), Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2008, 42. Parnicka U.: Starość w rodzinie. Auxilium sociale, 2002, 3-4, 141-145.

79

19. Błędowski P.: Charakterystyka procesu starzenia. Aspekt socjoekonomiczny. [W:] Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne. Wieczorowska-Tobis K., Talarska D. (red.), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2008, 15-57. 20. Kaczmarczyk M., Trafiałek E.: Aktywizacja osób w starszym wieku jako szansa na pomyślne starzenie. Gerontologia Polska, 2007, 15, 4. 21. Kurowska K.: Aktywizacja osób w starszym wieku w aspekcie działalności Uniwersytetów Trzeciego Wieku oraz innych instytucji i organizacji pozarządowych. W: Kompendium pielęgnowania pacjentów w starszym wieku. Kędziora-Kornatowska K., Muszalik M. (red.), Wydawnictwo Czelej, Lublin 2007, 49-55. 22. Kocemba J., Grodzicki T. (red.): Zarys gerontologii klinicznej. Wydawnictwo MCKP, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2000, 12. 23. Konieczna R.: Uniwersytety Trzeciego Wieku program aktywnego uczestnictwa ludzi starszych w życiu społecznym. [W:] Urząd Miasta Poznania Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych (red.), Profile starości. Wydawnictwo Miejskie Biblioteka Ibis, Poznań 2000.

Adres do korespondencji: dr n. hum. Małgorzata Posłuszna Zakład Edukacji Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Bukowska 70 60-812 Poznań tel.: 61 854-73-08 e-mail: [email protected]

PRACE POGLĄDOWE