Prace poglądowe
Ciąża ektopowa u ludzi i zwierząt – podobieństwa i różnice Andrzej Max z Katedry Chorób Małych Zwierząt z Kliniką Wydziału Medycyny Weterynaryjnej w Warszawie
C
iąża ektopowa (graviditas ectopica) oznacza rozwój zarodka lub płodu w miejscu nietypowym dla tego procesu. Niekiedy może to być w obrębie macicy, ale w jej niewłaściwej części, jak np. szyj‑ ka macicy u ludzi lub trzon macicy (cią‑ ża trzonowa) u klaczy, najczęściej jednak dzieje się to poza tym narządem, stąd nazwa ciąża pozamaciczna (graviditas extrauterina). Według publikacji przeglą‑ dowych ten rodzaj patologii został u lu‑ dzi rozpoznany ponad 900 lat temu (1). Znacznie rzadziej spotyka się ją u zwie‑ rząt, chociaż była opisywana u naczel‑ nych, gryzoni, zwierząt domowych (naj‑ częściej u kotów) i gospodarskich (1). Najwięcej zatem informacji o ciąży ekto‑ powej pochodzi z medycyny człowieka. Wynika to z dostępu do danych medycz‑ nych, które są systemowo gromadzone, przede wszystkich w krajach o rozwinię‑ tej opiece lekarskiej, w których prawie każda ciąża jest rejestrowana i monitoro‑ wana przy wykorzystaniu nowoczesnych technik diagnostycznych. Na podstawie zebranych danych, po ich obróbce staty‑ stycznej opracowywane są wyniki zbior‑ cze (2, 3, 4, 5, 6). Znane są uwarunkowa‑ nia stanowiące zwiększone zagrożenie ciążą ektopową. Są one zebrane w tabeli 1. Ponadto wieloletnie obserwacje obejmu‑ jące 1270 ciąż ektopowych wykazały ści‑ słą ich zależność od przebytych zapaleń w obrębie miednicy (6). Między innymi wykazano, że chlamydioza jajowodów po‑ woduje miejscowe pobudzenie aktywno‑ ści syntaz tlenku azotu (NO) warunkują‑ cych syntezę NO z L‑argininy. Powstałe wysokie stężenie NO prowadzi do struk‑ turalnych i czynnościowych uszkodzeń nabłonka jajowodów, co może skutkować ciążą ektopową (7). Ryzyko ciąży ektopo‑ wej wzrasta stopniowo u kobiet po 25–30, a zwłaszcza po 35. roku życia (2, 3). Wy‑ stępuje przy tym realne ryzyko utraty ży‑ cia matki (5). Ciąża ektopowa może być pierwotna albo wtórna. Jeżeli do rozwo‑ ju zarodka i jego zagnieżdżenia dochodzi od początku w nietypowym miejscu, wte‑ dy jest to ciąża ektopowa pierwotna, któ‑ ra jest najczęstszą jej formą u ludzi, w od‑ różnieniu od zwierząt. Gdy z kolei rozwój ciąży jest zapoczątkowany w jamie macicy, a następnie dochodzi do przemieszczenia się zarodka lub płodu poza nią, wówczas Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(1)
powstaje ciąża ektopowa wtórna, będąca jej typową formą u zwierząt. Ciąża ektopowa ma różne lokalizacje, ale jajowodowa stanowi nawet do 97% wszystkich zdiagnozowanych przypadków u ludzi, przy czym najczęściej jest umiej‑ scowiona w bańce jajowodu (8). Szczegó‑ łowo możliwe miejsca ektopowe przed‑ stawia rycina 1. Jak wspomniano wcześniej, u ludzi zdecydowanie najczęściej występu‑ je ciąża jajowodowa. Potwierdzają to bada‑ nia przeprowadzone we Francji w grupie 1800 przypadków ciąży ektopowej na prze‑ strzeni 10 lat. Ponad 93% stanowiła ciąża jajowodowa, pozostałe to ciąża jajnikowa – 3,2%, śródmiąższowa – 2,4% i brzuszna – 1,3%. Nie stwierdzono przypadków cią‑ ży szyjkowej, która jest uznana za szcze‑ gólnie rzadką (9). Tylko wyjątkowo spo‑ tyka się ciążę brzuszna pierwotną, jak np. u 27‑letniej kobiety po stymulacji hormo‑ nalnej ludzką gonadotropiną menopau‑ zalną (hMG) z zespołem hiperstymula‑ cji jajników – OHSS (10). Pierwotna cią‑ ża brzuszna może się rozwinąć w wyniku antyperystaltycznych skurczów mięśni ja‑ jowodu lub jego niedrożności, ewentualnie po zapłodnieniu oocytu w jamie brzusznej (1). Wydaje się, że zjawisko ciąży ektopo‑ wej się nasila, co z jednej strony przypisuje się zwiększonej wykrywalności, ale wska‑ zuje się też na udział technik wspomagane‑ go rozrodu (11). Ilustruje to np. przypadek bardzo rzadkiej ciąży jajnikowej u kobiety po domacicznym zdeponowaniu świeżego zarodka uzyskanego in vitro. Zarodek ten przemieścił się przez jajowód i zagnieź‑ dził w jajniku przy ciałku żółtym (12). Po‑ dobna sytuacja wystąpiła u innej pacjentki po przeniesieniu zarodka mrożonego, zaś autorzy tego doniesienia kwalifikują ciążę
Ectopic pregnancy in humans and animals – similarities and differences Max A., Department of Small Animal Diseases, Faculty of Veterinary Medicine, Warsaw University of Life Sciences – SGGW This article aims at the presentation of extrauterine pregnancy which is the development of the fertilized ovum outside the cavity of the uterus. Ectopic pregnancy means atypical location of the embryo or fetus. The site of implantation usually is one of the uterine tubes. In women it accounts for 1.5-2% of all pregnancies, while no epidemiological studies in animals were performed. Vast majority of ectopic pregnancies are tubal and abdominal location in humans and animals, respectively. While in humans primary extrauterine pregnancy prevails, in animals the secondary one is almost always encountered. This review presents similarities and differences between these two types of ectopic pregnancy. In conclusion, this reproductive disorder occurs less frequently in animals than in humans. In some cases however, it may remain undetected and therefore the prevalence of this pathology in animals population is unknown and presents an open problem in veterinary medicine. Keywords: primary ectopic pregnancy, secondary ectopic pregnancy, humans, animals. ektopową jako jedną z głównych kompli‑ kacji procedury zapłodnienia pozaustrojo‑ wego (13). Ciąża ektopowa powstaje wsku‑ tek zaburzonej wędrówki zarodka w wy‑ niku zaburzeń czynnościowych jajowodu lub przeszkód anatomicznych uniemożli‑ wiających normalną drogę (wady budo‑ wy, zrosty, niedrożność jako skutek prze‑ rostu błony śluzowej, zapalenia lub urazu). Z drugiej strony muszą zaistnieć warunki dla implantacji zarodka w nietypowej loka‑ lizacji. U ludzi jest to najczęściej jajowód. U zwierząt rozwój ciąży poza jamą maci‑ cy, a zwłaszcza w jajowodzie jest w zasa‑ dzie prawie niemożliwy, aczkolwiek opi‑ sywano sytuacje sugerujące taką lokaliza‑ cję, zwłaszcza u gatunków wyposażonych w łożysko o znacznym stopniu inwazyjno‑ ści. Na przykład u małpy rezusa rozpozna‑ no przebytą ciążę jajowodową, przy czym
Tabela 1. Czynniki ryzyka ciąży ektopowej u ludzi (według Lozeau i Potter 2005) Czynnik ryzyka Wcześniejsza operacja jajowodowa Wcześniejsza ciąża ektopowa Domaciczne stosowanie stilbestrolu Przebyte zakażenia narządów płciowych
Liczba badań
Iloraz szans (odds ratio)*
3
21,0
10
8,3
5
5,6
24
2,4-3,7
Niepłodność
9
2-2,5
Aktualne palenie papierosów
6
2,3
16
1,6
Wcześniejsze stosowanie wkładek domacicznych * im wyższy wskaźnik, tym większe ryzyko
39
Prace poglądowe
Ryc. 1. Możliwe umiejscowienie ciąży ektopowej u człowieka według The Ectopic Pregnancy Trust (www.ectopic.org.uk) http://www.ectopic.org.uk/patients/what-is-an-ectopic-pregnancy/ (reprodukowane za zgodą administratora strony) 80% 12% 5% 2% 1,4% 0,2% 0,2%
nie znaleziono obumarłego zarodka, a sto‑ pień rozwoju obecnego w jajowodzie łoży‑ ska wskazywał na ok. 35 dzień ciąży (14). Są też wzmianki o takich ciążach u gry‑ zoni. Ogólnie u zwierząt ciąża jajowodo‑ wa jest mało prawdopodobna między in‑ nymi z uwagi na niewłaściwe środowisko jajowodu dla zagnieżdżenia i rozwoju za‑ rodka, co z kolei jest możliwe u ludzi (15). Ciąża ektopowa nieraz kończy się obumar‑ ciem zarodka na wczesnym etapie rozwoju i jego resorpcją bez wystąpienia jakichkol‑ wiek objawów. Przy bardziej zaawansowa‑ nym rozwoju pojawiają się objawy klinicz‑ ne, takie jak plamienie krwią połączone z bólem brzucha (często ostrym). U lu‑ dzi w rozpoznaniu wykorzystuje się ba‑ danie ultrasonograficzne, głównie przez pochwowe oraz oznaczenia stężenia ludz‑ kiej gonadotropiny kosmówkowej (hCG), którego określone wartości uchodzą za je‑ den z objawów patognomonicznych. Ba‑ danie USG jest też czułą metodą rozpo‑ znawania szczególnych stanów, jakimi są na przykład ektopowa ciąża bliźniacza lub ciąża bliźniacza wewnątrzmaciczna w po‑ łączeniu z pozamaciczną, czyli ciąża hete‑ rotopowa (16). U ludzi ciąża pozamaciczna bywa nie‑ raz donoszona, a płody w pełni rozwinię‑ te i żywe. Jest to możliwe, gdy zostaje za‑ chowana czynność łożyska przy nieupośle‑ dzonym krążeniu łożyskowym. Specyfika łożyska naczelnych (tarczowe, krwioko‑ smówkowe) wydaje się mieć przy tym de‑ cydujące znaczenie. Ilustruje to ciekawy przypadek pacjentki, u której doszło do pierwotnej ciąży ektopowej, a następnie po pęknięciu otaczających tkanek wydo‑ stania się płodu do jamy brzusznej. Łoży‑ sko uzyskało połączenie z więzadłem sze‑ rokim macicy i rozwinęła się wtórna cią‑ ża brzuszna, podczas której płód dojrzał i w drodze laparotomii urodziło się zdro‑ we dziecko (17). Także sukcesem zakoń‑ czyła się ciąża brzuszna u innej kobiety, przy czym łożysko było połączone z jeli‑ tami i pęcherzem moczowym, a jego od‑ dzielaniu towarzyszyło znaczne krwawie‑ nie, powodujące konieczność przetoczenia trzech jednostek zawiesiny erytrocytów.
40
Ampullary (w bańce jajowodu) Isthmic (w cieśni jajowodu) jajowodowa 97% Fimbrial (w lejku jajowodu) Interstitial/Cornual (śródmiąższowa – poza jamą trzonu macicy, w jej rogach) Abdominal (brzuszna) Ovarian (jajnikowa) Cervical (szyjkowa) Intramural (w ścianie trzonu macicy) Intraligamentous (w więzadle)
Pomimo pewnych komplikacji pooperacyj‑ nych pacjentka opuściła szpital w zdrowiu wraz z dzieckiem (18). Kolejny przypadek ciąży brzusznej był połączony ze śródope‑ racyjnie stwierdzonym pęknięciem maci‑ cy. Urodziła się żywa dziewczynka ważąca 2,6 kg (19). Ponieważ u zwierząt, w odróż‑ nieniu od ludzi, prawie nie występuje ciąża jajowodowa, to wtórna ciąża brzuszna jest najczęściej skutkiem wydostania się płodu z macicy po naruszeniu ciągłości jej ściany. Czasem tylko pojawiają się przypuszczenia o możliwym pierwotnym charakterze cią‑ ży brzusznej u zwierząt, gdy zarodek z ja‑ jowodu zamiast w kierunku macicy prze‑ mieszcza się do jamy brzusznej. Dotyczy to zwłaszcza gatunków o wysokim stopniu in‑ wazyjności łożyska (naczelne, gryzonie, za‑ jęczaki). W badaniach sekcyjnych 550 kró‑ lic rasy białej nowozelandzkiej znaleziono 28 przypadków ektopowej ciąży brzusznej, z czego u 7 nie stwierdzono żadnych ura‑ zów narządów rozrodczych, podczas gdy u pozostałych były widoczne świeże i stare ślady uszkodzeń. Na tej podstawie można było zatem w kilku przypadkach domnie‑ mywać ciążę brzuszną pierwotną (20). Za‑ równo u ludzi, jak i u zwierząt prenatalne rozpoznanie ciąży brzusznej bywa trudne (17, 18, 21). Na podstawie przezbrzuszne‑ go badania ultrasonograficznego u kobiety podejrzewano obecność macicy dwurożnej z umiejscowieniem płodu w jednym rogu, natomiast podczas operacji okazało się, że jest to ciąża brzuszna (17). Objawy są po‑ dobne do występujących przy innych zabu‑ rzeniach we wczesnej ciąży lub przy ronie‑ niu (11). Rozpoznanie ciąży ektopowej na podstawie tylko badania klinicznego może być zawodne. Przykładem tego jest przy‑ padek 8-letniej krowy rasy galloway, u któ‑ rej przypuszczano istnienie ciąży pozama‑ cicznej z mumifikacją płodu, podczas gdy laparotomia ujawniła, że był to guz zbudo‑ wany z tkanki tłuszczowej (22). Przez dłu‑ gi czas może nie być żadnych widocznych objawów wynikających z ciąży ektopowej. Tak było u 1,5-rocznej kotki, która urodzi‑ ła trzy żywe płody, a po 6 miesiącach zo‑ stała przewidziana do zabiegu sterylizacji. W badaniu przedoperacyjnym stwierdzono
w jamie brzusznej w pełni rozwinięty płód, który następnie usunięto (23). U suki wy‑ kryto pozamaciczną obecność płodu do‑ piero po 5 miesiącach od przebytego poro‑ du, przy czym nie powodowało to widocz‑ nych objawów chorobowych (24). U innej suki rasy pomeranian z powodu przedłu‑ żającej się ciąży wykonano badanie rent‑ genowskie jamy brzusznej, które wykazało powiększoną macicę oraz obecność szkie‑ letu płodu. Na tej podstawie podejrzewa‑ no u niej mumifikację płodu. Podczas ope‑ racji okazało się, że zmumifikowany płód był umiejscowiony pozamacicznie, cze‑ mu ponadto towarzyszyło ropomacicze (25). Opisano też przypadek kotki, u któ‑ rej ultrasonograficznie rozpoznano cią‑ żę z żywymi płodami. Ponieważ nie było oznak porodu, po kilku tygodniach zwie‑ rzę zbadano ponownie, wyczuwając w ja‑ mie brzusznej twarde struktury, mogące być martwymi płodami. Wykonano lapa‑ rotomię i z jamy otrzewnej usunięto dwa niedorozwinięte płody otorbione włókni‑ stą błoną. Amputowano też macicę, bez widocznych cech uszkodzenia. Poddano ją badaniu histologicznemu, które tak‑ że nie ujawniło śladów blizny, co jednak nie wyklucza przebytego pęknięcia maci‑ cy, mającej zdolność regeneracji bez po‑ zostawiania wyraźnych śladów uszkodze‑ nia (26). U innej kotki pomimo obecności w jamie otrzewnej dojrzałego, zmumifiko‑ wanego płodu, nie stwierdzono pęknięcia ściany macicy, aczkolwiek w bliższej czę‑ ści jednego rogu macicy wykazano niewiel‑ kie ogniska martwicze, zaś ciążę sklasyfi‑ kowano jako wtórną brzuszną (23). Nie‑ kiedy pęknięcie macicy może powodować doraźne objawy ostre skłaniające do wy‑ konania szybkiej operacji, podczas której świeże uszkodzenie narządu jest widoczne (27). U pewnej kotki przez 2 lata niekon‑ taktującej się z samcem podczas operacji ropomacicza znaleziono w jamie brzusz‑ nej kilka zmumifikowanych płodów (28). Wskazuje to na możliwość bardzo długie‑ go bezobjawowego pozostawania niezaka‑ żonych płodów w jamie otrzewnej. Z kolei zakażenie bakteryjne płodu ektopowego może wiązać się z wystąpieniem objawów Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(1)
Prace poglądowe
Tabela 2. Porównanie cech ciąży ektopowej u ludzi i zwierząt Cecha Częstość w populacji żeńskiej
Ludzie
Zwierzęta
1/1000 kobiet w wieku reprodukcyjnym
brak danych epidemiologicznych
1,5–2%
brak danych epidemiologicznych
Częstość/ciążę Czynniki ryzyka Pierwotna/wtórna Umiejscowienie
znane (tab. 1)
nieznane
najczęściej pierwotna
prawie zawsze wtórna
najczęściej jajowodowe
najczęściej brzuszne
Całkowity rozwój płodów
możliwy
rzadki
Uzyskanie żywego płodu
możliwe
niespotykane
Śmiertelność matek Płodność po ciąży ektopowej
realne ryzyko*
znikoma
ponad 60%
opisywana (kazuistyka)
* do 10% ogólnej śmiertelności matek
gorączkowych, jak to było w przypadku kotki przy zakażeniu E. coli (29). Całko‑ wicie rozwinięte płody stwierdzono także w jamie brzusznej u świnek morskich, przy czym łożyska były połączone z otrzewną lub ze ścianą brzucha w rejonie odźwier‑ nika (30). U kolejnej kotki podczas owa‑ riohisterektomii stwierdzono obecność w jamie brzusznej martwych płodów otor‑ bionych tkanką o budowie histologicz‑ nej ściany macicy. U tego zwierzęcia było brak jednego rogu macicy, co sugeruje, że doszło do jego autoamputacji wraz z pło‑ dami (31). Interesujący był też przypadek owcy, u której stwierdzono jednoczesną ciążę wewnątrz- i pozamaciczną. Zwierzę to przeszło wcześniej cięcie cesarskie i ro‑ zejście się blizny po tej operacji spowodo‑ wało wydostanie się jednego z płodów do jamy brzusznej. Wykonano laparotomię, usunięto ektopowy płód i naprawiono bli‑ znę po cięciu cesarskim. Po 35 dniach uro‑ dziło się zdrowe jagnię (32). Opisano rów‑ nież przypadek ciąży brzusznej u szczura, co autorzy rozpoznali jako pierwotną cią‑ żę pozamaciczną. Przeprowadzano sekcję samicy, która urodziła 15 płodów 11 dni wcześniej. Znaleziono w jamie brzusznej całkowicie rozwinięty, martwy płód żeń‑ ski o masie 4,83 g oraz w macicy 18 zarod‑ ków pochodzących z krycia w rui, która wystąpiła w 6. dniu po porodzie. Płód był w worku owodniowym, a łożysko płodo‑ we było związane z siecią. Nie było połą‑ czenia z macicą ani z jajnikiem. Na pod‑ stawie stwierdzonych cech wywnioskowa‑ no, że doszło do zagnieżdżenia zarodka od początku w jamie brzusznej, co pozwala na zakwalifikowanie tej sytuacji jako pierwot‑ nej ciąży pozamacicznej (33). Wykazano, że płodność po ciąży ektopowej jest czę‑ ściowo zachowana. U ludzi według badań przeprowadzonych we Francji wyniosła ona 65,5% po średnio 5 miesiącach, a jej ograniczenia nie wynikały z przebytej cią‑ ży pozamacicznej i sposobu leczenia, tyl‑ ko z innych przyczyn. Wymieniono mia‑ nowicie trzy czynniki związane z obni‑ żoną płodnością: wiek >35 lat, uprzednia Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(1)
niepłodność i uszkodzenie jajowodu. Jed‑ nocześnie u ponad 10% kobiet stwierdzo‑ no ponowną ciążę ektopową (4). Te infor‑ macje są zbieżne z innymi doniesieniami (11, 34, 35). Porównanie poszczególnych cech ciąży ektopowej u ludzi i zwierząt ilu‑ struje tabela 2. Z przedstawionego przeglądu wyni‑ ka, że u zwierząt w stosunku do ludzi cią‑ ża ektopowa występuje znacznie rzadziej. W części przypadków może ona jednak po‑ zostawać nierozpoznana, dlatego też roz‑ przestrzenienie tej formy patologii ciąży w populacji zwierząt jest nieznane i po‑ zostaje ona otwartym problemem w me‑ dycynie weterynaryjnej.
Piśmiennictwo 1. Corpa J.M.: Ectopic pregnancy in animals and humans. Reproduction 2006, 131, 631–640. 2. Bakken I.J., Skjeldestad F.E.: Time trends in ectopic pre‑ gnancies in a Norwegian county 1970–2004 – a popula‑ tion-based study. Hum. Reprod. 2006, 21, 3132–3136. 3. Coste J., Job-Spira N., Aublet-Cuvelier B., Germain E., Glowaczower E., Fernandez H., Pouly J.L.: Incidence of ectopic pregnancy. First results of a population-based re‑ gister in France. Hum Reprod. 1994, 9, 742–745. 4. Ego A., Subtil D., Cosson M., Legoueff F., Houfflin-De‑ barge V., Querleu D.: Survival analysis of fertility after ec‑ topic pregnancy. Fertil. Steril. 2001, 75, 560–566. 5. Goldner T.E., Lawson H.W., Xia Z., Atrash H.K.: Surve‑ illance for ectopic pregnancy-United States, 1970–1989. MMWR CDC Surveill Summ. 1993, 42, 73–85. 6. Kamwendo F., Forslin L., Bodin L., Danielsson D.: Epi‑ demiology of ectopic pregnancy during a 28 year period and the role of pelvic inflammatory disease. Sex Transm. Infect. 2000, 76, 28–32. 7. Shao R., Zhang S.X., Weijdegård B., Zou S., Egecioglu E., Norström A., Brännström M., Billig H.: Nitric oxide syn‑ thases and tubal ectopic pregnancies induced by Chlamy‑ dia infection: basic and clinical insights. Mol. Hum. Reprod. 2010, 16, 907–915. 8. Lozeau A-M., Potter B.: Diagnosis and management of ec‑ topic pregnancy. Am. Fam. Physician 2005, 72, 1707–1714. 9. Bouyer J, Coste J, Fernandez H, Pouly JL, Job-Spira N.: Si‑ tes of ectopic pregnancy: a 10 year population-based stu‑ dy of 1800 cases. Hum. Reprod. 2002, 17, 3224–3230. 10. Nakamura Y., Muso A., Tokuyama O., Sumi T., Yamama‑ su S., Ishiko O., Ogita S.: Primary abdominal pregnancy associated with severe ovarian hyperstimulation syndro‑ me. Arch. Gynecol. Obstet. 2001, 265, 233–235. 11. Kulp J.L., Barnhart K.T.: Ectopic pregnancy: diagnosis and management. Womens Health (Lond Engl) 2008, 4, 79–87. 12. Ishikawa H., Sanada M., Shozu M.: Ovarian pregnancy as‑ sociated with a fresh blastocyst transfer following in vitro fertilization. J. Obstet. Gynaecol. Res. 2015, doi: 10.1111/ jog.12790. 13. Kashima K., Yahata T., Yamaguchi M., Fujita K., Tana‑ ka K.: Ovarian pregnancy resulting from cryopreserved
blastocyst transfer. J. Obstet. Gynaecol. Res. 2013, 39, 375–377. 14. Jerome C.P., Hendrickx A.G.: A tubal pregnancy in a rhesus monkey (Macaca mulatta). Vet. Pathol. 1982, 19, 239–245. 15. Dzięcioł M., Kozdrowski R., Twardoń J., Senze M.: Ciąża pozamaciczna u zwierząt. Med. Weter. 2008, 65, 635–638. 16. Chukus A., Tirada N., Restrepo R., Reddy N.I.: Uncom‑ mon implantation sites of ectopic pregnancy: Thinking beyond the complex adnexal mass. Radiographics 2015, 35, 946–959. 17. Dahab A.A., Aburass R., Shawkat W., Babgi R., Essa O., Mujallid R.H.: Full-term extrauterine abdominal pregnan‑ cy: a case report. J. Med. Case Rep. 2011, 5, 531. 18. Masukume G., Sengurayi E., Muchara A., Mucheni E., Ndebele W., Ngwenya S.: Full-term abdominal extrau‑ terine pregnancy complicated by post-operative ascites with successful outcome: a case report. J. Med. Case Rep. 2013, doi: 10.1186/1752–1947-7–10. 19. Mengistu Z., Getachew A., Adefris M.: Term abdominal pregnancy: a case report. J. Med. Case Rep. 2015, doi: 10.1186/s13256–015-0635–3. 20. Segura Gil P., Peris Palau B., Martínez Martínez J., Orte‑ ga Porcel J., Corpa Arenas J.M.: Abdominal pregnancies in farm rabbits. Theriogenology 2004, 62, 642–651. 21. Max A., Raszplewicz J., Dzierżanowska-Góryń D.: Ecto‑ pic pregnancy and the next fertility in a chinchilla: a case report. Med. Weter. 2010, 66, 257–258. 22. Andresen P., Randt A., Grunert E.: Vortäuschung einer Extrauteringravidität durch einen Fettgewebstumor bei einer Gallowaykuh. Tierarztl. Prax. 1994, 22, 125–127. 23. Rosset E., Galet C., Buff S.: A case report of an ectopic fetus in a cat. J. Feline Med. Surg. 2011, 13, 610–613. 24. Eddey Ph.D.: Ectopic pregnancy in an apparently healthy bitch. J. Am. Anim. Hosp. Assoc. 2012, 48, 194–197. 25. Peck G.K., Badame F.G.: Extra-uterine pregnancy with fe‑ tal mummification and pyometra in a pomeranian. Can. Vet. J. 1967, 8, 136–137. 26. Max A., Wawryka C., Sysa P.: Ciąża pozamaciczna u kot‑ ki. Med. Weter. 2013, 69, 572–573. 27. Dzięcioł M., Niżański W., Ochota M., Błasiak K., Koz‑ drowski R., Stańczyk E., Twardoń J.: Two separate cases of extrauterine pregnancy in queens. EJPAU 2012, 15, 08. 28. Woźniak P.: Przypadek ciąży pozamacicznej u kotki. Wet. w Prakt. 2009, 6, 50–52. 29. Ryś A.: Powikłana ciąża pozamaciczna – opis przypad‑ ku. Magazyn Wet. 2010, 19, 1146–1146. 30. Hong C.C., Armstrong M.L.: Ectopic pregnancy in 2 gu‑ inea-pigs. Lab. Anim. 1978, 12, 243–244. 31. Johnston S.D., Harish G., Stevens J.B., Scheffler H.G.: Ec‑ topic pregnancy with uterine horn encapsulation in a cat. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1983, 183, 1001–1002. 32. Brozos C., Karagiannis I., Kiossis E., Giadinis N.D., Bo‑ scos C.: Ectopic pregnancy through a caesarean scar in a ewe. N. Z. Vet. J. 2013, 61, 373–375. 33. Gosden R.G., Russell J.A.: Spontaneous abdominal im‑ plantation in the rat with development to full term. Lab. Anim. 1981, 15, 379–380. 34. al-Nuaim L., Bamgboye E.A., Chowdhury N., Adelusi B.: Reproductive potential after an ectopic pregnancy. Fertil. Steril. 1995, 64, 942–946. 35. Job-Spira N., Bouyer J., Pouly J.L., Germain E., Coste J., Aublet-Cuvelier B., Fernandez H.: Fertility after ectopic pregnancy: first results of a population-based cohort stu‑ dy in France. Hum. Reprod. 1996, 11, 99–104.
Dr hab. Andrzeh Max, e‑mail:
[email protected]
41
