Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w

Procesy demograficzne w Polsce a wyzwania wobec polityki gospodarczej Janina Jóźwiak, Irena E. Kotowska Instytut Statystyki i Demografii Szkoła Główna Handlowa

Przewidywane zmiany liczby i struktur wieku ludności w Polsce i ich skutki ekonomiczne Warszawa, 7.01. 2010 1

Prognoza ludności GUS z 2008r.: założenia http://www.stat.gov.pl/gus/

2

. Zmiany współczynnika dzietności ogólnej

M-1,15 1,30 W-1,4 1,53

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2002 2003 2005 2010 2015 2020 2030 Polska rzeczywiste 2,04 1,62 1,59 1,52 1,44 1,37 1,34 1,25 1,22 1,24 1,39(2008) GUS 1999 1,34 1,31 1,50 1,59 1,59 1,59 GUS 2003 1,22 1,16 1,10 1,17 1,20 1,20 Źródło: L.Bolesławski, L.Rutkowska, Prognoza ludności Polski według województw na lata 1999-2030, GUS, Warszawa 2000; L.Bolesławski, Prognoza demograficzna na lata 2003-2030, Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2004, oraz Rocznik Demograficzny 2003, GUS, Warszawa 2003.

ZMIANY WZORCA PŁODNOŚCI 0,12 0,1 0,08 0,06 0,04 0,02 0 15

17

19

21 2002

23

25 2005

27

29 2010

31

33 2015

35

37

2020

39

41

2025

43 2030

45

47

49

3

Zmiany oczekiwanego dalszego trwania życia e(0) Lata Mężczyźni

1990 66,5

1995 67,6

1996 68,1

1997 68,5

1998 68,9

1999 68,8

2000 69,7

2002 70,4

2003 2010 2020 70,5 71,26

2030

(2008)

69,0

GUS 1999 GUS 2003 Kobiety

75,5

76,4

76,6

77,0

77,3

77,5

78,0

78,8

71,1 73,3 79,96

78,9

73,4

74,7 77,6

80,0

81,4 83,3

(2008)

77,3

GUS 1999 GUS 2003

78,6 80,6

Źródło: L.Bolesławski, L.Rutkowska, Prognoza ludności Polski według województw na lata 19992030, GUS, Warszawa 2000; L.Bolesławski, Prognoza demograficzna na lata 2003-2030, Informacje i Opracowania Statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2004, oraz Rocznik Demograficzny 2003, GUS, Warszawa 2003. PRZEWIDYWANE ZMIANY PRAWDOPOBIEŃSTW ZGONÓW, KOBIETY

PRZEWIDYWANE ZMIANY PRAWDOPOBIEŃSTW ZGONOW, MĘŻCZYŹNI

0,1 0,1

0,01

0,01

0,001

0,001

0,0001

0,00001

0,0001 2002

2005

2010

2015

2020

2025

2030

2002

2005

2010

2015

2020

2025

2030

4

99

93 96

87 90

81 84

78

72 75

66 69

60 63

54 57

48 51

42 45

36 39

30 33

24 27

18 21

9 12 15

6

0 99

96

93

90

87

84

81

78

75

72

69

66

63

60

57

54

51

48

45

42

39

36

33

30

27

24

21

18

15

9

12

6

3

0

3

1

1

Zm iany liczby ludności Polski, prognozy GUS: 1999, 2003, 2008 40000 39000 38000

38634

38788

38123 38116

38092 37899

39006

39003

38016 37626

37830 37229

37000

38657 38025

ludność Polski, GUS 1999

37438 36598

36000

ludność Polski, GUS 2003

36796 35693

35993

ludność Polski, GUS 2008

35000 34000 2005

2010

2015

2020

2025

2030

2035

Źródło: opracowanie własne na podstawie publikacji GUS 5

Struktura ludności Polski w 2035r. według prognozy GUS z 2008r. http://www.stat.gov.pl/gus/

6

Zmiany liczby ludności według ekonomicznych grup wieku w Polsce w latach 2007-2035 (w tys. osób, prognoza GUS, 2008) 27 50 0 25 00 0

2 45 45

2 457 1

2 37 18

22 50 0

22 50 3

21 625

21 25 4

20 00 0

207 39 0-17

17 50 0

1 8 - 5 9 /6 4

15 00 0

6 0 /6 5 I W IĘC EJ

12 50 0 10 00 0 7 50 0 5 00 0

7 48 8 60 82 20 07

Przyrosty w okresach 5letnich

73 80

6 41 4 201 0

96 22

9 28 9

8 997

563 2 20 15

grupy wieku 18-59/64 60+/65+

8 36 8 69 59 2 02 0

2015 -852,8 966,4

2 025

2 03 0

2020 -1215,2 987,5

20 35

2025 -877,6 628,8

2030 -370,6 292,4

2035 -515,0 332,6

Najtrudniejsze lata 2010-2025 7 Źródło: opracowanie własne na podstawie „Prognoza ludności na lata 2008-

Zmiany struktury wieku ludności Polski, prognoza GUS 2008 wiek 0-17 18-44 45-59/64 18-59/64 60+/65+ 65+ 75+ 80+ 85+ OGÓŁEM

2007 19,6 40,1 24,3 64,4 16,0 13,5 6,0 3,0 1,1 100,0

2010 18,7 40,1 24,4 64,5 16,8 13,5 6,4 3,5 1,4 100,0

2015 18,2 39,5 22,9 62,4 19,4 15,6 6,8 3,9 1,8 100,0

2020 18,4 37,2 22,3 59,5 22,1 18,4 6,8 4,1 2,0 100,0

2025 18,2 34,2 23,5 57,8 24,0 21,0 8,4 4,1 2,1 100,0

2030 17,0 31,6 26,2 57,8 25,2 22,3 10,6 5,4 2,1 100,0

2035 15,6 30,1 27,5 57,6 26,7 23,2 12,5 7,2 3,1 100,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie „Prognoza ludności na lata 20082035”, GUS, 2009

8

Zmiany populacji osób starszych, 2007-2035 9000 8000

7844

7000

8358

6954

6000 5000

8195

65+

5929 5131

75+

5153 4494

4000

3907

1000 0

85+

3141

3000 2000

80+

2300

2449

2597

1140

1314

1488

1566

1537

519

668

751

793

413 2007

2010

2561

2574 2005

2015

2020

2025

783 2030

1104

2035

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników „Prognozy ludności na lata 9 2008-2035”, GUS 2009

Starzenie się zasobów pracy Starzenie się potencjalnych zasobów pracy

Zmiany liczby osób w wieku 50-64 lata 8 000 7 000 6 000 50-59K

5 000

50-64 M 4 000

50-59/64

3 000 2 000

2007

2010

2015

2020

2025

2030

2035

50-59K

2 976

2 998

2 417

2 325

2 435

2 768

3 017

50-64 M

3 538

3 838

3 742

3 457

3 392

3 707

50-59/64

6 514

6 835

6 159

5 782

5 826

6 474

27 000 25 000 23 000 21 000 19 000 17 000 15 000 13 000 11 000 9 000 7 000 5 000

50-59/64 18-59/64

2007

2010

2015

2020

2025

2030

2035

4 153

50-59/64 6 514

6 835

6 159

5 782

5 826

6 474

7 170

7 170

18-59/64 24 545 24 571 23 718 22 503 21 625 21 254 20 739

Odsetek osób w wieku 50-59/64 lata w ogólnej liczbie ludności w wieku produkcyjnym

2007

2010

2015

2020

2025

2030

2035

26,5

27,8

26,0

25,7

26,9

30,5

34,6

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników „Prognozy ludności na lata 20082035”, GUS 2009 10

Proporcje między liczbą osób w wieku produkcyjnym oraz liczbą osób w wieku nieprodukcyjnym Obciążenie potencjalne (demograficzne) 80 73 70

73

74

68 0-17/18-59/64

60

60 55

55

60+/65+/18-59/60

50 42

40 30

44

46

37 31 25

29 26

31 29

31

32

29

OBCIĄZENIE CAŁKOWITE

27

20 2007

2010

2015

2020

2025

2030

2035

Źródło: opracowanie własne na podstawie „Prognoza ludności na lata 20082035”, GUS, 2009 11

Podsumowanie zmian • do najważniejszych wyzwań rozwojowych dekady 20102020 należy zmiana proporcji między ludnością w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. Problem polega nie tylko na wzroście liczby osób w wieku poprodukcyjnym o 2 mln, czyli na przyśpieszeniu procesu starzenia się ludności. W 2010 r. osoby w wieku 65 lat i więcej stanowiły 13,5% ogółu ludności, 10 lat później – 18,5%. Szybki wzrost obciążenia osób w wieku produkcyjnym osobami w wieku poprodukcyjnym (z 26 osób w wieku poprodukcyjnym przypadających na 100 osób w wieku produkcyjnym w 2010 r. do 37 w 2020r.) wynika z jednoczesnego spadku zasobów pracy o nieco ponad 2 mln. 12

• w dekadzie 2020-2030 należy oczekiwać kontynuacji zmian z poprzedniego okresu: spada liczba osób w wieku produkcyjnym, ale nieco słabiej (o 1,2 mln), także wzrost osób w wieku poprodukcyjnym jest coraz wolniejszy (o 921 tys.). Udział osób w wieku 65 lat i więcej wzrośnie o 22,3%. Dodatkowo wyraźnemu postarzeniu ulegną zasoby pracy – udział kobiet w wieku 50-59 lat oraz mężczyzn w wieku 50-64 lata wzrośnie z 25,7% w 2020 r. do 30,4% w 2030 r. Obciążenie osobami w wieku poprodukcyjnym zwiększy się do 44 na 100 osób w wieku produkcyjnym w 2030 r., a obciążenie całkowite do 73 osób.

13

• lata 2030-2035 przyniosą dalsze zmniejszenie się potencjalnych zasobów pracy, silniejsze w wymiarze absolutnym niż przyrost populacji osób w wieku poprodukcyjnym. Proces starzenia się ludności i zasobów pracy będzie kontynuowany – osoby w wieku 65 lat i więcej będą stanowić 23,2% ogółu ludności a udział osób w wieku 50-59 lata dla kobiet i 50-64 lata dla mężczyzn w populacji w wieku produkcyjnym wzrośnie do 34,6%

14

Szacunek obciążenia efektywnego ludności pracującej osobami niepracującymi (liczba niepracujących na 100 osób pracujących) na podstawie danych BAEL z II kwartału 2008

Założenia: • wskaźnik zatrudnienia osób w wieku produkcyjnym pozostanie na poziomie 64,4% w całym okresie prognozy • wskaźnik zatrudnienia osób w wieku poprodukcyjnym pozostanie na poziomie 5,8% w całym okresie prognozy • osoby w wieku przedprodukcyjnym 0-17 lat nie pracują 15

„Obciążenie „ osób pracujących niepracującymi 170 160

159

158

158

obciazenie efektywne osobami w starszym wieku

152

150 142

140 136

135

obciazenie calkowite

130 120

120

110 105

100

99

100

90

89

91

113 106

112

123 114

126 118

obciazenie osobami w wieku 15 +

98

80 2007

2010

2015

2020

2025

2030

2035

16

Relacje pomiędzy generacjami • Wskaźnik potencjalnego wsparcia (1564/65+): 1950: 12 2008: 4,9 2035: 2,75

17

• Wskaźnik opieki nad rodzicami (80+na 100 osób 50-59/64): 2008: 12,3 2035: 26

„sandwich generation” 18

Konsekwencje ekonomiczne • Rynek pracy, produktywność, wzrost gospodarczy • System zabezpieczenia społecznego, finanse publiczne • Popyt na usługi (finansowe, edukacyjne, opiekuńcze, itp.)

Rynek pracy • Spadek liczby osób w wieku produkcyjnym po 2020, braki siły roboczej • Starzenie się zasobów pracy • Okresowo- spadek zasobów kompensowany przez wzrost udziału osób starszych w rynku pracy.

• Konsekwencja malejących zasobów: spadkowy trend tempa wzrostu gospodarczego • Kompensacja przez wzrost wydajności a także dłuższy czas aktywności zawodowej • Nie ma żadnego potwierdzenia teza o niższej wydajności osób starszych (wykształcenie, doświadczenie) • Problem: szybkość przemiany technologicznej, „starzenie się” kapitału ludzkiego (niedostosowanie, wykluczenie – kształcenie ustawiczne jako remedium?)

• Łatwiejszy dostęp młodszych generacji do rynku pracy? - mniej liczne generacje, ale - wykształcenie i odpowiednie kwalifikacje wciąż najważniejsze

Wydatki publiczne • Zwiększona presja: emerytury („niezbilansowany system” emerytalny), opieka zdrowotna (wyższe wydatki) • Opieka nad osobami starszymi: ograniczone zasoby opieki nieformalnej (w ramach rodziny) • Konieczność: nowy system emerytalny, podwyższenie wieku emerytalnego ustawowego i faktycznego, aktywacja osób starszych

• Szacunki dla Europy wskazują, że usunięcie niepełnosprawności redukuje wydatki na zdrowie i opiekę nad osobami starszymi o połowę; konieczność zwiększenia nakładów na opiekę zdrowotną osób młodszych. • Rola „zdrowia publicznego”, wydłużanie życia ludzkiego w dobrym zdrowiu

Popyt na usługi • Zmiana struktury gospodarstw domowych i zapotrzebowania na różnego typu usługi: - finansowe (kredyty konsumpcyjne, ubezpieczenia, skłonność do oszczędzania) - opiekuńcze - edukacyjne - zdrowotne - czas wolny, etc. 25

ODPOWIEDŹ NA WYZWANIA DEMOGRAFICZNE • Demograficzna „odnowa” poprzez stosowną politykę przyjazną rodzinie • Możliwość godzenia pracy zawodowej i obowiązków rodzinnych (głównie kobiet) • Work-life balance • Głębokie reformy rynku pracy: wzrost zatrudnienia (kobiety), „flexicurity”, ograniczanie wczesnych emerytur • „aktywne starzenie się” • Poprawa systemu publicznej opieki zdrowotnej: ograniczenie niepełnosprawności • Imigracja?

WNIOSKI OGÓLNE • Starzenie się ludności to proces nieuchronny i nieodwracalny – także jego konsekwencje ekonomiczne, okresowo silniejsze lub słabsze • Poprzez stosowne działania dostosowawcze i modernizacyjne można wygrać związane z tym procesem wyzwania 27

• Jako obiektywny proces, te zmiany struktury ludności nie mogą być traktowane jako tylko „zagrożenie” • Wydłużanie się ludzkiego życiadobrodziejstwo rozwoju gospodarczego i rosnącego dobrobytu, za które wszyscy (jednostki, rodziny, społeczeństwo, instytucje państwa, biznes) mają do spłacenia dług.

28