DYSKRYMINACJA CUDZOZIEMCÓW I CUDZOZIEMEK – definicje, obszary, przejawy, ochrona przed dyskryminacją1
PODSTAWOWE DEFINICJE – WPROWADZENIE W PARADYGMAT ANTYDYSKRYMINACYJNY
Dyskryminacja, z języka łacińskiego discriminatio, oznacza rozróżnianie, rozdzielanie. W potocznym rozumieniu to jednak znacznie więcej niż samo różnicowanie. Termin „dyskryminacja" odnosi się do niewłaściwego, wybiórczego, krzywdzącego, nieuzasadnionego i niesprawiedliwego traktowania poszczególnych osób z powodu tworzących ich tożsamość przynależności grupowych. Wynikiem dyskryminacji jest utrudnienie lub uniemożliwienie osobom dyskryminowanym korzystania na równi z innymi z praw, wolności i różnych dóbr. Dyskryminacja może przejawiać się na wiele sposobów: w bezpośrednim krzywdzeniu, odmawianiu pomocy, w zachowaniach werbalnych i niewerbalnych, jawnym ocenianiu, nieprzychylnym traktowaniu, przemocy fizycznej i symbolicznej. Według Słownika wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych W. Kopalińskiego dyskryminacja to: „pozbawienie równouprawnienia, upośledzanie, szykanowanie pewnej grupy ludzi ze względu na ich pochodzenie
albo
przynależność
klasową,
narodową,
rasową,
wyznaniową”.
Międzynarodowa konwencja Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z 1966 r.( Dz. U. z 1969 r. nr 25, poz. 187) definiuje dyskryminację jako: „wszelkie zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry, urodzenia, pochodzenia narodowego lub etnicznego, które ma na celu lub pociąga za sobą przekreślenie bądź uszczuplenie uznania, wykonywania lub korzystania na zasadzie równości z praw człowieka i podstawowych wolności w dziedzinie politycznej, administracyjnej, gospodarczej, społecznej i kulturalnej lub w jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego”. Dyrektywy unijne 2 doprecyzowały, zamieszczony także w
1 Artykuł powstał na podstawie analizy raportów wykonanej i opisanej w niepublikowanym tekście: Cieślikowska, Dominika, 2012. Analiza
danych zastanych. Dyskryminacja ze względu na etniczność i narodowość, dla Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wykorzystano także fragmenty rozdziału Cieślikowska, Dominika, 2010. Edukacja antydyskryminacyjna – Wiedza. W: D. Cieślikowska , M. Branka, (red.), Edukacja Antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski, Kraków: Stowarzyszenie Willa Decjusza.
2 Na przykład: dyrektywa Rady 2000/43/WE (Dz. U UE L 180 z 19 lipca2000 r.).
polskim prawie pracy i w tzw. ustawie antydyskryminacyjnej, termin „dyskryminacja” i wyróżniły: - dyskryminację bezpośrednią: występującą w przypadku, gdy dana osoba traktowana jest mniej korzystnie ze względu na daną cechę prawnie chronioną, niż jest, była lub byłaby traktowana inna osoba w porównywalnej sytuacji, - dyskryminację pośrednią: występującą w przypadku , gdy z pozoru neutralny przepis, kryterium lub praktyka stawia osoby danej płci, rasy, pochodzenia etnicznego (oraz z powodu innych przesłanek dyskryminacyjnych) w szczególnie niekorzystnym położeniu względem osób innej płci, rasy itp., chyba że dany przepis, kryterium lub praktyka są obiektywnie uzasadnione usankcjonowanym prawnie celem, a środki osiągania tego celu są właściwe i niezbędne. Kluczowe w paradygmacie antydyskryminacyjnym jest uznanie, że do gorszego traktowania dochodzi z powodu przynależności do grup mniej licznych, o niższym statusie, mniejszym wpływie w społeczeństwie, wyróżnianych na podstawie bardzo różnych cech: płci, koloru skóry, pochodzenia narodowego i/lub etnicznego, religii lub światopoglądu (a także wyznania lub bezwyznaniowości), stopnia sprawności fizycznej, stanu zdrowia (fizycznego i psychicznego), wieku, orientacji seksualnej, statusu społeczno-ekonomicznego3. Cechy uznane za przesłanki dyskryminacji, np. według prawa, to pierwotne elementy tożsamości, czyli te, których człowiek sam nie wybiera, z którymi się najczęściej rodzi i które znacznie trudniej, jeśli w ogóle, może zmienić. Termin „dyskryminacja” jest ściśle związany z władzą, rozumianą jako umiejętność narzucania swojej woli innym, podporządkowywanie jednej grupy (tzw. mniejszościowej), normom i niepisanym zasadom usankcjonowanym przez drugą grupę (tzw. większościową - dominującą). Władza w społeczeństwie nie jest równo dystrybuowana,
a
analiza
braku
władzy
jest
ważnym
aspektem
rozważań
antydyskryminacyjnych. Cudzoziemcy w Polsce są mniejszością przede wszystkim pod względem etnicznonarodowym. Różni od grupy dominującej może ich wygląd, kolor skóry, miejsce urodzenia/ 3 „Cechy” – przesłanki dyskryminacji wymienione za definicją dyskryminacji Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej, w:
Edukacja
antydyskryminacyjna i jej standardy jakościowe. Praca zbiorowa. 2011. Warszawa: Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej w ramach projektu „Do-równaj jakości — rozwój standardów jakości edukacji antydyskryminacyjnej” dofinansowanego ze środków Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich.
pochodzenia, wyznanie, światopogląd i system wartości. Cechy wymienione powyżej są elementami tożsamości, które potrafią zyskać na ważności, ponieważ narażają ich na wyróżnianie i mogą stać się powodem gorszego traktowania w Polsce. Są to podstawowe kategorie brane pod uwagę przy ocenie sytuacji cudzoziemców w kontekście dyskryminacji i nierównego traktowania. Każda osoba posiada jednak wiele tożsamości. Ludzie nie postrzegają samych siebie wyłącznie przez pryzmat przynależności etnicznej czy narodowej, a na ich „ja” składa się zazwyczaj wiele identyfikacji grupowych (płeć, wiek, i inne). Omawiając zjawisko dyskryminacji cudzoziemców, warto pamiętać, by nie redukować doświadczenia tej grupy społecznej do ksenofobii, rasizmu i innych przejawów dyskryminacji bazujących na przesłankach etnicznych i narodowych. W codziennym funkcjonowaniu ludzi z tej grupy różne przesłanki dyskryminacji
sumują się, wchodzą z sobą w interakcje, tworząc nowy,
charakterystyczny system wykluczeń nazywany dyskryminacją wielokrotną, krzyżową lub wiązaną (Cieślikowska, Sarata 2011). Cudzoziemcy
mogą doświadczać dyskryminacji z
powodu przynależności etnicznej lub narodowej, ale także każdej innej cechy, np. płci, sprawności, orientacji seksualnej, statusu ekonomicznego; dodatkowo ze względu na te różne cechy łącznie. Najbardziej rozpoznaną i najczęściej wymienianą grupą podatną na dyskryminację są kobiety pochodzące z mniejszości etnicznych i choć zbieżność płci i pochodzenia etnicznego/rasy/pochodzenia migranckiego nie jest zdaniem badanych silniejszym prognostykiem zaistnienia dyskryminacji niż skrzyżowanie innych przesłanek, to jednak stała się ona najbardziej znanym i dostrzeganym jej przykładem (Burri, Schiek 2009).
SYTUACJA CUDZOZIEMCÓW W OBLICZU DYSKRYMINACJI – SKALA ZJAWISKA Do włączenia cudzoziemców do grup defaworyzowanych i dyskryminowanych w Polsce uprawnia wiedza pochodząca z licznych publikacji (patrz bibliografia). Większość badań przeprowadzonych
na ten temat poświadcza dyskryminację osób i grup
odróżniających się w Polsce pod względem narodowo-etnicznym (czyli mniejszości etnicznych i narodowych, uchodźców, różnych podgrup imigrantów dobrowolnych przebywających legalnie i nielegalnie). Agnieszka Mińkowska (2010, str. 168) pisze: (respondencicudzoziemcy) „spotykają się z nierównym traktowaniem, które wyraźnie dyskryminuje ich w stosunku do rdzennych mieszkańców i stoi na przeszkodzie pomyślnej integracji”. Autorzy niektórych publikacji (np. Klaus, Wencel 2010)
podkreślają, że dyskryminacja nie jest
incydentalna, jest zjawiskiem szerszym, a większość opisanych przez nich kazusów stanowi problem systemowy. Przemocy, ksenofobii i rasizmu doświadcza wielu cudzoziemców, z którymi badacze prowadzili wywiady. Każdy z respondentów (np. badań Mikulskiej 2010) potrafił przywołać nie tylko przykłady dyskryminacji z własnego życia, ale i wiele doświadczeń z życia innych, znanych mu imigrantów uchodźców dobrowolnych czy przymusowych. Niestety w jednym z najnowszych i najbardziej kompleksowych polskich badań nad dyskryminacją, prowadzonym na reprezentatywnej próbie badawczej (Antosz, Górniak 2012) jedynie ¼ Polaków i Polek jest świadoma, że istnieje dyskryminacja ze względu na pochodzenie etniczne. Więcej, bo 40% osób badanych przyznaje, że kolor skóry to jedna z trzech cech (oprócz orientacji seksualnej i niepełnosprawności) najmocniej kojarzonych z dyskryminacją. Wyższy wskaźnik dotyczy osób, które znają osobiście Czeczenów, Arabów, Wietnamczyków, osoby czarnoskóre - co druga z tych osób przyznaje, że są Polsce gorzej traktowani. Jednym z dużych ograniczeń w rozwoju świadomości na temat zjawiska jest znacząca homogeniczność etniczno-narodowa polskiego społeczeństwa, z racji czego odsetek Polaków i Polek z grupy większościowej, którzy osobiście doświadczyli gorszego traktowania z tego powodu jest znikomy (Antosz, Górniak 2012). Wiedza na temat dyskryminacji z powodów etniczno-narodowych nie jest też popularyzowana – z badań nad działalnością antydyskryminacyjną władz samorządowych (Grabowska, Rawłuszko 2011) wynika, że żadna ze 115 przebadanych jednostek samorządu terytorialnego w całej Polsce nie podjęła działań na rzecz grup zagrożonych dyskryminacją na tym tle. Brakuje danych i informacji na temat dyskryminacji cudzoziemców ze względu na cechy inne niż pochodzenie etniczne , narodowość, ewentualnie kolor skóry, wygląd i religię. Cudzoziemców rzadko wyróżnia się jako grupę przy badaniu innych przesłanek dyskryminacyjnych, mało jest także badań nad dyskryminacją wielokrotną (wyjątek stanowią nadal nieliczne badania dotyczące kobiet migrantek). Wyciąganie wniosków, jeśli chodzi o skalę zjawiska dyskryminacji cudzoziemców na podstawie posiadanych informacji nie jest łatwe, gdyż, jak piszą badacze, dane statystyczne częściej są odzwierciedleniem stanu wiedzy różnych instytucji publicznych i organizacji niż odzwierciedleniem rzeczywistości (Bloch 2010). Pokazanie liczebności grup imigranckich jest praktycznie nie do wykonania ze względu na liczne, omawiane w literaturze przedmiotu braki i ograniczenia (dane źródłowe mogą się powielać w poszczególnych instytucjach, nie sumują
się, nie uzupełniają się, są niepełne,
zmienne, oficjalne liczby znacznie się
różnią –
najczęściej są zaniżone - od szacunków badaczy, organizacji międzynarodowych i informacji przekazywanych przez organizacje mniejszościowe czy imigranckie, które z kolei często przeszacowują dane). Ponadto należy podkreślić ( za: Mikulska 2010), że nadal brakuje synchronizacji działań i wspólnej bazy danych dotyczących przejawów dyskryminacji ze względu na
pochodzenie etniczne i narodowość
(np. zachowań rasistowskich,
ksenofobicznych, przemocy motywowanej uprzedzeniami itp). Nie istnieją też przyjęte, ujednolicone i rozpropagowane instrumenty czy system do monitorowania tych zjawisk. Trudnością w zbieraniu danych na temat dyskryminacji i analizowaniu zjawiska jest również fakt, że same osoby doświadczające dyskryminacji nie zawsze potrafią i chcą swoje doświadczenia nazwać i scharakteryzować: „często osoby ankietowane albo nie rozumieją terminu, którym się posługujemy i w związku z tym nie potrafią zakwalifikować spotykających ich zdarzeń jako dyskryminacyjnych, albo też uważają za dyskryminujące wydarzenia, które za takie uznane być względem prawa nie mogą” (Klaus, Wencel 2010, str. 62). Agnieszka Mikulska (2010) dodaje, że kolejnym wyzwaniem w ocenie zjawiska dyskryminacji jest nie tylko brak świadomości bycia ofiarą dyskryminacji, ale też zgoda na taką sytuacje, na przykład gdy jest się pracownikiem pochodzącym z kraju uboższego niż Polska i praca w Polsce (nawet przy gorszych warunkach pracy i płacy niż mają Polacy czy bez zagwarantowanych praw pracowniczych i bezpieczeństwa) nadal „opłaca się”, tzn. przynosi i tak lepsze dochody niż możliwe do zdobycia w kraju pochodzenia. Zdarzają się też strategie świadomego nieprzyznawania się do dyskryminacji lub nieświadomego i wyuczonego wypierania przejawów uprzedzeń czy dyskryminacji. Ewa Nowicka i Aleksandra Winiarska (2010) piszą, że np. cudzoziemcy odróżniający się wyglądem fizycznym mają rozbudowany system mechanizmów obronnych i sposobów intelektualnego tłumaczenia sobie „nieprzyjemnych” zachowań. Powodem wypierania lub nieprzyznawania się do bycia ofiarą może być wstyd, utrata twarzy itp. i jest to tym bardziej trudne w kulturach, w których mężczyzna nie powinien okazywać słabości (Czeczenia), lub gdy utrata twarzy jest silnym konstruktem społecznym regulującym zależności społeczne (np. Chiny i Wietnam).
DYSKRYMINACJA ZE WZGLĘDU NA POCHODZENIE ETNICZNE I NARODOWOŚĆ – OBSZARY I PRZEJAWY
Na podstawie danych pochodzących z licznych raportów z badań nad sytuacją cudzoziemców możemy przywołać główne obszary życia, w których dochodzi do dyskryminacji ze względu na pochodzenie etniczne i narodowość. Poniżej przedstawione zostaną główne przejawy dyskryminacji i wnioski według podziału na obszary najczęściej opisywane w literaturze.
Edukacja Od kilku lat w polskim systemie edukacji wzrasta liczba szkół tzw. wielokulturowych. Status wielokulturowości w żargonie szkolnym otrzymują szkoły, w których oprócz polskich dzieci uczą się też dzieci cudzoziemskie i/ lub pochodzące z mniejszości etnicznych czy narodowych, bądź szkoły, które z racji statusu, obranej ścieżki dydaktycznej chcą się koncentrować na szeroko pojętej wielokulturowości.
Nauczyciele takich szkół stają zazwyczaj przed
wyzwaniami typowymi dla problematyki asymetrii grup większościowej i mniejszościowej, co wiąże się z zadaniem zajmowania się kwestią różnorodności, włączania i integracji. Sytuację dziecka cudzoziemskiego dobrze obrazuje wypowiedź ojca dzieci imigranckich w jednym z wywiadów prowadzonych przez Izabelę Czerniejewską (2010, str.60): „System edukacyjny w Polsce jest dostosowany tylko do dzieci polskich. Jakby w zwykłej klasie były dzieci niesłyszące i po 45 minutach lekcji nauczyciel powiedziałby, ze jutro piszemy kartkówkę, to co te dzieci by napisały? Moje dzieci «nic nie słyszą»”. W raportach z badań (Czerniejewska 2010; Mikulska 2010; Halik, Nowicka , Połeć 2006) znaleźć można informacje dotyczące problemów, jakie ma w szkole dziecko z niepolskim zapleczem kulturowym: • reakcja polskich dzieci – wynikająca często z braku doświadczeń w kontaktach międzykulturowych – bywa nieprzyjemna i wroga, co powoduje dodatkowy stres u dziecka odróżniającego się od rówieśników; • nie wszyscy nauczyciele mają świadomość, że pewne trudności i sytuacje wynikają z kulturowo odmiennego sposobu myślenia, rozwiązywania problemów czy sposobu
uczenia się; zdarza się także, że niedoceniają wagi odmienności kulturowej bądź ją ignorują; • kierując się zasadą takiego samego traktowania wszystkich dzieci, nie realizują odmiennych kulturowo potrzeb uczniów i w ten sposób łamią zasadę równego traktowania (brak zainteresowania nauczyciela sytuacją rodzinną dziecka, brak kontaktów
nauczyciel
–
rodzic,
niepoświęcanie
wystarczającego
czasu
na
tłumaczenie); • dzieci cudzoziemskie nie otrzymują też, przysługującego im prawnie, wsparcia instytucjonalnego np. kursy języka polskiego, które powinny być organizowane w szkołach, zdaniem niektórych dyrektorów i nauczycieli nie są potrzebne, podobnie jest, z ustawowo zapewnioną pomocą nauczyciela potocznie nazywanego asystentem kulturowym, z której to instytucji wiele szkół nie korzysta. Na brak wsparcia instytucjonalnego i merytorycznego oraz istotne braki systemowe, utrudniające czy wręcz uniemożliwiające pracę uwzględniającą odmienność kulturową uczniów, narzekają też sami nauczyciele i dyrektorzy. Pytani o zdanie mówią często, że czują się pozostawieni sami sobie (Czerniejewska 2010). Nawet najbardziej świadome, kompetentne i kulturowo wrażliwe grono pedagogiczne, zaangażowane grona rodzicielskie, działające wspierająco organizacje pozarządowe nie będą mogły realizować swoich zadań i misji (instytucjonalnych czy indywidualnych) bez strategicznych decyzji i wsparcia ze strony władz wyższych (ministerialnych, kuratoryjnych, samorządowych) i władz szkolnych (dyrektorzy i dyrektorki). Zdrowie Agnieszka Mińkowska (2010, str. 148) po analizie europejskich i krajowych aktów prawnych dotyczących dostępu i funkcjonowania cudzoziemców w opiece zdrowotnej stwierdza, że: „zasady ogólne dostępu do opieki zdrowotnej podczas pobytu cudzoziemca posiadającego ubezpieczenie ważne na terenie Polski odpowiadają zasadom obowiązującym obywateli RP, co stanowi istotne podstawy równego dostępu do świadczeń zdrowotnych dla cudzoziemców w Polsce”. Niestety badanie stanu realnego pokazało, że równość w dostępie do świadczeń zdrowotnych jest jedynie zadeklarowana w dokumentach, a pacjenci pochodzący ze
środowisk imigracyjnych i mniejszościowych są narażeni na wykluczenie z korzystania z systemu opieki zdrowotnej. Pierwszą opisywaną barierą jest język. Cudzoziemcy nie wiedzą, gdzie mogą znaleźć kompletne i systematycznie aktualizowane informacje o tym, jak działają polskie instytucje medyczne, nie ma ich też w językach im znanych. Sami pracownicy opieki medycznej nie są pewni, jakie możliwości leczenia ma w Polsce osoba obcego pochodzenia. Brak też oznaczeń na terenie placówek i dokumentów rejestracyjnych w językach obcych. Wnioski o barierze językowej zostały poparte również przez badania dotyczące lekarzy pracujących z uchodźcami (Grzymała-Moszczyńska i Nowicka 1998). Pokazały one , że znajomość języka cudzoziemców, zdaniem lekarzy, nie jest potrzebna w kontakcie z pacjentami i w celu postawienia diagnozy. W praktyce korzystają oni jednak z pomocy członków rodziny - zwłaszcza dzieci pacjentów - jako pośredników i tłumaczy w procesie leczenia, co jest naruszeniem nie tylko podstawowych praw pacjenta, ale także praw dziecka (Mińkowska 2010). Prawa cudzoziemca „do uzyskania od lekarza przystępnej informacji o stanie zdrowia” oraz prawo do intymności i godności w czasie udzielania świadczeń zdrowotnych (wg ustawy z dnia 6 lipca 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta) w związku z wymienionymi powyżej trudnościami językowymi, zostają poważnie naruszone. Ponadto pacjenci – respondenci wspominali o postawach i zachowaniach lekarzy, które mają dyskryminujący charakter: •
rasistowskim zachowaniu personelu i innych pacjentów polskich;
•
infantylizacji pacjentów odróżniających się
pochodzeniem etnicznym czy
narodowością: niepoważnym traktowaniu, ignorowaniu ich, udzielaniu informacji osobie towarzyszącej, pobłażliwości wobec umiejętności językowych tych pacjentów, nieuznawaniu lub bagatelizowaniu próśb o powtórzenie komunikatu czy diagnozy. Agnieszka Mińkowska wiele
barier, na które napotykają imigranci klasyfikuje jako
dyskryminację pośrednią, czyli występującą w przypadku, gdy pozornie neutralny przepis uniemożliwia konkretnej grupie równe korzystanie z jej praw. W tym kontekście problemy sprawia kwestia pozornie niedotycząca obszaru zdrowia, a mianowicie brak ujednoliconej transkrypcji obcych imion i nazwisk w alfabecie łacińskim. Różnie zapisane nazwiska uniemożliwiają czasami korzystanie z opieki zdrowotnej, gdyż np. stanowią barierę w uznaniu
polisy, w której widnieje nazwisko pacjenta zapisane inaczej niż w dokumentach medycznych. W przypadku Azjatów zdarza się też, że przestawiana jest kolejność imion i nazwisk, co przynosi podobne jak wspomniane powyżej skutki.
Rynek pracy Jednoznaczna ocena sytuacji cudzoziemców na rynku pracy nadal jest trudna, chociaż jest to jeden z lepiej zbadanych obszarów. Informacje pochodzące z różnych źródeł nie tworzą spójnego obrazu. Z jednej strony wyniki badań sondażowych i ilościowych, świadczą o akceptacji czy nawet przychylności Polaków dla imigrantów na polskim rynku pracy, szczególnie dla osób przybywających do Polski z krajów zachodnich. Interpretacje pozytywnego stosunku do cudzoziemców sięgają głównie po wspólnotę doświadczeń: Polacy pracowali lub pracują jako imigranci w różnych krajach Europy Zachodniej oraz dualizm rynku pracy: cudzoziemcy wykonują głównie dwa rodzaje prac, tzw. prace „3D” (dirty, dangerous, difficult), czyli brudne, niebezpieczne, trudne, których nie chcą wykonywać sami Polacy lub dostają stanowiska eksperckie, zasiadają w zarządach zagranicznych firm. Kraj pochodzenia cudzoziemców stanowi ważną zmienną różnicującą sytuację osób – pracownicy i pracownice pochodzące z zachodu w większości przypadków relacjonowanych w badaniach odczuwają dyskryminację pozytywną (lepsze traktowanie, przychylność), natomiast osoby z Rosji, Białorusi, Ukrainy, z Azji i Afryki doświadczają gorszego traktowania i braku równości. Z drugiej strony dane z badań eksperymentalnych (Wysieńska 2010), bazujących nie tyle na deklaracjach ludzi, co na ich działaniach, pokazują, że gdy pracodawcy mieli do dyspozycji kandydatów o takich samych kompetencjach, a różniących się jedynie pochodzeniem (Polak vs Ukrainiec lub Wietnamczyk) dochodziło do dyskryminacji niepolskich kandydatów do pracy. Ponadto informacje pochodzące z badań jakościowych potwierdzają często, że cudzoziemcy doświadczali gorszego traktowania, w tym np. rasistowskich zachowań ze strony pracodawców i współpracowników (Gracz 2007). Dane te świadczą o tym, że sfera deklaracji różni się od realnych zachowań wobec cudzoziemców na polskim rynku pracy, a także, że świadomość i wiedza Polaków, czyli osób z grupy większościowej, dotycząca dyskryminacji jest inna niż doświadczenia cudzoziemców - osób pochodzących z grup mniejszościowych.
Sytuację cudzoziemców różnicuje także ich status prawny (brak ważnego dokumentu uprawniającego do pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej 4 lub posiadanie pozwolenia na pobyt czasowy albo stały oraz pozwolenia na pracę). Osoby mające w Polsce nieuregulowany status pobytu i/ lub zatrudniane w „szarej strefie” są, tak samo jak nielegalnie pracujący Polacy, narażone na dyskryminację (brak ubezpieczenia zdrowotnego i społecznego, nieliczone nadgodziny, opóźnienia w wypłatach wynagrodzenia oraz wynagrodzenie dużo niższe niż u polskich pracowników wykonujących analogiczne prace, za: Wysieńska 2010). Cudzoziemcy nie dążą do posiadania dokumentów uprawniających do pobytu i pracy z braku wiedzy, że należy uregulować tę kwestię lub z obawy przed utratą własnej konkurencyjności (przy legalizacji wzrastają koszty pracy), ale również z powodu trudności, jakich doświadczają w urzędach przyznających zgodę na pobyt czy pracę. Na skomplikowane procedury i długotrwałość załatwiania formalnych uprawnień skarżą się także pracodawcy – zdecydowanie zniechęca ich to do uregulowania formy zatrudnienia cudzoziemców. Co prawda ustawa z dnia 15 czerwca 2012 r. o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym wbrew przepisom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, która jest implementacją dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/52/WE z dnia 18 czerwca 2009 r., zawiera minimalne normy w odniesieniu do kar i środków stosowanych wobec pracodawców zatrudniających nielegalnie przebywających obywateli krajów trzecich, to pojawiają się wątpliwości dotyczące rzeczywistej możliwości złożenia skutecznej skargi na pracodawcę przez poszkodowanego pracownika. Przepis może okazać się zupełnie martwy (Górski 2013). Jedna z badaczek (Wysieńska 2010) podkreśla, że sytuacje szczególnie sprzyjające dyskryminacji powstają, gdy cudzoziemcy otrzymują pozwolenie na pracę u jednego pracodawcy, co jest zasadą (zatrudnienie u
konkretnego pracodawcy stawia osobę
zatrudnioną w silnie asymetrycznej, zależnej relacji) lub, gdy praca wiąże się z zamieszkaniem u pracodawcy (większe prawdopodobieństwo nadużyć – od niskich zarobków, izolacji społecznej, przez brak prawa do urlopu po molestowanie). Analizy rynku pracy dotyczące podziału na płcie wykazały , że sytuacja cudzoziemek jest trudniejsza niż cudzoziemców (Chrzanowska, Gracz 2008; Kindler, Szulecka 2010; Kloc4 Osoby przebywające w Polsce bez ważnych dokumentów uprawniających do pobytu, nazywane kiedyś były nielegalnymi migrantami, ale obecnie postulowane jest mniej stygmatyzujące określenie nieudokumentowani migranci. Więcej informacji o terminologii i jej antydyskryminacyjnym wydźwięku w artykule: „Why undocumented migrants should not be referred to as ‘illegal’”, dostępny na stronie internetowej: http://picum.org/en/our-work/undocumented-migrants/terminology.
Nowak 2007). Kobiety doświadczają bowiem dyskryminacji wielokrotnej, czy krzyżowej – z jednej strony dotykają je problemy związane z pochodzeniem oraz, o czym była już mowa, ksenofobia znajdująca odbicie w zarobkach, warunkach pracy, codziennym traktowaniu, itp., a z drugiej wpływ płci i utrudnienia wynikające z macierzyństwa (nieuregulowana prawnie, wiążąca się z ryzykiem utraty pracy opieka nad chorymi dziećmi,, , podejmowanie pracy w godzinach umożliwiających opiekę itp.), z roli i statusu kobiety (nie każdy zawód jest dozwolony dla kobiet z różnych kultur; zależność od mężczyzn w kwestii podejmowania różnych decyzji, w tym pozwolenie na naukę języka czy podjęcie pracy). Izabela Koryś (2009) twierdzi, że migrantkom trudno jest wyrwać się z sektora nisko płatnych i mało prestiżowych prac domowych. Ubiegając się o stabilne i legalne miejsca pracy, kobiety migrantki muszą konkurować z mężczyznami z kraju przyjmującego i innymi migrantami oraz z kobietami – Polkami. Badaczki zajmujące się sytuacją kobiet migrantek na rynku pracy zwracają również uwagę na patologie wynikające z nierówności płciowych. Na przykładzie badań z udziałem Ukrainek można wnioskować, że sytuacja kobiet mieszkających ze swoimi pracodawcami jest szczególnie dramatyczna – naraża je bowiem nie tylko na izolację społeczną, ale niekiedy też na znęcanie, molestowanie czy przemoc ze strony pracodawcy lub członków jego rodziny (Kloc –Nowak 2007). Sytuacja migrantek przymusowych, które trafiają do Polski jako samotne matki, szczególnie tych z krajów muzułmańskich, jest jeszcze bardziej skomplikowana. Pozostawanie bez męskiej „opieki” naraża kobiety na przemoc seksualną (Chrzanowska, Gracz 2008). Badacze i badaczki zwracają też uwagę na szczególne położenie migrantów przymusowych. Borykają się oni z dodatkowymi barierami w porównaniu z imigrantami dobrowolnymi. Przybyli bowiem do Polski nie tylko w celu poprawienia swojej sytuacji bytowej, ale „walcząc o własne przetrwanie” (Gracz 2007). Są obciążeni traumami związanymi z wojną i prześladowaniami w swoim kraju. Ponadto dla wielu z nich ucieczka, pobyt w strzeżonym ośrodku dla cudzoziemców czy - co rzadsze, ale też się zdarza – areszcie w celu wydalenia, są kolejnymi czynnikami potęgującymi traumę. Katarzyna Gracz, po przeprowadzeniu wywiadów z uchodźcami, którzy przeszli całą skomplikowaną drogę od udziału w wojnie, przez ucieczkę, po otrzymanie statusu uchodźcy, stwierdza, że także doświadczenie pobytu w ośrodku dla cudzoziemców, choć początkowo daje poczucie bezpieczeństwa, staje się później doświadczeniem traumatycznym prowadzącym do wyuczonej bezradności. Współdziałanie takich czynników jak syndrom stresu pourazowego
(trauma wojenna), szok kulturowy i wyuczona bezradność bardzo silnie ograniczają tej grupie cudzoziemców wejście i funkcjonowanie na rynku pracy. Nieudolność systemu wsparcia i programów integracyjnych (Samoraj, Bieniecki 2007) utrudniają uchodźcom realne możliwości uniezależniania się od wsparcia finansowego pomocy społecznej.
Administracja publiczna Analiza działania urzędów dokonana przez Witolda Klausa (2010) wykazuje, że przygotowanie polskich urzędów do obsługi cudzoziemców jest niewystarczające, choć przytacza też dobre praktyki zaczerpnięte z instytucji, które dbają o zagwarantowanie standardów pracy uwzględniającej specyfikę cudzoziemskich klientów. Literatura przedmiotu (Klaus , Wencel 2010) wspomina głównie o trzech kategoriach dyskryminacji mającej miejsce w urzędach. Po pierwsze są to przepisy, które w pośredni sposób dyskryminują. Wiele z nich zostało sformułowanych przez osoby, które nie mają wystarczającej wiedzy na temat migracji i doświadczeń migracyjnych. Przepisy te są etnocentryczne, to znaczy dostosowane jedynie do sytuacji osób, które pochodzą z danego kraju i których mogą dotyczyć; ignorują obecność cudzoziemców w Polsce. Specyfika migracji wyklucza sprostanie pewnym obowiązkom stawianym przez polskie instytucje, jak na przykład wymaganie dokumentów, które wystawiane są w Polsce/ polskim obywatelom, ale niekoniecznie w wielu innych krajach. Istnieją też obszary, których przepisy nie regulują, a zatem rozwiązanie nieuregulowanej kwestii opiera się na indywidualnych interpretacjach urzędnika, jego uznaniowości oraz chęci i gotowości do zajęcia się taką sprawą. Badania pokazują jednak, że częstą reakcją przedstawicieli różnych instytucji na niejednoznaczne prawnie sytuacje jest unikanie bądź odmowa zajęcia się daną sprawą lub przekonywanie petenta do zrezygnowania z jej załatwiania. Po drugie mowa o działaniach urzędów publicznych, które nie tylko są nieprawidłowe, ale mogą być uznane za dyskryminujące. Należą do nich: • brak przygotowania (językowego, merytorycznego, kulturowego, itp.) urzędów i pracowników do świadczenia usług cudzoziemcom i przedstawicielom mniejszości
etnicznych oraz niewystarczająca liczba pracowników zatrudnionych specjalnie w tym celu; •
niezatrudnianie przedstawicieli i przedstawicielek grup mniejszościowych w polskich urzędach, którzy mogliby wpłynąć na zmianę stosunku urzędników do cudzoziemców;
• niedostateczne działania informacyjne, edukacyjne i szkoleniowe dla klientów urzędów odróżniających się pochodzeniem etnicznym bądź narodowym od grupy większościowej; • brak lub niedostateczne wsparcie i korzystanie z profesjonalistów – ekspertów w dziedzinie migracji, mniejszości etnicznych, dyskryminacji w codziennej pracy urzędników, oddelegowanych do świadczenia usług wspomagających proces obsługi danych klientów (np. wyspecjalizowani do pracy z cudzoziemcami prawnicy, czy psychologie znający proces uchodźctwa) oraz wydających opinie pomocne podczas tworzenia programów i działań uwzględniających specyfikę tej grupy; • brak strategii działań oraz programów wsparcia obsługi cudzoziemców i przedstawicieli mniejszości; • brak współdziałania różnych instytucji i organizacji, które mogłyby kompleksowo zajmować się sprawami
cudzoziemców i przedstawicieli mniejszości etnicznych,
poprzez wymienię doświadczeń i dobrych praktyk oraz uzupełnianie swoich kompetencji. Trzecim obszarem dyskryminacji cudzoziemców w urzędach są praktyki stosowane przez przedstawicieli administracji publicznej, które nie tylko świadczą o ich niechęci do cudzoziemców (sfera postaw), ale mają odzwierciedlenie w konkretnych zachowaniach. Cudzoziemcy często przytaczają przykłady lekceważenia klientów o niepolskim pochodzeniu, poprzez zwracanie się do nich po imieniu, depersonalizację, infantylizację, naruszanie prawa do prywatności, zwracanie się obraźliwymi przezwiskami, insynuowanie, że są kombinatorami czy przestępcami. Mowa tu głównie o pracownikach merytorycznych, ale w badaniach prowadzonych wśród uchodźców zwrócono także uwagę, że szczególnie dotkliwych naruszeń godności doznali oni od pracowników pomocniczych (np. osób z ochrony i sprzątających). Dodatkowe badania wśród policjantów pokazały, że funkcjonariusze nie mają wystarczającej
świadomości i wiedzy czym jest rasizm, stąd bagatelizują ten problem w trafiających do nich zgłoszeniach
(Mikulska 2010). Badania pokazały także, że przedstawiciele administracji
państwowej (straż graniczna, celnicy, konduktorzy, a niekiedy nawet policja) są bardziej nieprzychylni cudzoziemcom pracującym nielegalnie (Stefańska).
Ksenofobia, rasizm, przestępstwa z nienawiści Badacze i badaczki (Goździak 2010, Mikulska 2010, Łotocki 2010) podkreślają, że według badań Centrum Badania Opinii Społecznej przeprowadzanych corocznie od ostatnich siedemnastu lat, wzrasta sympatia Polaków do innych grup narodowościowych. Badacze podkreślają również, że Polacy relatywnie często (np. w porównaniu z wybranymi krajami bloku wschodniego) są przychylni
przyjazdom imigrantów do Polski, w większości nie
deklarują niechęci do podjęcia pracy przez cudzoziemców, nie są przeciwni temu, by obcokrajowcy i przedstawiciele innych narodowości byli ich sąsiadami, itp. W świetle różnych badań CBOS-u trend przychylności, akceptacji i sympatii stale wzrasta i ustawia Polskę na chlubnym miejscu na tle krajów europejskich. Wygląda zatem, że Polacy w sondażach i badaniach opinii publicznej chętnie pokazują siebie jako naród otwarty, tolerancyjny i przychylny różnorodności. W praktyce jednak okazuje się, ze prawie ¾ Polaków nie posiada przyjaciół i znajomych wśród cudzoziemców osiedlonych w Polsce (za: Goździak 2010) i ma słabo ukształtowane poglądy na ten temat. Jak się okazuje niski jest także poziom wiedzy o imigrantach, cudzoziemcach, mniejszościach etnicznych (wyniki badań nad urzędnikami pracującymi w instytucjach zajmujących się problemami cudzoziemców wskazują że, nie odróżniają oni odmiennych kategorii i grup cudzoziemskich o różnorodnym statusie społeczno-prawnym). Akty dyskryminacji w różnych obszarach życia nie należą do rzadkości, a obserwacje spontanicznych reakcji i codziennych zachowań Polaków (np. Szymańska 2008 i inne artykuły w „Gazecie Wyborczej”, zdaniem Ignacego Jóźwiaka, jest to gazeta codzienna najszerzej traktująca o problematyce etniczno-narodowej spośród badanej przez niego prasy, z akcentem na rasizm i problemy adaptacji) nie znajdują odzwierciedlenia w badaniach sondażowych. Mimo powyższych doniesień mamy w Polsce także wiele przykładów mowy nienawiści. W badaniach Sergiusza Kowalskiego i Magdaleny Tulli (2001) znaleźć można wnioski dotyczące licznych – nie tylko akcydentalnych – przejawów „publicznego znieważenia
grupy ludności lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu bezwyznaniowości”, które określane są w Kodeksie karnym mianem mowy nienawiści (Lipowska-Teutsch, Ryłko 2007, str. 22). Jest to zjawisko o tyle niepokojące, że treści te były widoczne nie tylko w radykalnych publikacjach znanych z neofaszystowskiego czy antysemickiego rysu, ale także w prasie codziennej „głównego nurtu”, dostępnej i czytanej powszechnie. Świadomość mowy nienawiści okazała się jednak w Polsce niska: w badaniach CBOS-u (2010) tylko 40% społeczeństwa przyznaje, że zetknęło się z wypowiedziami zakwalifikowanymi jako jej przykłady. Mowa nienawiści pojawia się najczęściej, zdaniem badanych, na murach i w mediach, a jej nadawcami są politycy, członkowie różnych organizacji ideologicznych, przechodnie na ulicy oraz osoby związane z Kościołem. Mowa nienawiści to jeden z obserwowanych przejawów dyskryminacji. Na nawoływaniu do nienawiści jednak się nie kończy. Raporty Mikulskiej (2008 i 2010) pokazują, że choć oficjalne statystyki odnotowują stosunkowo małą liczbę przestępstw na tle etnicznym, narodowym i rasowym, to najprawdopodobniej wiele z nich nie jest po prostu zgłaszana i nie figuruje w oficjalnych danych. Na podstawie wywiadów stwierdzono, że najczęstszym przejawem rasizmu jest publiczne znieważanie i wyzywanie z
powodu
pochodzenia, dochodzi także do ataków fizycznych, niejednokrotnie na tyle groźnych, że prowadzących do hospitalizacji. Do wszelkiego typu ataków przemocy i naruszania godności dochodzi najczęściej w miejscach publicznych, ale reakcja świadków zdarzeń rzadko kiedy kończy się interwencją. Częstsza jest obojętność i brak reakcji.
OCHRONA PRZED DYSKRYMINACJĄ Ideałem funkcjonowania grupy dominującej (etniczni Polacy w Polsce)
i grup
marginalizowanych (mniejszości etniczne, narodowe, cudzoziemcy) w życiu społecznym jest integracja, jednakże pełne współuczestnictwo, szczególnie na równych zasadach, jest często fikcją. Stereotypy, uprzedzenia i
dyskryminacja
są silnym fundamentem wykluczenia.
Automatycznym mechanizmem działania grup większościowych jest zabezpieczenie swojej pozycji i przynależnych jej przywilejów. Stąd zabieganie o utrzymanie stanu segregacji lub izolacji, które pozwalają utrzymać władzę / kontrolę nad grupami mniejszościowymi. Prawo antydyskryminacyjne ma za zadanie przeciwdziałać tym mechanizmom i chronić równoś
wszystkich ludzi. Powołuje się głównie na pierwotne elementy tożsamości, czyli te, których osoba nie wybiera. Elementy pierwotne, do których należą m. in. narodowość i pochodzenie etniczne, kraj pochodzenia, kolor skóry, są cechami prawnie chronionymi. Jeśli chodzi o przedstawicieli mniejszości etnicznych i narodowych w Polsce, to mają oni zagwarantowaną - chociażby od strony prawnej - ochronę przed dyskryminacją i dysponują „oficjalnymi”
możliwościami
zachowania
własnej
odrębności
i
tożsamości
mimo
niedominującego statusu. Są bowiem obywatelami polskimi, chronionymi Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., zabezpieczonymi dodatkowo ustawą z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. z 2005 r. nr 17, poz. 141). Pod tym względem dość dobrze zabezpieczoną grupą społeczną, znowu chociażby ze strony prawnej, są uchodźcy (ale jedynie ci, którzy posiadają status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą) wobec których Polska wypracowała dość rozbudowane działania integracyjne (Łotocki 2010), mocno jednak krytykowane od strony praktycznej (np. Jasiakiewicz, Klaus i Smoter 2006). W porównaniu z tymi grupami sytuacja imigrantów dobrowolnych jest niewystarczająco uregulowana integracyjnej i antydyskryminacyjnej.
pod względem polityki
Prawo rozróżnia dwie i kategorie cudzoziemców
przebywających na terytorium Polski :
cudzoziemców przybyłych z innych państw
członkowskich UE (obywatele UE) oraz cudzoziemców spoza Unii, czyli z tzw. państw trzecich. Maryla Koss-Goryszewska (2010a) pisze, że te dwie grupy,
zgodnie z prawem Unii
Europejskiej oraz prawem krajowym, traktowane są inaczej, a różnica polega na tym, że imigrantom spoza Unii, przebywającym legalnie, przysługuje znacznie mniej praw niż obywatelom UE. Przepisy antydyskryminacyjne dają lepszą ochronę obywatelom UE. Natomiast imigranci, którzy przebywają bez ważnych dokumentów uprawniających do pobytu na terytorium Polski, niemal nie mają żadnego zabezpieczenia przed dyskryminacją. Osoby niepolskiego pochodzenia doświadczają dyskryminacji nie tylko ze względu na pochodzenie etniczne czy narodowość. Nierówne traktowanie może być spowodowane innymi przesłankami oraz skrzyżowaniem lub zwielokrotnieniem cech (definicje dyskryminacji wielokrotnej i krzyżowej wprowadzono we wstępie artykułu). Polskie prawo zdaniem Eleonory Zielińskiej (w: Schiek, Burri 2009) nie zawiera definicji i zakazu dyskryminacji wielokrotnej wyrażonej explicite, jednakże w Kodeksie pracy ( art. 18 3a) założono, że dyskryminacja bezpośrednia lub pośrednia może pojawić się na bazie jednej lub kilku przesłanek. Dodatkowo na korzyść tych zapisów świadczy fakt, że przepisy zawierają otwarty
katalog cech, co w praktyce oznacza, że ochrona przed dyskryminacją może dotyczyć wszystkich przesłanek, w tym też w sytuacji ich przecinania się i nakładania na siebie. Prawo to jednak nie wszystko.
Powołując się na wiedzę dotyczącą
poziomów
dyskryminacji warto pamiętać, jak cenny jest każdy akt przeciwstawienia się dyskryminacji. Zajęcie stanowiska i podjęcie działań czy to indywidualnych, czy grupowych pozwala zatrzymać dyskryminację, ochronić osobę/grupę dyskryminowaną, ale także umacnia antyprzemocowe i antydyskryminacyjne wartości. Reagowanie na dyskryminację jest za każdym razem indywidualną decyzją, podejmowaną pod wpływem czynników zewnętrznych i osobistych motywacji. Często wymaga dużej odwagi i gotowości podjęcia ryzyka, niezależnie od tego czy jest się osobą / grupą dyskryminowaną, czy świadkiem zdarzenia. Dla świadka lub świadkini reagowanie jest często łatwiejsze i bardziej skuteczne niż dla samej osoby dyskryminowanej. Zarówno decyzja o podjęciu interwencji, jak i o jej zaniechaniu, jest reakcją na dyskryminację i jest brzemienna w skutki dla wszystkich zaangażowanych stron: osoby dyskryminowanej, dyskryminującej i świadka/kini. Ogromne znaczenie dla gotowości do reagowania na dyskryminację i przeciwdziałania jej ma modelowanie takich zachowań i edukacja.
Co robić w przypadku naruszenia zasady równego traktowania i dyskryminacji? Gdy osoba stwierdza, że dotknęła ją dyskryminacja, może zdecydować się na podjęcie środków prawnych w celu ochrony swoich praw. Należy jednak wiedzieć, że droga ta – jak piszą doświadczeni prawnicy i prawniczki - może być niełatwa i długa. Eksperci (Bogatko, Drabarz, Śmiszek 2013) proponują sporządzenie planu działania i dokładnie przedstawiają kolejne kroki, jakie mogą zostać podjęte przed wniesieniem pozwu do sądu (polubowne załatwienie sprawy za pomocą pism interwencyjnych, mediacji, ugody pozasądowej, wniosków i skarg do adekwatnych instytucji – opisane poniżej). Przedstawiają też możliwości działań podejmowanych na drodze sądowej. Więcej informacji w poradniku procesowym Przeciw dyskryminacji - vademecum prawne autorstwa Katarzyny Bogatko, Anny Drabarz i Krzysztofa Śmiszka, dostępnym na portalu: www.rownosc.info.
Osoby doświadczające dyskryminacji lub zagrożone dyskryminacją mogą szukać pomocy także w organizacjach pozarządowych, które działają na rzecz praw człowieka oraz przeciwdziałania dyskryminacji. Niektóre z nich oferują bezpłatne porady prawne, wsparcie w prowadzeniu sprawy, a także mogą brać udział w postępowaniu administracyjnym i sądowym. Wykaz polskich organizacji pozarządowych działających w obszarze przeciwdziałania dyskryminacji Darmowych porad prawnych udzielają także uniwersyteckie kliniki prawa działające przy wydziałach prawa uniwersytetów w całej Polsce. Ogólnopolska lista klinik Wnioski dotyczące naruszenia zasady równego traktowania można kierować do specjalnie podmiotu,
w tym celu powołanych instytucji państwowych. W Polsce nie ma jednego który
byłby
odpowiedzialny
za
realizację
całościowej
polityki
antydyskryminacyjnej. Kompetencje te są rozproszone pomiędzy kilka instytucji. Oto najważniejsze: RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH5 RPO jest konstytucyjnym, niezależnym od innych organów i niezawisłym w swojej działalności, organem ochrony prawnej, który działa na podstawie art. 80 i 208 - 212 Konstytucji oraz ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich. Rzecznik stoi na straży wolności oraz praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i innych przepisach prawa. Zadanie to Rzecznik realizuje przez kontrolę, czy na skutek działania lub zaniechania działań organów, organizacji i instytucji obowiązanych do przestrzegania i realizacji tych wolności i praw, nie nastąpiło naruszenie prawa oraz zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej i - w razie stwierdzenia takiego naruszenia – podejmuje stosowne działania. Rzecznik Praw Obywatelskich informuje na swojej stronie internetowej, że: „sytuacja cudzoziemców jest przedmiotem jego szczególnego zainteresowania. Dużą wagę przykłada on do aktywnego rozpoznawania problemów, z jakimi cudzoziemcy stykają się w Polsce. Prowadzony w Biurze RPO monitoring stanu przestrzegania praw migrantów ma szczególne znaczenie z uwagi na fakt, iż interwencje, zarówno w sprawach indywidualnych, jak i 5
Informację opracowano na podstawie: http://www.rpo.gov.pl [dostęp: 15 grudnia2013 r.] oraz Trociuk Stanisław, (red.), 2012. Przestrzeganie praw cudzoziemców w Polsce. Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich 2012, nr 11, Warszawa: Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich.
generalnych, Rzecznik Praw Obywatelskich podejmuje nie tylko na podstawie nadsyłanych skarg. Stosowne działania mogą także być podejmowane przez Rzecznika z inicjatywy własnej, po uzyskaniu informacji wskazujących
na możliwość zaistnienia naruszenia
określonych praw lub wolności”. Przy Biurze RPO działa Komisja Ekspertów ds. Migrantów, w skład, której wchodzą m.in.
przedstawiciele
organizacji
pozarządowych,
także
reprezentujących
samych
cudzoziemców, czy też instytucji naukowych, zajmujących się szeroko rozumianą problematyką migracji. Cudzoziemcy mogą kierować skargi do RPO osobiście lub poprzez pełnomocników (np. adwokatów, prawników, przedstawicieli organizacji pozarządowych). Jest kilka możliwości złożenia wniosku: pisemnie, osobiście podczas przyjęć interesantów, za pomocą formularza
elektronicznego,
za
pomocą poczty
elektronicznej
(
[email protected]),za pomocą elektronicznej skrzynki podawczej - ePUAP. Dotychczas składane skargi dotyczą głównie kwestii legalizacji pobytu na terytorium Polski. Znaczną część stanowią także skargi osób w stosunku, do których toczy się lub toczyło postępowanie zmierzające do ich wydalenia oraz cudzoziemców ubiegających się w Polsce o ochronę międzynarodową w formie statusu uchodźcy. Dość liczne są również skargi na obsługę ruchu granicznego, w tym na odmowy prawa wjazdu na terytorium RP. W ostatnich latach coraz częściej cudzoziemcy zwracają się do Rzecznika także w sprawach dotyczących rozpatrywania przez polskie konsulaty wniosków wizowych. Kontakt: Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich w Warszawie Aleja Solidarności 77 00 - 090 Warszawa centrala (+ 48 22) 55 17 700 fax (+ 48 22) 827 64 53
[email protected] INFOLINIA OBYWATELSKA 800 676 676 Przyjęcia Interesantów w Warszawie - Aleja Solidarności 77 poniedziałki: od 9.00 do 17.00 wtorki - piątki: od 9.00 do 15.00
Przyjęcia Interesantów w innych miastach: Bydgoszcz, Częstochowa, Gdańsk, Katowice, Kielce, Kraków, Lublin, Olsztyn, Wałbrzych, Wrocław. PEŁNOMOCNIK RZĄDU DO SPRAW RÓWNEGO TRAKTOWANIA6 Pełnomocnik
Rządu
do
Spraw
Równego
Traktowania
został
powołany
rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 22 kwietnia 2008 r. (Dz. U. z 2008 r. nr 75, poz. 450, z późn. zm.). Zgodnie z art. 31 ustawy z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz. U. z 2010 r. nr 254, poz. 1700), która weszła w życie 1 stycznia 2011 r.: "Pełnomocnik Rządu do Spraw Równego Traktowania ustanowiony i powołany na podstawie art. 10 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (Dz. U. z 2003 r. Nr 24, poz. 199, z późn. zm.) staje się Pełnomocnikiem Rządu do Spraw Równego Traktowania w rozumieniu niniejszej ustawy". Do głównych zadań Pełnomocnika należą: koordynacja działań międzyresortowych w zakresie równego traktowania, przeciwdziałanie dyskryminacji, realizacja zasady równego traktowania ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. W ramach swojej działalności Pełnomocnik zajmuje się opiniowaniem projektów aktów prawnych i innych dokumentów rządowych z zakresu przeciwdziałania dyskryminacji oraz przeprowadzaniem analiz i ocen rozwiązań prawnych pod kątem respektowania zasady równego traktowania. W wypadku, gdy Pełnomocnik uzna, iż konieczna jest zmiana lub wydanie aktu prawnego dotyczącego równego traktowania i przeciwdziałania dyskryminacji, może wystąpić z wnioskiem w tym zakresie do właściwych organów państwowych. Ważnym zadaniem Pełnomocnika jest również monitorowanie sytuacji w zakresie równego traktowania,
a
w
przypadku
stwierdzenia
dyskryminacji,
podejmowanie
działań
zmierzających do eliminacji lub ograniczenia jej skutków. Pełnomocnik może występować do organów, z którymi współpracuje, z wnioskiem o rozpatrzenie danej sprawy i zajęcie stanowiska, jeśli uważa, że należy to do ich kompetencji. Skargi i wnioski można nadsyłać do Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Traktowania zarówno pocztą, jak i drogą elektroniczną. 6
Informację opracowano na podstawie: https://rownetraktowanie.gov.pl/pelnomocnik-rzadu-do-spraw-rownego-traktowania [dostęp:: 15 grudnia 2013r.] oraz Bogatko, Katarzyna, Drabarz, Anna, Śmiszek ,Krzysztof, 2013. Przeciw dyskryminacji - vademecum prawne. Warszawa: www.rownosc.info, http://rownosc.info/index.php/main/index/page/705/ [dostęp; 15 grudnia 2013 r.].
Kontakt: Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Traktowania 00-583 Warszawa, Al. Ujazdowskie 1/3 tel: 022 694 75 35 fax: 022 694 72 34 e-mail:
[email protected]. PODSUMOWANIE Powyżej przytoczone informacje, pochodzące z raportów z badań nad sytuacją cudzoziemców pokazują, że cudzoziemcy i cudzoziemki doświadczają dyskryminacji w obszarze edukacji, pracy, zdrowia, bezpieczeństwa i kontaktów z urzędami na trzech poziomach: indywidualnym, instytucjonalnym i strukturalnym. Poziom indywidualny dyskryminacji to dostrzegalne na co dzień zachowania, takie jak akty słowne, niewerbalne przekazy czy inne działania przedstawicieli polskiego społeczeństwa – od przechodniów, znajomych, współpracowników, pracodawców, pracowników administracji, po liderów, polityków i kler, które są wyrazem niechęci, wrogości wobec obcych/ innych, mają podłoże lękowe, niekoniecznie związane z bezpośrednim i realnym zagrożeniem. W każdym z analizowanych obszarów (szkoły, urzędy, praca, służba zdrowia, bezpieczeństwo) autorzy i autorki raportów z badań przytaczali przykłady przejawów dyskryminacji. Mogą one mieć formę mikronierówności – drobnych, często nieuświadamianych i nieintencjonalnych, deprecjonujących zachowań werbalnych i niewerbalnych, które prowadzą do wykluczenia, ale także mogą przejawiać się w aktach agresji, nienawiści i przemocy. Doświadczanie przez cudzoziemców dyskryminacji na poziomie grupy, organizacji lub instytucji, wynikające ze zinstytucjonalizowanych praktyk i działań ze strony wielu ludzi to poziom instytucjonalny. Jego przejawami są przepisy obowiązujące w różnych instytucjach (szkołach, urzędach, szpitalach), ważne dokumenty dotyczące cudzoziemców wystawiane jedynie
w
języku
polskim,
sposób
funkcjonowania
instytucji
utrudniający
lub
uniemożliwiający cudzoziemcom sprawne funkcjonowanie i korzystanie na równi z praw i dóbr. Ponownie, w każdym z opisywanych obszarów życia pojawiały się przykłady dyskryminacji cudzoziemców na tym poziomie.
Przejawem dyskryminacji strukturalnej jest system prawno-społeczno-ekonomiczny, powodujący, że jednocześnie kilka dziedzin życia nakłada się na siebie i wzajemnie się wzmacnia, co powoduje wykluczenie społeczne. W każdym z tych poziomów dyskryminacji istnieją inne środki oraz
metody przeciwdziałania i reagowania na dyskryminację: od
indywidualnych, pojedynczych interwencji, przez działania grupowe, instytucjonalne (regulaminy, weryfikacja przepisów, zabezpieczenia), aż po zmiany systemowe. Warto dodać, że większość autorów polskich publikacji koncentruje się na opisywaniu doświadczenia i przytaczaniu przykładów dyskryminacji, odczuwanej przez cudzoziemców, związanych z przesłanką pochodzenia etnicznego, narodowości, koloru skóry czy sytuacji prawnej (legalność pobytu). Według europejskich badań7 zakrojonych na szeroką skalę (23 500 osób pochodzących z mniejszości etnicznych i imigranckich w 27 państwach członkowskich UE) pochodzenie (etniczne, migranckie) faktycznie pozostaje najbardziej znaczącą przesłanką dyskryminacji i ważniejszym niż inne cechy (np. wiek czy płeć) powodem doświadczania dyskryminacji Jednak jedna czwarta osób pochodzących z mniejszości etnicznych/ imigranckich wskazuje, że czuła się dyskryminowana ze względu na przynajmniej dwie cechy. Nakładanie się płci, wieku i religii/wiary staje się silnym predyktorem, powodem dyskryminowania określonych grup, np. młodych mężczyzn z mniejszości etnicznych czy grup imigranckich. Mężczyźni nieznacznie częściej niż kobiety relacjonują ogólne doświadczanie dyskryminacji wielokrotnej (57% do 47%) oraz w rozbiciu na różne przesłanki, wyjątkiem jest znacznie częstsze doświadczanie dyskryminacji z powodu religii/wiary (72% do 56%) oraz znacznie rzadsze doświadczanie dyskryminacji z powodu płci. Ponadto status społeczno-ekonomiczny ma związek z doświadczaniem dyskryminacji wielokrotnej: blisko połowa badanych doświadczających dyskryminacji pochodzi z grupy osób o najniższym dochodzie w państwach członkowskich UE. Wiele czynników (m. in. brak narzędzi czy systemu monitorowania zjawiska dyskryminacji, brak kompetencji odpowiednich służb do klasyfikowania zgłaszanych czynów jako dyskryminacji, trudności w zbieraniu danych na temat dyskryminacji z racji niskiej świadomości swoich praw i wiedzy na temat środków służących ochronie przed dyskryminacją wśród cudzoziemców czy nawet zgoda poszkodowanych na taką sytuację) utrudnia kompleksowe pokazanie zjawiska i jego skali. Większość raportów i analiz nie 7
Za: Sprawozdanie ‘Kluczowe dane’, cześć 5: Dyskryminacja wielokrotna, 2011, Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej.
kwestionuje jednak, że dyskryminacja migrantów czy mniejszości narodowych i etnicznych istnieje. Coraz więcej działań (projektów, publikacji) podejmowanych przez instytucje państwowe czy organizacje pozarządowe ma jednak sprzyjać poprawie sytuacji osób z grup mniejszościowych, umożliwiać dochodzenie swoich praw i ochronę przed dyskryminacją.
BIBLIOGRAFIA: 1.
Antosz, Patrycja, Górniak, Jarosław, 2012. Równe traktowanie standardem dobrego rządzenia. Raport z badań sondażowych,Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
2.
Biernath, Marta, 2008. Analiza funkcjonowania i integracji migrantów poza województwem mazowieckim: przypadek województwa małopolskiego i Krakowa. W: A. Grzymała-Kazłowska, 2008. Między jednością a wielością. Integracja odmiennych grup i kategorii imigrantów w Polsce, Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami UW, str. 241 260.
3.
Bloch, Natalia, Goździak, Elżbieta, (red.), 2010. Od gości do sąsiadów. Integracja cudzoziemców spoza Unii Europejskiej w Poznaniu w edukacji, na rynku pracy i w opiece zdrowotnej, Poznań: Centrum Badań Migracyjnych UAM.
4.
Bloch, Natalia, 2010. Cudzoziemcy spoza Unii Europejskiej w Poznaniu w świetle danych statystycznych. W: N. Bloch, E. M. Goździak, (red.). Od gości do sąsiadów. Integracja cudzoziemców spoza Unii Europejskiej w Poznaniu w edukacji, na rynku pracy i w opiece zdrowotnej, Poznań: Centrum Badań Migracyjnych UAM, str. 29 – 56.
5.
Bogatko, Katarzyna, Drabarz, Anna, Śmiszek, Krzysztof, 2013. Przeciw dyskryminacji vademecum prawne, Warszawa: www.rownosc.info.
6.
Burri, Susanne, Schiek, Dagmar, (red.), 2009. Multiple Discrimination in EU Law. Opportunities for legal responses to intersectional gender discrimination?, European Network of Legal Experts in the Field of Gender Equality for the European Commission DG Employment, Social Affairs and Equal Opportunities.
7.
Chrzanowska, Aleksandra, Gracz, Katarzyna, 2008. Sytuacja przymusowych migrantek na polskim rynku pracy. Analizy, Raporty, Ekspertyzy, nr 3. Warszawa: Stowarzyszenie Interwencji Prawnej.
8.
Cieślikowska, Dominika, Sarata, Natalia, 2011. Dyskryminacja wielokrotna – historia, teorie, przegląd badań. Warszawa: Fundacja Fundusz Współpracy. http://www.tea.org.pl/userfiles/file/Wielokrotna.pdf [dostęp: 14 grudnia 2013 r.].
9.
Cieślikowska, Dominika, 2010. Edukacja antydyskryminacyjna – Wiedza. W: D. Cieślikowska , M. Branka, (red.),
Edukacja Antydyskryminacyjna. Podręcznik
trenerski, Kraków: Stowarzyszenie Willa Decjusza. 10. Czerniejewska, Izabela, 2010. Cudzoziemiec jako uczeń i student. Integracja w obszarze poznańskiej edukacji. W: N. Bloch, E. M. Goździak ,(red.). Od gości do sąsiadów. Integracja cudzoziemców spoza Unii Europejskiej w Poznaniu w edukacji, na rynku pracy i w opiece zdrowotnej, Poznań: Centrum Badań Migracyjnych UAM, str.57 – 95. 11. Desponds, Anna, Lesińska, Magdalena, 2009. Obecność i funkcjonowanie społeczności imigranckich w Polsce. Przypadek Ukraińców i Wietnamczyków we Wrocławiu. W: A. Grzymała-Kazłowska, 2008. Między jednością a wielością. Integracja odmiennych grup i kategorii imigrantów w Polsce, Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami UW, str. 217 239. 12. Edukacja antydyskryminacyjna i jej standardy jakościowe. Praca zbiorowa, 2011. Warszawa: Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej w ramach projektu „Do-równaj jakości — rozwój standardów jakości edukacji antydyskryminacyjnej” dofinansowanego ze środków Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich. 13. Frelak, Justyna , Klaus, Witold, 2008. Integracja uchodźców w Polsce. Rekomendacje i dobre praktyki, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. 14. Frelak, Justyna, Klaus, Witold ,Wiśniewski, Jakub, 2007. Przystanek Polska. Analiza programów integracyjnych dla cudzoziemców w Polsce, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. 15. Grabowska, Magdalena, Rawłuszko, Marta, 2011. Równość standardem dobrego samorządu:
raport
z
badań
ankietowych,
Warszawa.
http://www.rownoscwsamorzadzie.pl/dokumenty/raport.pdf [dostęp:14 grudnia 2013 r.]. 16. Grzymała-Kazłowska, Aleksandra, 2008. Między jednością a wielością. Integracja odmiennych grup i kategorii imigrantów w Polsce, Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami UW. 17. Grzymała-Moszczyńska, Halina, Anczyk, Adam, Grzymała-Moszczyńska, Joanna, Łukasiewicz, Karolina, 2012. Diagnoza: Pochodzenie etniczne, religia, wyznanie, projekt „Równe traktowanie standardem dobrego rządzenia”, Warszawa: Uniwersytet Jagielloński i Pełnomocnik Rządu do Spraw Równego Traktowania. 18. Gutkowska, Agnieszka, 2009. Ewaluacja funkcjonowania poradnictwa prawnego dla uchodźców - analiza prawna i praktyczna, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. 19. Górski, Michał, 2013. Paragraf 53a, w: Biuletyn migracyjny, Warszawa: Uniwersytet Warszawski i Ośrodek Badań nad Migracjami, [dostęp: 26 lutego2014 r.]. 20. Halik, Teresa, Nowicka, Ewa , Połeć, Wojciech, 2006. Dziecko wietnamskie w polskiej szkole. Zmiana kulturowa i strategie przekazu kultury rodzimej w zbiorowości Wietnamczyków w Polsce, Warszawa: Prolog. 21. Jasiakiewicz, Agnieszka, Klaus, Witold , Smoter, Bartosz ,2006. Sytuacja cudzoziemców posiadających w Polsce zgodę na pobyt tolerowany - rekomendacje dla polskiej polityki integracyjnej. Analizy i Opinie, nr 60. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. 22. Jóźwiak, Ignacy, Bez cudzoziemców bylibyśmy ubożsi. Wizerunek cudzoziemców na łamach polskiej prasy, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. [dostęp: 11 kwietnia2011 r.]. 23. Karpieszuk, Wojciech, 2011. Będzie zakaz selekcji w stolicy. Gazeta Wyborcza. [dostęp: 18 kwietnia2011r.]. 24. Kindler, Marta, Szulecka, Monika, 2010. Integracja ekonomiczna migrantek na polskim rynku pracy. W: M. Kindler, J. Napierała, (red.). Migracje kobiet z i do Polski. Przegląd badań. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. 25. Klaus, Witold, 2010. Przygotowanie polskich urzędów do obsługi cudzoziemców. W: W. Klaus, (red.). Sąsiedzi czy intruzi? O dyskryminacji cudzoziemców w Polsce, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych i Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, str. 41 - 61. 26. Klaus, Witold i Wencel, Katarzyna, 2010. Dyskryminacja cudzoziemców w Polsce w latach 2008 – 2010.
W: W. Klaus, (red.). Sąsiedzi czy intruzi? O dyskryminacji
cudzoziemców w Polsce, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych i Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, str. 61 – 133. 27. Klaus, Witold i Wencel, Katarzyna, 2009. Dyskryminacja cudzoziemców w Polsce 2009. Analizy Raporty Ekspertyzy, Warszawa: Stowarzyszenie Interwencji Prawnej. [dostęp:14 kwietnia 2011r.]. 28. Klaus, Witold i Wencel, Katarzyna, 2008. Dyskryminacja cudzoziemców w Polsce. Diagnoza sytuacji. Analizy Raporty Ekspertyzy. Warszawa: Stowarzyszenie Interwencji Prawnej.
www.interwencjaprawna.pl/docs/ARE-610-dyskryminacja-praktyka.pdf
[dostęp: 14 kwietnia 2011r.]. 29. Kloc-Nowak, Weronika, 2007. Funkcjonowanie imigrantek z Ukrainy na polskim rynku pracy – sytuacja obecna i rekomendacje dla społeczeństwa przyjmującego. Analizy Raporty Ekspertyzy, nr 9. 30. Konieczna-Sałamatin, Joanna, Obraz cudzoziemców w polskiej prasie, Warszawa: Instytut
Spraw
Publicznych.
http://www.isp.org.pl/files/20679540930129539001254130365.pdf
[dostęp:
11
kwietnia 2011r.]. 31. Kopaliński
Władysław,
Słownik
wyrazów
obcych
i
zwrotów
obcojęzycznych,
http://www.slownik-online.pl/kopalinski/572405A88D9594DE412565BA002A4C51.php [dostęp:: 12maja 2013r.]. 32. Koryś, Izabela, 2010. Kobiety-migrantki: Warunki udanej integracji, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. 33. Koss-Goryszewska, Maryla, 2010a. Polska polityka antydyskryminacyjna wobec mniejszości narodowych, etnicznych i rasowych w świetle prawa Unii Europejskiej, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. 34. Koss-Goryszewska, Maryla, 2010. Testy dyskryminacyjne. Charakterystyka techniki i zastosowanie w wybranych krajach. W: W. Klaus, (red.). Sąsiedzi czy intruzi? O dyskryminacji cudzoziemców w Polsce, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych i Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, str. 301 - 311. 35. Kowalski, Sergiusz, Tulli, Magdalena. 2001. Mowa nienawiści. Raport 2001.,Warszawa: Otwarta Rzeczpospolita. http://or.icm.edu.pl/monitoring3.htm [dostęp: 13 marca2010 r.].
36. Lipowska-Teutsch, Anna,
Ryłko, Ewa ,(red.), 2007.
Przemoc motywowana
uprzedzeniami. Przestępstwa z nienawiści, Kraków: Towarzystwo Interwencji Kryzysowej. 37. Łodziński, Sławomir, 2003. Problemy dyskryminacji osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce. Polityka państwa, regulacje prawne i nastawienia społeczne.,Warszawa: Kancelaria Sejmu Biuro Studiów i Ekspertyz. 38. Łotocki, Łukasz, 2010. Integracja i dyskryminacja – od zagadnień teoretycznych do wyników badań. W: W. Klaus, (red.).. Sąsiedzi czy intruzi? O dyskryminacji cudzoziemców w Polsce, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych i Stowarzyszenie Interwencji Prawnej., str. 13 - 41. 39. Łotocki, Łukasz, 2009. Integracja i dyskryminacja – krajobraz 2009. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. http://www.isp.org.pl/files/7058458090547454001258550353.pdf [dostęp: 11kwietnia 2011r.]. 40. Mikulska, Agnieszka, 2008. Ksenofobia i dyskryminacja na tle etnicznym w Polsce – zarys sytuacji,
Warszawa:
Helsińska
Fundacja
Praw
http://www.hfhrpol.waw.pl/pliki/Ksenofobia_i_dyskryminacja_2008.pdf
Człowieka. [dostęp:
11
kwietnia 2011r.]. 41. Mikulska, Agnieszka, 2010. Rasizm w Polsce. Raport z badań wśród osób, które doświadczyły przemocy ze względu na swoje pochodzenie etniczne, rasowe lub narodowe, Warszawa: Helsińska Fundacja Praw Człowieka. 42. Mińkowska, Agnieszka, 2010. Cudzoziemiec jako pacjent. Integracja w sferze poznańskiej opieki społecznej. W: N. Bloch, E. M. Goździak, (red.). Od gości do sąsiadów. Integracja cudzoziemców spoza Unii Europejskiej w Poznaniu w edukacji, na rynku pracy i w opiece zdrowotnej, Poznań: Centrum Badań Migracyjnych UAM, str. 145 – 170. 43. Nowicka, Ewa, Winiarska, Aleksandra, 2010. Polska w doświadczeniach długoletnich imigrantów. W: W. Klaus, (red.). Sąsiedzi czy intruzi? O dyskryminacji cudzoziemców w Polsce, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych i Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, str. 133 – 209. 44. Samoraj, Beata , Bieniecki, Mirosław,
2007. Ocena skuteczności Indywidualnych
Programów Integracji. Wyniki badań prowadzonych wśród osób zajmujących się uchodźcami. W: J. Frelak, W. Klaus, J. Wiśniewski, (red.) Przystanek Polska – analiza programów integracyjnych dla uchodźców. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.
45. Sprawozdanie ‘Kluczowe dane’, cześć 5: Dyskryminacja wielokrotna, 2011, Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej. 46. Stefańska, Renata. Subjective discrimination. Do foreigners feel discriminated on polish labour
market?
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/conferences/documents/33rd_cei es_seminar_documents/3.6%20STEFANSKA%20EN.PDF. [dostęp : 19 kwietnia2011r.]. 47. Szymańska, Izabela.,2008. Radio Stadion nadało, Warszawa: Gazeta Stołeczna ,nr 100, 28kwietnia , str. 8. 48. Święćkowska, Teresa, 2010. Migracja i gender z perspektywy pracy domowej i opiekuńczej,
Warszawa:
Instytut
Spraw
Publicznych.
http://www.isp.org.pl/publikacje,1,440.html [dostęp: 30 marca 2011r.]. 49. Trociuk, Stanisław, (red.), 2012. Przestrzeganie praw cudzoziemców w Polsce. Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich 2012, nr 11, Warszawa: Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich. 50. Wysieńska, Kinga , Ryabińska, Natalya, 2010. Bezdomność uchodźców w Polsce – wyniki badania pilotażowego, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. 51. Wysieńska, Kinga, 2010. Nguyen, Serhij, czy Piotr? Pilotażowe badanie audytowe dyskryminacji cudzoziemców w rekrutacji. W: W. Klaus (red.) Sąsiedzi czy intruzi? O dyskryminacji cudzoziemców w Polsce, Warszawa: Stowarzyszenie Interwencji Prawnej. Analizowane i /lub cytowane akty prawne: Międzynarodowe akty prawne: 52. Międzynarodowa konwencja ONZ w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z 1966 r.(Dz. U. 1969, nr 25, poz. 187). Europejskie akty prawne: 53. Traktat amsterdamski ( Dz. U. UE C 340 z 10 listopada1997 r., obowiązuje od 1999 r). 54. Dyrektywa Rady 2000/43/WE (Dz. U UE L 180 z 19 lipca 2000 r.) 55. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/52/WE z 18 czerwca 2009r. 56. Traktat lizboński (Dz. U UE C 306/02 z 17 grudnia 2007 r., obowiązuje od 2009 r. )
57. Decyzja ramowa 2008/913/WSiSW, Dz. U UE L 328 z 6 grudnia 2008 r. 58. Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (Dz. U. UE C 83/389 z 30 marca 2010 r.) Polskie akty prawne: 59. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. 60. Ustawa z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy(Dz. U. z 1998 r. nr 21, poz. 94). 61. Ustawa z 15 lipca 1987 r. o rzeczniku praw obywatelskich (Dz. U. z 2001 r. nr 14, poz. 147. 62. Ustawa z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2009r. nr 52, poz. 417). 63. Ustawa z 2 sierpnia 1997r. - Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. nr 88, poz. 553). 64. Rozporządzenie Rady Ministrów z 22 kwietnia 2008 r. w sprawie Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Traktowania (Dz. U. z 2008 r. nr 75, poz. 450). 65. Ustawa z 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz. U. z 2005 r. nr 17, poz. 141). 66. Ustawa z 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz. U. z 2010 r. nr 254, poz. 1700); tzw. ustawa antydyskryminacyjna. 67. Ustawa z 15 czerwca 2012 r. o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym wbrew przepisom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2012 r., poz. 769); tzw. ustawa sankcyjna.
