Machiavelli a sw. Tomasz z Akwinu

WCZESNA FILOZOFIA NOWOŻYTNA XV-XVII wiek HISTORIA ETYKI (HISTORIA FILOZOFII)

Niccolò Machiavelli (1469-1527) a św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) etyka i polityka

Celem działań ludzkich jest osiągnięcie szczęścia: Arystoteles: doczesnego św. Tomasz: wiecznego

Człowiek jest istotą niesamodzielną sens Arystotelesowskiej i Tomaszowej definicji człowieka jako istoty politycznej/społecznej (zoon politikon, animal sociale)

- osiągnięcie szczęścia nie jest przedsięwzięciem samotniczym, indywidualnym, dokonuje się w środowisku społecznym i w ramach wspólnoty politycznej - dzięki relacjom z innymi ludźmi, a także napomnieniom człowiek może ćwiczyć się w cnocie i dążyć do jej osiągnięcia.

Św. Tomasz: szczęście, czyli osiągnięcie cnoty, wymaga oprócz tego, w wymiarze ponadnaturalnym, łaski Bożej, dzięki której cnoty wyuczone (naturalne), wsparte zostają cnotami wlanymi. To warunek osiągnięcia szczęścia wiecznego.

Ma

Europa w XI-XIII w., Mały atlas historyczny, Warszawa: PPWK, 1979

Europa w XIII wieku

Arystoteles, a za nim św. Tomasz, twierdzą, że państwo jest pełną wspólnotą (civitas est communitas perfecta), która umożliwia ludziom osiągnięcie tego, co konieczne do życia z tego za wynika także, że „ludzie nie żyją sami, a żyją dobrze, na ile prawa państwowe ukierunkowują ich życie ku cnotom”.

- pojedynczy człowiek nie jest w stanie ogarnąć całej wiedzy, która jest niezbędna do zaspokojenia różnych potrzeb, musi więc żyć „w gromadzie” - wiedza cząstkowa, jaką dysponują pojedynczy ludzie zmusza do wzajemnego wspierania się i zarazem je umożliwia.

Funkcjonalna konieczność istnienia czynnika kierującego władzy politycznej, władza polityczna zapewnia ład we wspólnocie politycznej, ludzie bowiem zabiegają o to, „co im odpowiada”, dążąc tym samym do celów rozbieżnych, nie są w stanie wytworzyć ładu samorzutnie, z wyjątkiem podziału pracy.

Władza polityczna: Analogia: władca - Bóg

władca, jeśli rządząc zmierza do dobra wspólnego, spełnia wobec wspólnoty rolę analogiczną do roli Boga, sprawującego pieczę nad całością wszechświata,

Państwo

• wspólnota naturalna, • czynnik porządkujący, • podtrzymujący więzi społeczne i wytwarzający nowe, • narzędzie realizacji dobra wspólnego, • niezbędny warunek osiągnięcia cnoty i szczęścia wiecznego

Św. Tomasz traktuje problem ustroju politycznego, podobnie jak Arystoteles, biorąc pod uwagę: - liczbę sprawujących władzę - ich stosunek do dobra wspólnego.

Wyróżnia: - rządy jednostki, nielicznych i wielu - rządy sprawiedliwe: monarchię, arystokrację i republikę - rządy niesprawiedliwe: tyranię, oligarchię i demokrację („cały lud jest jakby tyranem”)

Nie traktuje republiki (odpowiednika Arystotelesowej politei) jako ustroju najlepszego, lecz opowiada się za monarchią, czyli za sprawiedliwym jedynowładztwem.

Niccolò Machiavelli (1469-1527) Główne dzieła: Książę (1513, publ. 1532), przeł. W. Rzymowski, oprac. K. Grzybowski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1979 Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza (15121517) [w:] tenże, Wybór pism, przeł. J. Gałuszka i inni, oprac. K. Żaboklicki, Wstęp J. Malarczyk., Warszawa 1972.

Niccolò Machiavelli (1469-1527) - odszedł od wielowiekowej tradycji myślenia o polityce - wyznaczył nowy sposób pojmowania problemów władzy politycznej, politycznego porządku i państwa.

Machiavelli uważał, że czas i historia mają charakter cyrkularny (powtarzalny), a natura ludzka jest zmienna i zależy od okoliczności (sił). „We wszystkich czasach i we wszystkich miejscach działają i zawsze działały te same siły i te same namiętności. Dlatego ten, kto pilnie bada przeszłość może w każdym państwie przewidzieć, co przyjdzie, i dla odwrócenia tego posłużyć się środkami, którymi się posługiwały przeszłe pokolenia; jeśli nie znachodzi takich, wtedy może wymyślić nowe, opierając się na podobnych przypadkach.” (Rozważaniach nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza (1513), Wstęp)

Natura ludzka ujawnia swe złe i dobre strony w zależności od warunków. Pod wpływem niebezpieczeństw ludzie wykazują zmienność, niewdzięczność, chciwość, tchórzliwość, powodują się namiętnościami: żądzą zmiany, chęcią wyrządzania zła, ale także miłością i złością. Poczucie bezpieczeństwa i satysfakcja z dobrodziejstw czynionych na ich rzecz czyni z nich gotowych do poświęceń, do narażania się dla tego, kto budzi postrach, ale zapewnia bezpieczeństwo.

Charakteryzując ludzką naturę Machiavelli podkreślał rolę niemożliwych do zaspokojenia pragnień jako czynników powodujących działaniem człowieka i jego zależność od zmiennych okoliczności życia, czyli od fortuny. „Człowiek jest nienasycony w swych pragnieniach, w naturze jego leży bowiem żądza posiadania, fortuna pozwala mu osiągnąć niewiele. Stąd pochodzi jego wieczne niezadowolenie, a to, co posiadł, napełnia go odrazą; dlatego też gani teraźniejszość, chwali przeszłość i z utęsknieniem wygląda przyszłości – a wszystko bez żadnej rozsądnej przyczyny.” (Rozważania, Przedmowa do ks. II)

Podobnie o nienasyconej naturze ludzkich pragnień będzie mówił w następnym stuleciu Tomasz Hobbes .

Machiavelli, mając na względzie doświadczenie polityczne Florencji, dostrzega w szlachcie (nobiltà) i pospólstwie (vulgo) dwie warstwy, które nie mogą stać się fundamentem trwałego, ustroju politycznego.

Jedynie lud (popolo) - członkowie wspólnoty będący posiadaczami są ostoją państwa, a dynamika wspólnoty politycznej i ranga państwa ma swe źródło w rywalizacji między bogatszymi i biedniejszymi (popolo grasso i popolo minuto) w obrębie ludu.

Widoczny jest tu wpływ Arystotelesa, gdy idzie o rolę warstwy średniej i uznanie za najlepszy ustroju mieszanego, łączącego w sobie właściwości instytucji arystokratycznych i demokratycznych. Machiavelli, podobnie jak później Tomasz Hobbes (1588-1679), uważał, iż forma rządu (konkretna postać ustroju) nie ma istotnego znaczenia.

Władza choćby najskuteczniejsza musi mieć społeczne wsparcie, które gwarantuje trwałość porządku politycznego. Dlatego władca musi sprawiać wrażenie, że działa zgodnie z wzorcami etycznymi (cnotami), które podziela lud.

• ochrona racji stanu to warunek trwałości państwa • działania władzy politycznej w ramach prawa • nieuchronny konflikt polityki i zasad etycznych

Podobnie jak św. Tomasz z Akwinu Machiavelli uważał za uzasadnione: - złamanie prawa przez władzę polityczną ze względu na pożytek społeczny (ratio publicae utilitatis), gdy działa ona w warunkach wyższej konieczności dla obrony państwa - zasada działania państwa: „konieczność nie zna prawa/prawo nie obejmuje konieczności” (necessitas legem non habet).

Różnica w stosunku do tradycji chrześcijańskiej (inspiracja tradycją rzymską): konieczność przywrócenia równowagi w państwie przez zdobycie władzy politycznej, nawet w wyniku obalenia władzy legalnej, lecz nieudolnej.

Tego rodzaju rezultaty mogą osiągać ludzie silni, władcy lub jednostki dążące do władzy, obdarzeni virtù.

Virtù (cnota, z łac. virtus), pojmowana inaczej niż przez starożytnych: • • • • •

rozumność, umiejętność podejmowania decyzji, rozwaga, zdolność przewidywania skutków działań, chytrość

Wszystko jest podporządkowane interesom państwa.

Człowiek obdarzony virtù jest w stanie w pewnej mierze przeciwstawić się losowi i fortunie dostosowując swe działania do nieuchronnego biegu rzeczy i, korzystając z wiedzy o przeszłości, unikać zgubnych skutków rozwoju wypadków.

„/…/ niepodobna przyjąć, aby zanikła nasza wolna wola, więc sądzę, że może być prawdą, iż los w połowie jest panem naszych czynności, lecz jeszcze pozostawia nam kierowanie drugą ich połową lub nie o wiele mniejszą ich częścią. Widzę w nim podobieństwo do rwącej rzeki, która gdy wyleje, zatapia równiny, przewraca drzewa i domy, zabiera grunt w jednym miejscu, układa w innym, każdy przed nią ucieka, każdy ustępuje przed jej wściekłością, nie mogąc jej się oprzeć.

Lecz chociaż taką jest rzeka, nie znaczy, żeby ludzie, gdy spokój powróci, nie mogli zabezpieczyć się groblami i łamami w taki sposób, żeby ona, przybierając później, albo popłynęła kanałem, albo żeby jej impet nie był tak nieokiełznany ani tak szkodliwy.” (Książę, r. XXV)

W filozofii politycznej Machiavellego: - racja stanu, zastępuje kategorię etyczną dobra wspólnego, - odejście od koncepcji wychowania obywateli (paideia), a tym bardziej poddanych, - mechanizmy socjalizacyjne są ważniejsze: wytwarzają w ludziach trwałe sposoby postępowania, czyniąc ich bardziej przewidywalnymi.

W księdze VIII Księcia Machiavelli wskazuje na konieczność ograniczenia stosowania przemocy w utrwalaniu zdobytej władzy:

„Okrucieństwa, można powiedzieć są dobrze użyte (jeżeli wolno o złym powiedzieć, że jest dobre) wówczas, gdy zostają wywarte raz jeden w koniecznej potrzebie utrwalenia władzy, w następstwie zaś już się do nich nie wraca, wyzyskując natomiast władzę utrwaloną ku jak największemu pożytkowi poddanych. (Książę, Ks. VIII)”