NEUROPSYCHOLOGIA JESIENI ŻYCIA

Psychologia Rozwojowa, tom 17 nr 1, pp. 85-98 Kraków 2012 Published online May 24, 2012 DOI 10.4467/20843879PR.12.007.0382

NEUROPSYCHOLOGIA JESIENI ŻYCIA Krzysztof Jodzio Summary Neuropsychology of later lifeng Contemporary debate on human aging is intensive and multifaceted in nature because of agerelated transformation in many contemporary societies, i.e. a rapid increase of mean life expectancy (increasing numbers of healthy old people). The aim of this article is to discuss changes in brain and behavior that occur in later life. Life-span developmental neuropsychology emphasizes a close relationship between cognitive problems in later life and age-related loss of large neurons in some parts of the brain. Large neurons shrink into smaller neuron classes. The most pronounced atrophic changes have been reported in the prefrontal area, hippocampus, ubstantianigra and locus cinereus. This article presents also common clinical conditions of later life, such as differential diagnosis of age-associated behavioral changes and dementias. There may be multiple causes of neurogeriatric disorders, such as Alzheimer’s disease. There has been considerable interest in the possible causative role of cognitive and brain reserve which differs among individuals. Therefore between-individual heterogeneity related to normal cognitive aging is signifi cant. Namely, if cerebral pathology occurs (e.g., neurodegeneration with dementia), persons with a greater reserve may not demonstrate the same cognitive impact as others with the same pathology (e.g. lesion size) but less reserve. It is also widely believed that mental difficulties in lder adults cannot be easily attributed to psychomotor slowness which may reflect a loss of white matter tissue, i.e. dysmielinisation of nerve fibers. This article emphasizes an importance of ecologically valid assessment of older adults, whose everyday activities and real--world abilities cannot be predicted by the traditional tests and sophisticated procedures emerging from purely experimental investigations. Słowa kluczowe: diagnostyka neuropsychologiczna, mozg, otępienie, starzenie się, zasoby poznawcze Key words: aging, brain, cognitive reserve, dementia, neuropsychological assessment

PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA, 2012 * tom 17, nr 1

s. 85–98; DOI 10.4467/20843879PR.12.007.0382

KRZYSZTOF JODZIO Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdański, Gdańsk Institute of Psychology, University of Gdansk

Neuropsychologia jesieni życia Neuropsychology of later life Summary. Contemporary debate on human aging is intensive and multifaceted in nature because of age-related transformation in many contemporary societies, i.e. a rapid increase of mean life expectancy (increasing numbers of healthy old people). The aim of this article is to discuss changes in brain and behavior that occur in later life. Life-span developmental neuropsychology emphasizes a close relationship between cognitive problems in later life and age-related loss of large neurons in some parts of the brain. Large neurons shrink into smaller neuron classes. The most pronounced atrophic changes have been reported in the prefrontal area, hippocampus, substantia nigra and locus cinereus. This article presents also common clinical conditions of later life, such as differential diagnosis of age-associated behavioral changes and dementias. There may be multiple causes of neurogeriatric disorders, such as Alzheimer’s disease. There has been considerable interest in the possible causative role of cognitive and brain reserve which differs among individuals. Therefore between-individual heterogeneity related to normal cognitive aging is significant. Namely, if cerebral pathology occurs (e.g., neurodegeneration with dementia), persons with a greater reserve may not demonstrate the same cognitive impact as others with the same pathology (e.g. lesion size) but less reserve. It is also widely believed that mental difficulties in older adults cannot be easily attributed to psychomotor slowness which may reflect a loss of white matter tissue, i.e. dysmielinisation of nerve fibers. This article emphasizes an importance of ecologically valid assessment of older adults, whose everyday activities and real-world abilities cannot be predicted by the traditional tests and sophisticated procedures emerging from purely experimental investigations. Słowa kluczowe: diagnostyka neuropsychologiczna, mózg, otępienie, starzenie się, zasoby poznawcze Key words: aging, brain, cognitive reserve, dementia, neuropsychological assessment WPROWADZENIE Starość nieprzypadkowo nasuwa na myśl metaforę jesieni. Choć jesień nie wszyscy uznają za najbardziej wyczekiwaną porę roku, ma ona wiele specyficznego uroku. Nazywana „złotą” budzi zachwyt. Również starzenie się to szczególny i poniekąd paradoksalny okres

życia człowieka, który pomimo że zmaga się z naturalnymi ograniczeniami typowymi dla wieku oraz świadomością coraz bliższego kresu życia, podejmuje nowe wyzwania i zadania rozwojowe. Ich realizacja zaś daje poczucie satysfakcji i samozadowolenia. Trudno nie zgodzić się z opinią, że „szczęśliwym można być w każdym wieku” (Steuden, 2011, s. 10).

Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostępniania serwisach bibliotecznych

86 Równie przekonująco brzmią słowa Antoniego Kępińskiego (1992, za: Śmigiel, 1998): „Podobnie jak jesień może być najpiękniejszą porą roku, tak i starość może być najlepszym okresem życia, w którym osiąga się życiową mądrość i czuje się prawdziwy smak życia”. Funkcjonowanie człowieka w okresie późnej dorosłości jest złożonym i wielopłaszczyznowym procesem, budzącym zainteresowanie licznego i coraz bardziej zróżnicowanego grona specjalistów, którzy na przemian podkreślają biologiczny, medyczny, społeczny, filozoficzno-egzystencjalny czy psychologiczny aspekt wieku senioralnego. W debacie poświęconej temu okresowi życia uczestniczą także przedstawiciele neuropsychologii oraz dyscyplin pokrewnych, na przykład nauk o układzie nerwowym (neuroscience), potocznie zwanych „neuronauką” (Bettcher, Giovannetti, 2009; Cabeza, Nyberg, Park, 2010; Park i in., 2001). Zdaniem Steuden (Bettcher, Giovannetti, 2009; Cabeza, Nyberg, Park, 2010; Park i in., 2001) współczesne badania nad dokonującymi się z wiekiem zmianami aktywności mózgu są obiecujące, ponieważ mają interdyscyplinarny charakter, a przy tym podkreślają adaptacyjny potencjał i plastyczność mózgu starzejącego się człowieka. Istota podejścia neuropsychologicznego w odniesieniu do późnej dorosłości polega na eksponowaniu różnic w psychologicznych wykładnikach starzenia się fizjologicznego i tzw. starzenia się patologicznego. Przedmiotem badań są zmiany w funkcjonowaniu psychicznym osób w różnych okresach cyklu życiowego ze szczególnym uwzględnieniem wskaźników starzenia się struktur mózgowia i behawioralnych przejawów tego procesu (Łuczywek, Kądzielawa, 2005). Dzięki wynikom intensywnie prowadzonych badań wyłoniła się odrębna subdyscyplina – neuropsychologia geriatryczna (por. Bettcher, Giovannetti, 2009). Przejawem analogicznego trendu w naukach medycznych jest ugruntowana od wielu lat pozycja medycyny geriatrycznej (Chodorowski, 2005) czy psychogeriatrii (Bartoszewski, Halaunbrenner-Lisowska, Majchrzyk, 1978; Bilikiewicz, 1995).

Krzysztof Jodzio

O rozwoju i popularności neuropsychologii osób starszych zadecydował splot trzech wydarzeń. Po pierwsze, należy wspomnieć o reorientacji czy wyraźnym przełomie w samej psychologii rozwojowej, której przedstawiciele, dawniej skoncentrowani na mechanizmach kształtujących zachowania dzieci i młodzieży, zajęli się też badaniami nad rozwojem człowieka w ciągu całego życia, a więc również wpisanym w ten rozwój procesem starzenia się (life-span developmental psychology). Po drugie, główną rolę odgrywają zjawiska społeczno-demograficzne, tzn. dynamiczne przemiany w warunkach życia człowieka w krajach wysoko rozwiniętych. Zmienia się struktura wiekowa społeczeństw wskutek wydłużania się życia. Zwracał na to uwagę Bilikiewicz już podczas Zjazdu Psychiatrów Polskich w 1992 roku, kiedy truizmem nazwał stwierdzenie, że „postęp medycyny i opieki społecznej przyczynia się w skali globalnej do powolnego i stałego wydłużania się życia ludzkiego, a tym samym starzenia się populacji całego świata” (za: Bilikiewicz, 1995). Proces ten naturalnie stawia przed badaczami nowe wyzwania. Po trzecie, intensyfikacji badań neuropsychologicznych nad procesem starzenia się sprzyja od ćwierć wieku ogromna wręcz fascynacja mózgiem oraz jego regulacyjną rolą w życiu człowieka zdrowego oraz zmagającego się z chorobą. Niebagatelny wpływ odegrały tutaj osiągnięcia nowoczesnej radiologii, na przykład skonstruowanie metod umożliwiających nie tylko drobiazgową ocenę neuroanatomiczną, lecz także obserwację aktywności mózgu podczas rozwiązywania rozmaitych zadań eksperymentalnych (zob. Cabeza, Nyberg, Park, 2010; Raz, 2004; Van Petten i in., 2004). Neurobiologii „jesieni życia” w jej różnych odcieniach w całości są poświęcone takie międzynarodowe czasopisma, jak „Aging, Neuropsychology, and Cognition”, „Neurobiology of Aging” czy „Dementia and Geriatric Cognitive Disorders”. Artykuły na temat neurobehawioralnego aspektu starości regularnie ukazują się także w czasopismach z zakresu neurorozwoju, między innymi „Brain and Development”, „Deve-

Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostępniania serwisach bibliotecznych

Neuropsychologia jesieni życia

lopmental Cognitive Neuroscience” czy „Developmental Neuropsychology”. Celem artykułu jest omówienie procesów zachodzących w starzejącym się mózgu, jak również ich wpływu na aktywność psychiczną osób cieszących się dobrym zdrowiem oraz osób zmagających się z problemami zdrowotnymi typowymi dla okresu późnej dorosłości.

NEUROPSYCHOLOGICZNY OBRAZ FUNKCJONOWANIA POZNAWCZEGO W JESIENI ŻYCIA Wiek wpływa na przebieg poszczególnych procesów poznawczych w sposób zróżnicowany, czyli bardziej wybiórczy niż uogólniony. W rezultacie profil badania diagnostycznego danej osoby często okazuje się nieharmonijny. Zgodnie z powszechnym przekonaniem z wiekiem szybciej obniża się inteligencja płynna niż skrystalizowana (La Rue, 1992). W miarę upływu lat problemy zaczyna sprawiać percepcja złożonych bodźców, rozumowanie problemowe na poziomie abstrakcyjnym, przełączanie uwagi oraz szybka aktualizacja posiadanej wiedzy. Wiele z wymienionych problemów jest objawem osłabienia funkcji wykonawczych (Jodzio, 2008; Van Petten i in., 2004), zwłaszcza samokontroli procesów poznawczych, których przebieg w jesieni życia staje się wolniejszy oraz mniej zintegrowany niż dawniej. Najwięcej uwagi poświęcono problemom pamięciowym osób starszych, przy czym przedmiotem badań jest zarówno pamięć krótkotrwała, współcześnie częściej nazywana operacyjną (working memory), jak i pamięć długotrwała. Ograniczona z wiekiem wydolność pamięci operacyjnej doczekała się kilku psychologicznych interpretacji. Początkowo przyczyny zapominania, podobnie zresztą jak większości problemów poznawczych w starszym wieku, upatrywano w ogólnie spowolnionym tempie przetwarzania informacji, jednak hipoteza ta okazała się zbyt uproszczona. Nie wyjaśnia choćby bardziej wybiórczego niż globalny charakteru ograniczeń sprawności mentalnej u osób starszych. Co więcej, po-

87 dzielność uwagi pogarsza się z wiekiem ponad oczekiwane efekty ogólnego spowolnienia, co jednak w żaden sposób nie kwestionuje faktu, iż szybciej rozumują ludzie młodsi niż starsi (zob. Verhaeghen i in., 2006). Podzielność i przełączanie uwagi to nie jedyne procesy przypisywane pamięci operacyjnej, której działanie z wiekiem słabnie, zwłaszcza jej nadrzędnego elementu – centralnego systemu wykonawczego – kontrolującego całość przetwarzania i wydatkowania zasobów uwagi. Niektórzy badacze, jak James Juola ze współpracownikami (2000) czy Hasher i Zacks (1988, za: Park i in., 2001), wskazują na nieskuteczny mechanizm hamowania procesów poznawczych i własnych reakcji jako na istotny czynnik w etiologii skojarzonego z wiekiem deficytu pamięci operacyjnej. W wyniku swoistego jej „przeładowania” pojemność okazuje się niewystarczająca do rozwiązywania bardziej skomplikowanych zadań, zwłaszcza doraźnego przeorganizowania materiału w toku różnych manipulacji mentalnych, wymagających na ogół podjęcia większego wysiłku psychicznego. Ludzie w wieku senioralnym bowiem nie pozbywają się na bieżąco z pamięci treści nieprzydatnych z punktu widzenia obecnie realizowanego zadania, koncentrując się na zbyt wielu mało istotnych wątkach. Niemożność zahamowania intruzyjnych skojarzeń prowadzi niejako do „zaśmiecania” pamięci, której pojemność wtedy za szybko się wyczerpuje, co z kolei utrudnia myślenie i zapamiętywanie. Warto jednak dodać, iż zapominanie u osób starszych nie jest zwykłą odwrotnością zapamiętywania i uczenia się. Zgodnie z powszechną opinią przyczyną zapominania są raczej trudności z wydobywaniem materiału niż z jego konsolidacją i samym przechowywaniem w pamięci długoterminowej, gdyż udzielane wskazówki poprawiają przebieg przypominania. Poza tym ocena pamięci rozpoznawczej (recognition memory) wypada prawidłowo, kontrastując z wynikami badań osób z otępieniem, zwłaszcza chorobą Alzheimera, która objawia się zaburzeniami konsolidacji i przechowywania materiału (zob. Jodzio, 2011). Niemożność szybkiego wydobycia z pamięci jej zawarto-

Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostępniania serwisach bibliotecznych