Ochrona zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich w Polsce

Ochrona zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich w Polsce Jędrzej Krupiński Instytut Zootechniki – Państwowy Instytut Badawczy

Od zarania dziejów człowiek związany jest ze zwierzętami. AŜ do czasów nowoŜytnych w pojęciach ludzi zwierzęta zachowały wiele cech zagadkowych, tajemniczych, a nawet niepojętych, nasuwających myśl, Ŝe są one nosicielami demonicznych mocy kosmicznych lub boskich, mogących oddziaływać na ludzi zarówno korzystnie jak i szkodliwie. Usiłowano więc magicznymi sposobami uruchamiać te domniemane właściwości przez zaklęcia, gesty, tańce, które miały nabierać większej mocy, gdy uczestnicy przystrajali się w zwierzęce futra, pióra, rogi, zęby i maski. O wzajemnym powiązaniu świata ludzi i zwierząt moŜe świadczyć fakt, Ŝe w staroŜytnych kulturach: sumeryjskiej, egipskiej, kreteńskiej, greckiej bogowie często przybierali postać zwierzęcia, często równieŜ zwierzęta były atrybutami bogów (np. łania Artemidy, wąŜ Asklepiosa, orzeł Zeusa, owca Junony, kogut Hermesa, lew Hefajstosa). W wielu religiach pierwsze nakazy i zakazy moralne i etyczne dane człowiekowi dotyczyły zwierząt. Zwierzęta często teŜ składano bogom w ofierze. Fascynacje ludzi zwierzętami znalazły swoje odbicie w wielkich dziełach kultury i sztuki, bo przecieŜ wspaniałe sceny ze zwierzętami malowano i ryto na ścianach i sklepieniach jaskiń juŜ w okresie kultury oryniackiej i magdaleńskiej (jak w Altonirze lub Lascaux). Zwierzęta znalazły równieŜ poczesne miejsce w symbolice jako wyraz siły i namiętności, jako odzwierciedlenie cech ludzkich i boskich. Wzbogaciły teŜ symbolikę heraldyczną. NaleŜy wspomnieć, Ŝe heraldyka i astronomia równieŜ czerpały obficie ze świata zwierząt. Na dwanaście konstelacji zodiaku siedem jest zwierzęcych: Baran, Rak, KozioroŜec, Lew, Ryby, Skorpion i Byk. Z poznanych 76 gwiazdozbiorów aŜ 37 nosi nazwy zwierząt – prawdziwych i mitycznych. RównieŜ obecnie w epoce statków kosmicznych, komputerów, internetu i nanotechnologii przetrwały ścisłe i Ŝywe związki człowieka ze zwierzętami. Zwierzęta w róŜnych postaciach towarzyszą nam od najwcześniejszego dzieciństwa, jako bohaterowie bajek i komiksów, opowiadań i wierszy, jako zabawki. Zwierzęta domowe i gospodarskie są Ŝywymi symbolami namiętności i uczuć, a równieŜ cech ludzkich. Ich cechy prawdziwe, domniemane czy fantastyczne, Ŝyją teŜ w języku, gdy np. mówimy, Ŝe ktoś tchórzy, zbaraniał, zacietrzewił się, zasępił, czy świntuszy, myszkuje, małpuje. MoŜna więc powiedzieć, Ŝe ludzkość interesowała się zwierzętami od zarania dziejów. Doprowadziło to przecieŜ do udomowienia kóz i owiec, bydła, koni, świń i drobiu oraz takich zwierząt jak psy i koty. Narodziła się przy tym umiejętność chowu i hodowli, która z biegiem czasu wykształciła naukę przekazującą wiedzę wynikłą z codziennej obserwacji, ale równieŜ z eksperymentalnych badań. Podejście ludzi do zwierząt jednak róŜnie kształtowało się na przestrzeni wieków, co znalazło swoje odbicie nawet w filozofii i praktyce. Najbardziej podmiotowo traktowano zwierzęta w epoce Oświecenia. Kartezjusz, pierwszy filozof nowoczesności, który zaproponował podział świata na res cogitans i res extense (obdarzonych myśleniem ludzi i bezmyślną resztę), zgodnie ze swoją teorią uwaŜał zwierzęta za automaty, maszyny, które nie tylko, Ŝe nie mają duszy, ale nie odczuwają bólu czy przyjemności, bo nie mają świadomości. W pogoni za coraz wyŜszymi wydajnościami eksperymentowano w laboratoriach i praktyce ze zwierzętami, traktując je coraz bardziej instrumentalnie. Współczesne technologie chowu zwierząt oderwały je w duŜej mierze od naturalnego środowiska, zautomatyzowały i zmechanizowały czynności przy ich obsłudze, uprościły Ŝywienie, sprowadzając je niemal do monodiety, zamieniając hodowle zwierząt w fabryki produkujące mleko czy mięso. Nie bez konsekwencji. Coraz częściej sposób chowu i hodowli zwierząt zaczął budzić moralne i etyczne rozterki, zarówno u producentów, jak i w odczuciu społecznym. Modnym terminem jest ostatnio „dobrostan zwierząt”. Składają się na ten dobrostan nie tylko warunki chowu, ale i wiele innych czynników

I

utrzymania zwierząt, mikro- i makrośrodowiska, transportu, warunków uboju. Powstały nowe kierunki nauki, w tym odgrywająca coraz większą rolę bioetyka. Powstaje równieŜ prawo coraz bardziej szczegółowo określające warunki utrzymania zwierząt, ich transportu i uboju. Szacuje się, Ŝe w ciągu 12 000 lat od chwili udomowienia pierwszego gatunku zwierząt gospodarskich hodowcy stworzyli na świecie ponad 7000 ras zwierząt udomowionych, które spełniają kluczowe funkcje w agrosystemach. Począwszy od średniowiecza aŜ do ostatniego ćwierćwiecza XVIII w. rozwój rolnictwa postępował bardzo powoli. Dopiero w wieku XIX i XX nastąpiły wielkie przeobraŜenia w rolnictwie, które zaowocowały nie tylko wielkim tempem wydajności gospodarstw, ale równieŜ powstaniem wielu nowych ras. Ten twórczy okres, w którym zaczęła pojawiać się prasa rolnicza, wydawnictwa ksiąŜkowe, powstawały towarzystwa rolnicze i naukowe, szkoły rolnicze i wyŜsze uczelnie, zaczęto tworzyć ustawodawstwo rolnicze, sprzyjał równieŜ eliminacji ras zwierząt od wieków związanych z trudnymi i prymitywnymi warunkami ówczesnego rolnictwa. Specjalizacja ras pod kątem ich wysokiej produkcji stwarza zwiększenie zagroŜenia dla zachowania często unikatowej kombinacji genów. Utrzymanie zmienności w obrębie i między rasami wymaga nieprzerwanego i aktywnego zarządzania, gdyŜ szacuje się, Ŝe dziennie około 20% ras jest zagroŜonych wyginięciem. Niepokój budzi fakt, Ŝe w ciągu ostatnich sześciu lat bezpowrotnie straciliśmy 62 rasy. Informacje te to tylko częściowy obraz stanu erozji genetycznej, gdyŜ nie posiadamy pełnych danych o wielkości populacji dla 36% wszystkich ras na świecie. Organizacje pasterskie biją na alarm uwaŜając, Ŝe przemysłowy model produkcji zwierzęcej niweczy zarówno róŜnorodność zwierząt jak i źródła ich utrzymania. Przemysłowy model produkcji zwierzęcej w coraz większym stopniu dominuje na świecie i doprowadza do koncentracji przemysłu hodowlanego i jego globalizacji. Przykładowo, na świecie działają cztery globalne firmy drobiarskie, z których zaledwie dwie kontrolują połowę światowej produkcji jaj. Szacuje się, Ŝe w skali globalnej jedna trzecia świń, połowa jaj, dwie trzecie mleka i trzy czwarte brojlerów kaczych produkowanych jest przez komercyjne linie hodowlane niebezpiecznie ograniczając bazę genetyczną. Polska literatura z zakresu historii hodowli zwierząt gospodarskich jest bardzo uboga, oparta o wyrywkowe informacje, na podstawie których trudno odtworzyć całość procesu kształtowania się hodowli na naszych ziemiach. W przypadku hodowli bydła moŜna jednak stwierdzić, Ŝe bydło polskie czerwone jest naszym bydłem prastarym, pralechickim, autochtonicznym, czy jak mówimy obecnie – rodzimym. Do rdzennie krajowych ras rodzimych od wieków związanych z terenami polskimi moŜemy zaliczyć równieŜ owce, takie jak świniarka, cakiel i wrzosówka oraz konie huculskie i koniki polskie. Pełniejszymi informacjami o hodowli zwierząt na terenach Polski dysponujemy dopiero od XIX wieku i na tej podstawie moŜemy prześledzić rozwój hodowli i historię powstawania nowych i adaptacji importowanych ras do naszych warunków. Naturalne zasoby, jakie Polska posiada, uznaje się za jedne z najbogatszych w Europie. Centralne połoŜenie naszego kraju na kontynencie europejskim owocuje zróŜnicowaniem warunków naturalnych i klimatycznych oraz róŜnorodnością krajobrazu, a w konsekwencji róŜnorodnością gatunków roślinnych i zwierzęcych. Nie bez znaczenia jest fakt, prawie 1/3 powierzchni kraju zajęta jest przez obszary chronione (2 parki narodowe, 20 parków krajobrazowych, 342 obszary chronionego krajobrazu). Ogólna liczba zarejestrowanych gatunków roślin i zwierząt występujących w Polsce waha się w granicach 72-75 tysięcy. Polska jest teŜ jednym z prekursorów ochrony gatunkowej zwierząt, gdyŜ juŜ w latach dwudziestych XX wieku zapoczątkowała program restytucji Ŝubrów. Nieco później prof. T. Vetulani rozpoczął program hodowli zachowawczej konika polskiego oparty na unikalnym systemie hodowli w rezerwacie leśnym. Na polu ochrony rodzimych ras zwierząt ogromną rolę odegrały i odgrywają ośrodki naukowe i akademickie, które były inicjatorami ochrony i restytucji ginących populacji i często lokując te stada w zakładach doświadczalnych dofinansowywały ich utrzymanie z działalności naukowej i dydaktycznej. Działalność Instytutu Zootechniki równieŜ odegrała znaczącą rolę w dziedzinie ochrony i zachowania zagroŜonych wyginięciem ras zwierząt gospodarskich. MoŜna tu wspomnieć działalność prof. M. Kardymowicz i prof. W. Nawary na początku lat 70. ubiegłego wieku, z których inicjatywy uratowano populacje owiec rasy wrzosówka, wykupując je z gospodarstw chłopskich na wschodzie kraju i podejmując ich hodowlę w zakładach doświadczalnych Instytutu Zootechniki. Równie znacząca była działalność prof. J. Treli i dr K. śukowskiego we współpracy z prof. Z. Reklewskim na polu ochrony polskiego bydła czerwonego. W latach 70. prof. S. WęŜyk wraz z zespołem pracowników opracował pierwsze programy ochrony kur nieśnych, w tym program ochrony zielononóŜki kuropatwianej, a prof. A. Mazanowski opracował wzorce róŜnych odmian rodzimych gęsi na podstawie charakterystyki 100 ptaków zakupionych w Instytucie Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN w Jastrzębcu, które stanowiły początek stad zachowawczych gęsi krajowych odmian regionalnych. Te unikatowe w skali światowej rodzime populacje ptaków uŜytkowych są świetnym przykładem populacji znakomicie przystosowanych do róŜnych pod względem klimatycznym i środowiskowym, a takŜe kulturowym,

II

regionów Polski. Stada te utrzymywane w Stacji Zasobów Genetycznych Drobiu Wodnego w Dworzyskach (woj. wielkopolskie), naleŜącej do Instytutu Zootechniki, zostały wpisane przez FAO do światowych zasobów genetycznych podlegających ochronie (World Watch List, FAO 2000). Działając zgodnie z przesłaniem Konwencji o róŜnorodności biologicznej Polska w 1996 r. oficjalnie włączyła się do realizacji podjętej przez FAO Światowej Strategii Zachowania Zasobów Genetycznych Zwierząt. Minister Rolnictwa powołał Krajowy Ośrodek Koordynacyjny ds. zachowania zasobów genetycznych zwierząt, który początkowo działał w ramach Centralnej Stacji Hodowli Zwierząt, a od 2002 roku w ramach Instytutu Zootechniki. W 1999 roku, opierając się na pracach Grup Roboczych powołanych dla poszczególnych gatunków zwierząt podjęto prace nad Krajowym Programem Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt. Na tej podstawie Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi zatwierdził w 1999 roku 32 programy ochrony zasobów genetycznych, które obejmowały 75 ras, odmian i rodów zwierząt gospodarskich, w tym ryb. Pakiet tych programów ochrony, w razie potrzeby nowelizowany i poszerzony o następne populacje zwierząt gospodarskich, realizowany jest głównie metodą in situ. Ochrona in situ uwaŜana jest za preferowaną metodę ochrony bioróŜnorodności populacji zwierząt w ramach zrównowaŜonych systemów ich produkcji. NaleŜy jednak brać pod uwagę, Ŝe niewielkie populacje zagroŜone są często wysokim poziomem zinbredowania i zjawiskiem dryfu genetycznego, dlatego teŜ metodę in situ naleŜy wspomagać metodą ex situ, która umoŜliwia gromadzenie i przechowywanie zasobów materiałów genetycznych przy zastosowaniu kriokonserwacji. Trendy światowe wskazują na konieczność większego wykorzystania metody ex situ w strategii ochrony zasobów genetycznych zwierząt. Powinno ono być waŜnym czynnikiem wspierającym realizację programu ochrony poprzez stosowanie odpowiednich schematów hodowlanych i krzyŜowania wstecznego dla odzyskiwania utraconych cech. Metoda ta jest niezbędna do ewentualnego odtworzenia ras, które uległy prawie całkowitej zagładzie. Metoda ex situ stosowana jest w Polsce w ograniczonym zakresie, dotyczy ona jedynie polskiego bydła czerwonego. W ramach realizowanych w Instytucie Zootechniki w latach 1988-1996 badań zgromadzono 40 850 dawek nasienia oraz 1923 zarodki bydła rasy polskiej czerwonej, a takŜe 1460 dawek nasienia oraz znikomą ilość 36 zarodków owiec ras świniarka i wrzosówka. W czerwcu 2001 roku Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi zadeklarował udział Polski w zainicjowanym przez FAO procesie przygotowania Raportu o Stanie Zasobów Genetycznych Zwierząt w Świecie, w którym * wzięło udział 169 krajów. W pracach przygotowawczych do opracowania raportu krajowego, koordynowanych początkowo przez Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt, a następnie przez Instytut Zootechniki, wzięło udział wiele instytucji, organizacji samorządowych i osób związanych z hodowlą i produkcją zwierzęcą. Po wielu dyskusjach prowadzonych na Krajowych Warsztatach i posiedzeniach Zespołu konsultacyjnego ostateczną wersję Raportu Krajowego o Stanie Zasobów Genetycznych Zwierząt zredagowano w Instytucie Zootechniki, a w sierpniu 2002 roku zatwierdził go Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W Raporcie, zgodnie z wytycznymi FAO zawarto: • ocenę stanu bioróŜnorodności rolniczej w sektorze produkcji zwierzęcej wraz z przeglądem systemów produkcyjnych i ocenę stanu uŜytkowania zasobów genetycznych; • analizę trendów w krajowej produkcji zwierzęcej, z uwzględnieniem prowadzenia strategii programów i prognoz, analizę stanu potencjału krajowego oraz ocenę potrzeb w zakresie jego zwiększenia; • analizę stanu potencjału krajowego oraz ocenę potrzeb w zakresie jego zwiększenia; • identyfikacje krajowych priorytetów na rzecz ochrony i zrównowaŜonego uŜytkowania zasobów genetycznych zwierząt; • rekomendacje dotyczące międzynarodowej współpracy w zakresie bioróŜnorodności zwierząt. WaŜnym elementem tego dokumentu jest szczegółowe omówienie dziesięciu priorytetowych obszarów działań, których listę warto przypomnieć: 1. Efektywna produkcja bezpiecznej i funkcjonalnej Ŝywności pochodzenia zwierzęcego (o wysokich walorach jakościowych i kulinarnych). 2. Utworzenie sprawnie działającego systemu zbierania i przetwarzania informacji dotyczących hodowli i produkcji zwierzęcej. 3. Podniesienie kwalifikacji zawodowych i poziomu wykształcenia hodowców i producentów rolnych oraz umocnienie działań na rzecz organizacji samorządowych.

*

Skrót tego światowego raportu przedstawionego na konferencji w Interlaken jest opublikowany w dalszej części tego wydawnictwa.

III

4.

Kreowanie i promowanie polskich markowych produktów pochodzenia zwierzęcego w oparciu o krajowe rasy i odmiany zwierząt, z uwzględnieniem produkcji ekologicznej. 5. Poprawa ogólnego stanu zdrowotnego pogłowia zwierząt i warunków sanitarnych. 6. Rozwój i wykorzystanie metod biotechnologicznych, takich jak kriokonserwacja gamet, zarodków, linii komórkowych, technologii wspomagania rozrodu, klonowania na rzecz zachowania bioróŜnorodności zwierząt oraz ochrony ginących ras i gatunków. 7. Umocowanie legislacyjne działań na rzecz ochrony, rolniczej róŜnorodności biologicznej, w tym zasobów genetycznych zwierząt. 8. Wyodrębnienie z budŜetu państwa puli środków finansowych na działania związane z ochroną agrobioróŜnorodności, a szczególnie: wspieranie programów ochrony zasobów genetycznych krajowych ras i odmian zwierząt, w tym przede wszystkim pokrycie kosztów utrzymania zwierząt w stadach uczestniczących w programach ochrony i wykupu materiału hodowlanego zagroŜonego likwidacją oraz gromadzenie i przechowywanie materiału biologicznego ras wysoko wydajnych dla zachowania ich zmienności genetycznej. 9. Wspieranie poprzez dotacje produkcji zwierzęcej na terenach o szczególnie trudnych warunkach środowiskowych (obszary górskie) oraz na terenach wymagających kontroli wegetacji. 10. Stabilizacja rynku produktów rolnych, a szczególnie produktów pochodzenia zwierzęcego. W przedstawionych w tym zeszycie „Wiadomości Zootechnicznych” materiałach zamieszczono równieŜ wynegocjowane w Interlaken priorytety Raportu Światowego, dlatego warto je skonfrontować z priorytetami polskimi i zastanowić się nad koniecznością dokonania pewnych korekt. Populacje rodzime cechuje niŜsza produkcyjność i wynikająca z tego niŜsza opłacalność chowu w stosunku do ras uŜytkowanych w intensywnej produkcji towarowej. Realizacja programów ochrony wymaga więc zapewnienia stałego budŜetowego dofinansowania na poziomie pozwalającym na utrzymanie i rozwój populacji in situ oraz gromadzenie materiału biologicznego ex situ zgodnie z określonymi załoŜeniami. Poziom wsparcia dla populacji objętych ochroną powinien wynikać z oszacowania utraconych korzyści w porównaniu do wysoko wydajnych zwierząt danego gatunku. Przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej realizacja zadań związanych z utrzymaniem zwierząt lokalnych ras/odmian, zgodnie z przyjętymi programami ochrony, odbywała się przy wsparciu finansowym z budŜetu krajowego. Od 2005 roku utrzymywanie populacji objętych ochroną zasobów genetycznych zwierząt jest wspomagane z dwóch źródeł finansowania, skierowanych bezpośrednio do hodowców. Konie, bydło i owce objęte są płatnościami rolno-środowiskowymi w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, a wiec w duŜej części ze środków unijnych. Od 2008 roku z tego źródła finansowania będą równieŜ korzystać hodowcy trzody chlewnej. Stawki dotacji dla zwierząt objętych programem określają Rozporządzenia Rady Ministrów wydane do Ustawy o Wspieraniu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Pozostałe populacje zwierząt, w tym ryby, objęte programem ochrony korzystają nadal z pomocy krajowej, a stawki dotacji określane są w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2005-2007 hodowcy, po spełnieniu określonych wymogów sprecyzowanych w programach ochrony zasobów genetycznych, mogli uzyskać dopłaty w wysokości 1080 zł do krowy, 1300 zł do klaczy oraz 310 zł do owcy matki. W Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 w pakiecie zachowania lokalnych ras zwierząt przewidziano dopłaty w wysokości: 1140 zł do krowy, 1500 zł do klaczy, 320 zł do owcy maciorki oraz 570 zł do lochy. W stosunku do większości populacji zwierząt chronionych, a dotowanych z Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich, obserwujemy w ostatnim okresie wzrost zainteresowania hodowców uczestnictwem w programach ochrony, co przy braku dostatecznego nadzoru moŜe doprowadzić do sytuacji, w której będziemy musieli zaprzestać dotowania. W załączniku IV Rozporządzenia 1974/2006 UE określono progi liczebności pogłowia samic, poniŜej których hodowla lokalnej rasy jest uwaŜana za zagroŜoną. Progi te, obowiązujące we wszystkich krajach UE, wynoszą (szt.): dla bydła – 7500, dla owiec – 10 000, dla gęsi – 10 000, dla koniowatych – 5000, dla świń – 15 000, dla ptactwa – 25 000 zwierząt wpisanych do ksiąg hodowlanych. Dlatego teŜ konieczne jest, aby wprowadzić w Polsce zasadę tworzenia oddzielnych ksiąg hodowlanych dla populacji zwierząt objętych programami ochrony zasobów genetycznych. Biorąc pod uwagę obecny wzrost zainteresowania hodowlą zachowawczą naleŜy doprecyzować zasady i procedury związane z dobrowolnym uczestnictwem hodowców w programach ochrony. NaleŜy teŜ oprócz programów ochrony określonych populacji zwierząt opracować strategię zarządzania zasobami genetycznymi zwierząt gospodarskich z uwzględnieniem metody in situ i ex situ, prowadzenia monitoringu populacji chronionych oraz ustalenia tematyki koniecznych badań naukowych wspomagających prawidłową jej realizację. BieŜące określanie utraconych korzyści oddzielnie dla wszystkich

IV

chronionych populacji w stosunku do ras wysoko wydajnych jest równieŜ niezmiernie waŜne, gdyŜ uśrednienie (przykładowo ta sama dotacja do krów rasy polskiej czerwonej i czerwono-białej) moŜe prowadzić do eliminacji rasy mniej efektywnej ekonomicznie. Dofinansowanie hodowców uczestniczących w realizacji programów ochrony w przypadku populacji bydła, koni, owiec i świń reguluje Rozporządzenie MRiRW z dnia 28 lutego 2008 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działań Programu Rolno-Środowiskowego objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich w latach 2007-2013. Pozostałe populacje zwierząt, w tym ryby i pszczoły, objęte są pomocą finansową z budŜetu krajowego, regulowaną corocznym Rozporządzeniem MRiRW.

BYDŁO Programami ochrony zasobów genetycznych bydła objęte są obecnie cztery rasy: • bydło polskie czerwone – najstarsza polska rasa, której nieformalna ochrona została rozpoczęta w 1973 r., • bydło białogrzbiete – rasa od wieków bytująca na terenach polskich; program rozpoczęto w 2003 r., • bydło polskie czerwono-białe – realizację programu rozpoczęto w 2007 r., • bydło polskie czarno-białe – realizację programu rozpoczęto w 2008 r. W tabeli 1 przedstawiono liczebność populacji bydła objętych programem ochrony zasobów genetycznych w chwili rozpoczęcia prac, w roku 2007 i pogłowie planowane w 2013 r.

s

Tabela 1. Liczebność populacji bydła objętych programem ochrony zasobów genetycznych w Polsce Rozpoczęcie programu

Rasa Polska czerwona Białogrzbieta Polska czerwono-biała Polska czarno-biała

rok

liczba krów

1999 2003 -

150 20 -

2007 stad 139 17 -

2008 krów 1257 111 -

liczba stad 139 25 450 100

2013 krów 1800 150 2200 800

krów 4000 350 3500 2500

Bydło polskie czerwone ze względu na duŜą odporność, zdrowotność i długowieczność, dobrą płodność, lekkie porody, Ŝywotność cieląt, wysoką wartość biologiczną mleka i doskonałe przystosowanie do trudnych warunków środowiska w warunkach pogórza i gór wzbudza coraz większe zainteresowanie hodowców, szczególnie w rejonach cennych przyrodniczo, gdzie jest uwzględnione w programach dotyczących ochrony agrobioróŜnorodności w powiązaniu z ochroną przyrody. Bydło białogrzbiete, zwane czasem bydłem nadwiślańskim od wieków występowało na terenach polskich. WyróŜnia się charakterystycznym umaszczeniem i właściwymi dla ras autochtonicznych takimi cechami, jak duŜa odporność, zdrowotność, długowieczność, dobra płodność, a zwłaszcza przystosowanie do trudnych warunków bytowania. Praca nad restytucją i ochroną tej rasy została podjęta przez zespół pracowników naukowych z Akademii Rolniczej w Lublinie pod kierunkiem prof. dr. hab. Z. Litwińczuka. Wprowadzenie z inicjatywy Federacji i Instytutu Zootechniki programu ochrony bydła czerwono-białego i czarno-białego spotkało się równieŜ z wielkim zainteresowaniem hodowców. Wskazuje na to bardzo duŜa ilość zgłoszeń hodowców ubiegających się o udział w programie ochrony. Odpowiedni wybór zwierząt do programu wymaga wielkich nakładów pracy i odpowiedzialności, gdyŜ przekrzyŜowanie tych ras buhajami holsztyńskofryzyjskimi w sposób znaczący utrudnia proces wyboru materiału Ŝeńskiego, jak i męskiego, a takŜe prowadzenie pracy hodowlanej.

KONIE Programem ochrony objęte są od 1999 roku dwie rasy koni rdzennie polskich i od wieków związanych z terenami naszego kraju.

V

Hucuły, niewielkie prymitywne konie górskie, to jedne z najstarszych ras. Wytworzone zostały na przełomie XV i XVI w. na terenie Bukowiny i Karpat Wschodnich w warunkach ostrego klimatu górskiego, przy ubogiej paszy i w prymitywnych warunkach bytowania. Ich pochodzenie nie jest w pełni wyjaśnione. Przypuszcza się, Ŝe duŜy wpływ na wytworzenie tej rasy miały konie tatarskie, orientalne, tureckie, Przewalskiego, a nawet konie z krwią norycką. Wytrzymałość i łagodny temperament tych koni spowodowały, Ŝe cieszą się one duŜą popularnością i chętnie wykorzystywane są w hipoterapii. Koniki polskie to druga rodzima prymitywna rasa koni, wywodząca się bezpośrednio od dzikich tarpanów, występujących jeszcze w XVIII w. na terenach Polski, Litwy i Prus. Zachowanie tej rasy jest ściśle związane z eksperymentem prowadzonym przez profesora Vetulaniego – hodowli w warunkach naturalnych. Zarówno u koni huculskich jak i koników polskich w 1984 roku zamknięto księgi zarodowe i hodowla prowadzona jest tylko w czystości rasy. W 2005 roku programem ochrony objęto konie małopolskie, które powstały w XVII w. i konie śląskie wytworzone na przełomie XIX i XX w. W 2007 roku w programach ochrony ujęto konia wielkopolskiego, natomiast w 2008 roku do programów ochrony zakwalifikowano dwie rasy koni zimnokrwistych powstałych na przełomie XIX i XX wieku, mianowicie konie rasy sokólskiej i sztumskiej. W tabeli 2 przedstawiono ilość stad i wielkość populacji koni uczestniczących w programach ochrony zasobów genetycznych wraz z prognozą wielkości populacji w roku 2103.

x

Tabela 2. Liczebność populacji koni objętych programem ochrony zasobów genetycznych w Polsce Rozpoczęcie programu

Rasa Konik polski Huculska Małopolska Śląska Wielkopolska Sztumska Sokólska

rok

liczba klaczy

1999 1999 2005 2005 2007 2008 2008

430 230 349 202 -

2007

stad 70 19 116 81 28 100 140

2013 liczba klaczy 405 755 556 394 140 275 358

klaczy 1700 2000 1200 1000 900 2000 2000

OWCE Historia hodowli owiec na terenach polskich ma bardzo długą tradycję, głęboko przenikając do obyczajów i folkloru, zwłaszcza w rejonie gór i pogórza. Owce odgrywają waŜną rolę w kształtowaniu ekosystemu. Będąc trwale związane z regionami kraju stanowią waŜny element kształtowania architektury krajobrazu. Dostarczają one równieŜ specyficznych produktów, takich jak wełna, skóry na koŜuchy oraz słynne przetwory mleczne: oscypek, bryndza i bundz. W 1999 roku programami ochrony zasobów genetycznych owiec objęto 12 populacji, w tym takie rasy jak świniarka i wrzosówka, od wieków hodowane na terenach polskich. W 2000 roku dołączono program dla barwnej owcy górskiej wywodzącej się z rasy cakiel, która na tereny polskie przywędrowała wraz z plemionami wołoskimi w XV wieku. W trakcie realizacji programów zrezygnowano z ochrony rasy Leyne i Booroola, natomiast w 2008 roku zatwierdzono programy ochrony dla merynosa polskiego w starym typie oraz cakla. W tabeli 3 przedstawiono liczebność chronionych populacji owiec.

VI

| Rasa Świniarka Wrzosówka Olkuska POG barwne Merynos barwny Pomorska Uhruska Wielkopolska Kamieniecka Korideil śeleźnieńska Merynos starego typu Cakiel podhalański

Tabela 3. Liczebność populacji owiec objętych programem ochrony zasobów genetycznych w Polsce Rozpoczęcie programu liczba rok matek 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 2000 1999 2008* 2008*

160 1400 85 100 110 500 270 500 300 70 250 -

2007 stad 5 63 15 5 1 109 70 19 14 4 4 -

2008 matek 347 2958 259 222 90 4435 2772 1632 751 242 184 -

liczba stad 5 109 28 5 1 133 78 28 15 7 7 27 99

matek 347 3893 425 222 90 4862 2895 1778 763 283 218 1867 2691

2013 matek 1200 7000 800 1000 600 6500 5000 5000 2000 600 600 5000 5000

* kwalifikacje stad i owiec zakończone będą w maju 2008 r. Obserwując poziom chronionych populacji ras owiec naleŜy zwrócić uwagę na fakt, Ŝe na przestrzeni ostatnich lat nastąpi wyraźny wzrost populacji owcy pomorskiej, wrzosówki, uhruskiej i wielkopolskiej. Jest to pocieszające, gdyŜ ogólna populacja owiec hodowanych w Polsce jest w dalszym ciągu w depresji. Świadczy to równieŜ o tym, Ŝe efektywność ekonomiczna chowu i hodowli owiec w dalszym ciągu jest zbyt mała, aby rolnicy ponownie podejmowali ten rodzaj produkcji zwierzęcej.

ŚWINIE W 2007 roku w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich podjęto decyzję o objęciu dotowaniem hodowli zachowawczej trzech ras świń, a mianowicie puławskiej, złotnickiej białej i złotnickiej pstrej. Te rodzime rasy świń powstały w XX w. Rasa puławska powstała na początku XX w. w Borowinie w województwie lubelskim, a za jej twórcę uznaje się prof. Z. Zabielskiego. Rasy złotnickie powstały w latach 40. XX w. pod kierunkiem prof. S. Aleksandrowicza. Świnie te od wielu lat hodowane są w czystości rasy a praca hodowlana oparta jest jedynie na starannym doborze do kojarzeń z uwzględnieniem stopnia spokrewnienia. W tabeli 4 przedstawiono wielkość populacji chronionych ras świń.

z

Tabela 4. Liczebność populacji świń objętych programem ochrony zasobów genetycznych w Polsce Rozpoczęcie programu

Rasa Puławska Złotnicka biała Złotnicka pstra

rok

liczba samic

1999 1999 1999

340 90 145

2007

1150 263 372

2008 liczba samic 1150 400 900

2013

1500 1500 1500

ZWIERZĘTA FUTERKOWE Spośród wielu ras i odmian roślinoŜernych i mięsoŜernych zwierząt futerkowych niektóre zostały wytworzone lub utrwalone przez polskich naukowców i hodowców. Wszystkie one powstały w dwudziestym wieku. Królik popielański jako jedyna polska rasa spośród roślinoŜernych zwierząt futerkowych został objęty programem ochrony w 1999 r. Programem ochrony zasobów genetycznych objęto równieŜ szynszylę beŜową, lisa pastelowego i białoszyjnego, tchórza hodowlanego i nutrie róŜnych odmian. W tabeli 5 przedstawiono liczebność zwierząt objętych programem ochrony.

VII

{

Tabela 5. Liczebność populacji zwierząt futerkowych objętych programem ochrony zasobów genetycznych w Polsce

Rasa Królik biały popielański Szynszyla beŜowa Lis pastelowy Lis białoszyjny Tchórz hodowlany Nutrie: czarne perłowe bursztynowe złociste pastelowe standard

Rozpoczęcie programu rok liczba samic 1999 30 2000 22 1999 100 1999 100 1999 60 2007 473 55 20 20 31 348

2007

2008 liczba samic

122 192 111 68 132

200 200 200 200 250

DRÓB Większość populacji ras zachowawczych drobiu, zlokalizowanych głównie w zakładach doświadczalnych Instytutu Zootechniki - PIB, zaliczona została przez FAO do światowych zasobów genetycznych. Te unikatowe w skali światowej rasy i odmiany naszych ptaków uŜytkowych związane są z rolniczym krajobrazem Polski i tradycyjną kulturą. Są one świetnie przystosowane do regionalnych warunków klimatycznych i środowiskowych. Kury nieśne Programem ochrony zasobów genetycznych kur nieśnych objęto w 1999 roku rasy wytworzone w XIX i XX w. Do najstarszych ras wytworzonych w Polsce naleŜą: zielononóŜka kuropatwiana, ŜółtonóŜka kuropatwiana oraz Polbar. Prócz tego, ochroną objęto populacje kur od wielu lat hodowane w Polsce, a wcześniej importowane. Do nich naleŜą: Leghorn, Rohde Island Red i Rohde Island White.

b

Tabela 6. Liczebność populacji kur nieśnych objętych programem ochrony zasobów genetycznych w Polsce

Rasa ZielononóŜka kuropatwiana Z-11 śółtonóŜka kuropatwiana ś 33 Rohde Island Red R-II Leghorn H-22 Leghorn S-99 Sussex S-66 Rohde Island White A-33 Rohde Island Red K-22 ZielononóŜka kuropatwiana Zk Polbar Pb

1999 550 550 550 550 550 550 550 550 550 550

Liczba ptaków objętych programem 2007 ♂ ♀ 62 602 62 602 62 602 62 602 62 602 62 602 136 660 141 693 80 598 87 600

2013 1000 1000 850 850 850 850 850 850 1000 1000

Większość chronionych ras i rodów kur nieśnych utrzymywana jest w zakładach doświadczalnych Instytutu Zootechniki - PIB, a tylko dwie populacje – w Akademii Rolniczej w Lublinie.

VIII

Gęsi Główne kolekcje odmian regionalnych gęsi zlokalizowane są w Stacji Badawczej Drobiu Wodnego w Dworzyskach, naleŜącej do Instytutu Zootechniki - Państwowego Instytutu Badawczego. Jednie gęś zatorska i biłgorajska utrzymywane są odpowiednio w gospodarstwach Akademii Rolniczej w Krakowie i Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Nieformalnie ochrona tych populacji prowadzona jest od 1963 r., a programy ochrony zatwierdzono w 1999 r.

d

Tabela 7. Liczebność populacji gęsi objętych programem ochrony zasobów genetycznych w Polsce Liczba ptaków

Stada zachowawcze Odmiana: lubelska kielecka podkarpacka kartuska rypińska suwalska Rasa: garbonosa Roman pomorska słowacka Landes kubańska biłgorajska zatorska

1992

2007 ♂

♀

2000 2000 2000 2000 2000 2000

52 53 52 45 52 54

142 148 145 135 145 156

2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000

55 57 55 63 63 80 55 82

154 163 150 193 181 289 172 222

Kaczki Programem ochrony objęto nieformalnie od 1978 r. populacje kaczek: pekin duński, pekin francuski, pekin rodzimy, natomiast kaczkę pomniejszoną – od roku 1983. Programy ochrony zatwierdzono w 1999 roku, przy czym populacje 4 rodów pekina krajowego objęto programem ochrony w 2000 roku. W załoŜeniach wielkość poszczególnych populacji powinna kształtować się w ilości około 200 samic i 50 samców. Ze względu na wysokie koszty utrzymania populacji drobiu wodnego przewiduje się konieczność ograniczenia wielkości stad.

c

Tabela 8. Liczebność kaczek w stadach objętych programem ochrony zasobów genetycznych w Polsce w 2007 r. Rasa

Pekin duński Pekin francuski Pekin rodzimy Pekin angielski Mieszaniec Kh 01 Kaczka pomniejszona Pekin krajowy P11 Pekin krajowy P22 Pekin krajowy P44 Pekin krajowy P 55

Liczba samców 30 32 31 31 35 34 98 114 101 91

Liczba samic 148 178 152 154 176 172 363 292 463 361

Instytut Zootechniki - PIB, oprócz koordynacji programów ochrony zwierząt gospodarskich, koordynuje równieŜ programy ochrony pszczół i ryb.

IX

Pszczoły Program ochrony 4 rodzin pszczół rasy środkowoeuropejskiej rozpoczęto realizować w latach 70. ubiegłego wieku, obejmując początkowo pierwotnie występujące rodziny: kampinoską i augustowską. W 1994 r. rozpoczęto prace nad ochroną rodziny Asta, a w 2000 r. włączono do programów ochrony rodzinę Północną. W roku 2000 zatwierdzono równieŜ oficjalnie program ochrony obejmujący wymienione cztery rodziny. Hodowla pszczoły kampinoskiej i augustowskiej oparta jest na zamkniętych rejonach hodowli zachowawczej (Kampinoski Park Narodowy i Puszcza Augustowska). Rodziny Północna i Asta utrzymywane są w pasiekach zachowawczych. Liczebność wszystkich populacji objętych programami ochrony systematycznej wzrosła.

Tabela 9. Liczebność rodzin pszczół rasy środkowoeuropejskiej objętych programem ochrony zasobów genetycznych w Polsce

Linia Augustowska Kampinoska Północna Asta

Liczebność rodzin 2000 120 115 40 100

2007 506 188 157 190

Programami ochrony zasobów genetycznych objętych jest równieŜ 6 linii karpia oraz dwa szczepy pstrąga tęczowego. Wszystkie chronione populacje ryb utrzymywane są w gospodarstwie Instytutu Rybactwa Śródlądowego Polskiej Akademii Nauk. Prawidłowa realizacja programów ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich wymaga bliskiej współpracy hodowców, przedstawicieli Związków Hodowców i Instytutu Zootechniki oraz zainteresowanych ośrodków naukowych. Wymaga teŜ aktywnej opieki państwa przy prawidłowym oprzyrządowaniu prawnym i finansowym, zapewniającym realizację przepisów ochrony, jak i koniecznych programów naukowych, realizowanych równieŜ we współpracy międzynarodowej.

X