Pozytywne starzenie się Młodzi duchem w jesieni życia

Pozytywne starzenie się Młodzi duchem w jesieni życia Robert D. Hill

ISBN: 978-83-62195-54-1 format 136/213, oprawa miękka liczba stron: 312 cena: 29,90 zł

Koncepcja positive aging – czyli pozytywnego starzenia się – to szkoła duchowej młodości w jesieni życia. Pogoda ducha i pozytywna energia decydują o tym, czy na starość odczuwamy więcej szczęścia niż bólu i trosk. Do szkoły myślenia positive aging przekonuje się coraz więcej terapeutów i starszych osób na całym świecie. Jednak sztuka pozytywnego starzenia się wymaga obszernej wiedzy o procesach zachodzących w naszych ciałach i umysłach w jesieni życia. Niniejsza książka dostarcza tę wiedzę. Autor prezentuje najnowsze osiągnięcia w dziedzinie geriatrii i to, jak wpływają one na doświadczanie starości. Omawia: • historię i percepcję pojęcia starości, • style życia pomagające utrzymać pogodę ducha w starszym wieku, • koncepcje rozwoju ludzi dorosłych i różne trajektorie starzenia się, • sposoby radzenia sobie z powszechnymi problemami wieku dojrzałego: deficytem poznawczym, depresją, lękiem i psychologicznymi barierami szczęścia, • znaczenie postawy psychicznej wobec upośledzenia fizycznego, • problemy, jakich doświadcza człowiek poddany opiece geriatrycznej, • świadomość nadchodzącej śmierci i żal po utracie bliskiej osoby. O autorze Dr Robert D. Hill jest licencjonowanym psychologiem oraz dziekanem Wydziału Psychologii Edukacyjnej Uniwersytetu Utah, a także dyplomowanym psychoterapeutą zrzeszonym w American Board of Professional Psychology. Badał zagadnienia normalnego i patologicznego starzenia się w Karolinska Institute w Sztokholmie oraz – jako stypendysta Fundacji Fulbrighta – na Uniwersytecie Maastricht w Holandii. www.laurum.pl

Pozytywne starzenie się

Pozytywne starzenie siĊ

7

Spis treści

Wprowadzenie .................................................................

11

Rozdział 1. Zarys koncepcji pozytywnego starzenia się 21 Normalne starzenie się ...................................................... Długowieczność a normalne starzenie się ........................... Czynniki socjoekonomiczne wpływające na oczekiwaną długość życia..................................................................

Pomyślne starzenie się....................................................... Pozytywne starzenie się ..................................................... Cechy charakterystyczne pozytywnego starzenia się ............. Podsumowanie..................................................................

22 28 29

38 42 44

52

Rozdział 2. Trzy modele starzenia się w okresie całego życia ............................................................

53

Teoria faz rozwoju psychospołecznego Eriksona .................

53

Podstawowa ufność a podstawowa nieufność ......................... Autonomia a wstyd i zwątpienie ........................................... Inicjatywa a poczucie winy.................................................... Pracowitość a poczucie niższości ............................................ Tożsamość a niepewność roli ................................................. Intymność a izolacja ............................................................. Kreatywność a egocentryzm ................................................. Integralność a rozpacz ..........................................................

54 55 55 56 56 57 57 58

Teoria Eriksona a pozytywne starzenie się .........................

58

Zastosowanie praktyczne ......................................................

60

www.laurum.pl

www.laurum.pl

8

Pozytywne się Pozytywne starzenie starzenie siĊ

Teoria ciągłości .................................................................

65

Ciągłość wewnętrzna ............................................................ Ciągłość zewnętrzna ............................................................. Nieciągłość ........................................................................... Teoria ciągłości a pozytywne starzenie się .............................. Zastosowanie praktyczne ......................................................

66 67 71 73 75

Teoria selektywności, optymalizacji i kompensacji .............

78

Selektywność ........................................................................ Optymalizacja ...................................................................... Kompensacja ........................................................................ Teoria SOC a pozytywne starzenie się ................................... Zastosowanie praktyczne ......................................................

78 79 79 84 85

Podsumowanie..................................................................

87

Rozdział 3. Związane z wiekiem pogarszanie się stanu zdrowia i jego skutki .................................

89

Trajektorie związanego z wiekiem pogarszania się stanu zdrowia ........................................................................ Związane z wiekiem upośledzenie funkcji kognitywnych ... Pogarszanie się pamięci w wieku podeszłym ......................

90 93 99

Strategie radzenia sobie z wynikającą z choroby deterioracją pamięci ................................................................................. Strategie radzenia sobie ze związaną z wiekiem deterioracją pamięci ..............................................................

Trening pamięci – kompensowanie deficytów pamięci umiejętnościami ........................................................... Jak zapamiętać PIN? ...................................................... Mądrość jako pozytywny skutek zmian związanych z wiekiem..................................................................... Podsumowanie..................................................................

101 103

107 108

109 115

Rozdział 4. Strategie i instrumenty oceny .................... 117 Ocenianie stanu psychicznego starszych dorosłych ............ 121 Krótka Skala Oceny Stanu Psychicznego............................... www.laurum.pl

www.laurum.pl

123

Pozytywne się Pozytywne starzenie starzenie siĊ

Skala Demencji ..................................................................... Krótki Kwestionariusz Oceny Stanu Psychicznego ................

9

125 126

Ocenianie nastroju starszych dorosłych ............................. 127 Depresja ............................................................................... Lęk .......................................................................................

128 131

Ocenianie zdolności adaptacji starszych dorosłych ............. 134 Skala Oceny Zdolności Adaptacji Katza ................................ Skala Złożonych Czynności Życia Codziennego .....................

135 137

Ocenianie jakości życia starszych dorosłych ....................... 139 Kwestionariusz Selektywnej Optymalizacji i Kompensacji..... Skala Satysfakcji z Życia .......................................................

141 144

Podsumowanie.................................................................. 146 Rozdział 5. Psychologiczne bariery pozytywnego starzenia się................................................. 147 Sztywność ......................................................................... 153 Strategie zmniejszania sztywności .........................................

157

Negatywność .................................................................... 159 Strategie walki z negatywnością........................................ 162 Martwienie się .................................................................. 163 Strategie zarządzania zmartwieniami ....................................

166

Egocentryzm .................................................................... 167 Strategie zmniejszania egocentryzmu ....................................

170

Żal ................................................................................... 171 Strategie zarządzania żalem ..................................................

173

Podsumowanie.................................................................. 174 Rozdział 6. Psychoterapie a populacje specjalne ......... 177 Zdrowie psychiczne w podeszłym wieku ........................... 177 Psychoterapia jako droga do pozytywnego starzenia się ..... 180 Metody terapeutyczne stosowane wśród starszych dorosłych

182

Starsi dorośli w populacjach specjalnych............................ 213 Płeć .............................................................................. 214 www.laurum.pl

www.laurum.pl

10

Pozytywne się Pozytywne starzenie starzenie siĊ

Rasa ..................................................................................... Orientacja seksualna ............................................................. Status socjoekonomiczny ......................................................

216 217 222

Podsumowanie.................................................................. 223 Rozdział 7. Pozytywna duchowość i poszukiwanie sensu życia .................................................. 225 Zdolność wybaczania – definicja robocza........................... Zdolność wybaczania w terapii ......................................... Altruizm – definicja robocza ............................................. Altruizm w terapii .......................................................... Wdzięczność – definicja robocza ....................................... Wdzięczność w terapii ..................................................... Podsumowanie..................................................................

229 233

237 240

242 244

249

Rozdział 8. Pozytywne starzenie się w przypadku niepełnosprawności fizycznej i opieki ...... 251 Starzenie się a niepełnosprawność ..................................... Ograniczenie funkcji kognitywnych a niepełnosprawność.. Opieka ............................................................................. Opieka rozszerzona ......................................................... Podsumowanie..................................................................

252 259 264 268

274

Rozdział 9. Pozytywne starzenie się w obliczu śmierci 275 Czynniki ochronne w żalu i żałobie ................................... Rola terapeuty ............................................................... Pozytywne starzenie się a śmierć i umieranie ..................... Zarządzanie emocjami w obliczu śmierci ............................ Rola profesjonalnego terapeuty ......................................... Opieka hospicyjna jako przykład pozytywnego starzenia się w obliczu śmierci ............................................................

278 281

287 295 299 303

Podsumowanie.................................................................. 306 Bibliografia ....................................................................... 307 www.laurum.pl

www.laurum.pl

Pozytywne się Pozytywne starzenie starzenie siĊ

21

� Rozdział 1

Zarys koncepcji pozytywnego starzenia się

Ś

rednia oczekiwana długość życia w Stanach Zjednoczonych wzrosła w XX wieku niemal o 30 lat. W roku 1900 wynosiła 47 lat. Dziś przeciętny obywatel może oczekiwać, że dożyje późnych lat siódmej dekady swego życia. Wzrost ten oznacza, że ludzie będą żyli dłużej, a jego skutkiem będzie również zmiana struktury demograficznej populacji na korzyść starszych dorosłych. Amerykański urząd statystyczny przewiduje, że do 2010 roku liczba osób w wieku 50–59 lat ulegnie podwojeniu, a w wieku 65 lat i starszych – wzrośnie o 76%. Biorąc pod uwagę powyższe fakty, wskazana wydaje się analiza metod, dzięki którym można nie tylko wydłużyć życie ludzkie, lecz także wpłynąć na poprawę jakościowych aspektów procesu starzenia się. Wiedza o tym, co składa się na normatywne doświadczenie starzenia się, będzie prawdopodobnie przedmiotem zainteresowania czytających tę książkę laików poszukujących odpowiedzi na pytania dotyczące starości i chcących poznać strategie poprawy jakości życia w wieku dojrzałym. Jest również punktem wyjścia dla praktykujących psychoterapeutów zainteresowanych podniesieniem standardów opieki geriatrycznej. www.laurum.pl

www.laurum.pl

22

Pozytywne się Pozytywne starzenie starzenie siĊ

Normalne starzenie się Przeglądając literaturę naukową, można odnieść wrażenie, że termin normalne starzenie się jest blisko związany z wynikami podłużnych badań populacji, takich jak Baltimore Longitudinal Study of Aging (BLSA), będących jednym z najstarszych i najbardziej ambitnych programów badawczych dotyczących starzenia się, realizowanych w Stanach Zjednoczonych. Program BLSA został zainicjowany w 1958 roku, a jednym z jego celów było opisanie normalnego doświadczenia starości. Rozpoczęto więc gromadzenie danych dotyczących szerokiego zakresu zmiennych fizjologicznych, psychologicznych i społecznych, aby udokumentować charakter i przebieg normalnego, lub – według terminologii BLSA – niechorobowego starzenia się. Eksperyment BLSA zaowocował ogromną ilością informacji dotyczących normalnego starzenia się oraz pozwolił ujawnić dwa niepodważalne fakty: 1. Normalne starzenie się w zdrowiu różni się od starzenia się w chorobie. 2. Grupa ludzi starzejących się normalnie jest bardzo niejednorodna. Jeśli chodzi o relację pomiędzy starzeniem się w chorobie a starzeniem się w zdrowiu, w latach 80. XX wieku badacze postulowali, że choroba nie tylko przyspiesza proces starzenia się, ale też przyczynia się do wcześniejszego wystąpienia niepełnosprawności, która z kolei wpływa negatywnie na zdrowie i dobrostan psychiczny człowieka. Dane z badań BLSA potwierdziły tę hipotezę. Wynikało z nich, że u zdrowego człowieka proces starzenia się ma bardzo niewielki wpływ na funkcjonowanie układu krążenia. Niemniej jednak u badanych, u których stwierdzono związane z wiekiem zaburzenia krążenia, przyczyną była zazwyczaj łagodnie przebiegająca choroba wieńcowa. To choroba, a nie proces starzenia się, była więc główną winowajczynią zaburzeń krążewww.laurum.pl

www.laurum.pl

Pozytywne starzenie starzenie siĊ Pozytywne się

23

nia związanych z ograniczoną aktywnością życiową w starszym wieku. Jeżeli chodzi o niejednorodność grupy osób objętych programem BLSA, tempo niekorzystnych zmian zachodzących w organizmach badanych było bardzo zróżnicowane. To właśnie różne tempo zmian fizjologicznych i poznawczych w dużej mierze utrudniło określenie ogólnej trajektorii związanego z wiekiem pogarszania się zdrowia. W niektórych przypadkach połączenie procesu starzenia się i choroby powodowało przyspieszenie tempa niekorzystnych zmian funkcjonalnych. Z kolei u starszych osób, które podejmowały konsekwentne, postępowe działania – takie jak uprawianie gimnastyki, stosowanie zdrowej diety oraz rezygnacja z palenia tytoniu – obserwowano jedynie minimalne pogorszenie wskaźników dotyczących układu krążenia, natomiast inne wskaźniki zdrowotne i fizjologiczne były porównywalne ze wskaźnikami prowadzących siedzący tryb życia młodszych dorosłych. Wyniki eksperymentu BLSA zostały potwierdzone w trakcie innych badań podłużnych, takich jak Cardiovascular Health Study (CHS), którymi objęto blisko 3000 osób dorosłych na przestrzeni ośmiu lat. W ramach badania CHS za osoby starzejące się pomyślnie uznano badanych wolnych od chorób krążenia. Zaobserwowano, że choć starzenie się ma wpływ na funkcjonowanie układu krążenia, osoby niecierpiące na kliniczną, a nawet przedkliniczną postać chorób układu krążenia, mogą do późnych lat dziewiątej dekady życia nie doświadczać problemów z tym układem, powodujących istotne zmniejszenie zdolności normalnego funkcjonowania. Na poparcie tych koncepcji John Rowe i Robert Kahn7 ukuli termin normalne lub zwykłe starzenie się (ang. normal aging, usual aging), aby scharakteryzować ogromne zróżnicowanie J. W. Rowe, R. L. Kahn, Human aging: Usual and successful, „Science” 1987, nr 237, s. 143–149. 7

www.laurum.pl

www.laurum.pl

24

Pozytywne się Pozytywne starzenie starzenie siĊ

funkcji fizycznych i poznawczych wśród starzejących się ludzi. Ich celem było opisanie istoty procesu normalnego starzenia się, po wyłączeniu czynników związanych z chorobą. Określili nieuchronne konsekwencje starzenia się od wieku średniego do późnej dorosłości, biorąc pod uwagę zmiany fizjologiczne (takie jak siwienie włosów czy zmiana budowy ciała) oraz społeczne i psychospołeczne konsekwencje normalnego starzenia się. Ich koncepcja była prosta, wymagała jednak odizolowania zmian związanych z wiekiem od zmian wynikających z choroby, ponieważ jedne i drugie prowadzą do ograniczeń funkcjonalnych, lecz mają zupełnie inne podłoże. Czynnikiem, który należy uwzględnić w każdej definicji normalnego starzenia się, jest znaczenie związanego z wiekiem pogarszania się stanu zdrowia dla opisu istoty starzenia się. Choć ludzie starzeją się w różnym tempie i na różne sposoby, pogarszanie się stanu zdrowia jest powszechnym skutkiem tego procesu. Termin normalne starzenie się może więc również być terminem aktuarialnym, umożliwiającym określenie, w jaki sposób większość ludzi należących do konkretnej grupy społecznej lub kulturowej będzie doświadczała pogarszania się różnych obszarów funkcjonowania. Poniżej wymieniono kilka funkcji fizjologicznych jako ilustrację systemicznej natury procesu pogarszania się stanu zdrowia u osoby wolnej od chorób. • Serce: szczytowe zużycie tlenu zmniejsza się o 10% w każdej dekadzie, począwszy od 25. roku życia. • Płuca: maksymalna pojemność płuc zmniejsza się o 40% w okresie od 20. do 70. roku życia. • Tkanka tłuszczowa: przemieszcza się spod skóry w głębsze partie ciała. • Mięśnie: masa mięśniowa ulega zmniejszeniu o 23% w okresie od 30. do 70. roku życia. • Kości: po 35. roku życia ubytek masy kości jest większy niż jej przyrost. www.laurum.pl

www.laurum.pl

Pozytywne starzenie starzenie siĊ Pozytywne się

25

Z tych selektywnych danych statystycznych wynika, że nawet systemy fizjologiczne w obrębie jednego organizmu ludzkiego starzeją się w różnym tempie. Niemniej jednak proces związanego z wiekiem pogarszania się stanu zdrowia będzie miał różny przebieg u różnych osób i będzie uzależniony od licznych, wzajemnie powiązanych czynników, wśród których znajdują się czynniki określane w momencie narodzin (na przykład predyspozycje genetyczne) oraz te, które są indywidualnie kontrolowane lub mogą być zmieniane przez człowieka w drodze wyboru odpowiedniego stylu życia lub otoczenia. Na przykład, jeśli ktoś zaczyna palić tytoń jako nastolatek i pali przez całe życie, to nawet jeśli uda mu się uniknąć chorób związanych z paleniem (takich jak rozedma płuc), tempo starzenia się i pogarszania stanu zdrowia, będzie prawdopodobnie w przypadku tej osoby szybsze niż u ludzi, którzy nigdy nie palili papierosów. Jednym z zagadnień dosyć dobrze omówionych w literaturze naukowej jest znaczenie wyboru stylu życia dla zachowania dobrej kondycji fizycznej i intelektualnej w podeszłym wieku. Być może dzięki odpowiednim działaniom i zachowaniom dałoby się zapobiec związanej ze starzeniem się deterioracji możliwości fizycznych i intelektualnych w późnym okresie życia, albo przynajmniej ją opóźnić. Warner Schaie, jeden z najbardziej wpływowych dwudziestowiecznych badaczy procesu rozwoju ludzi dorosłych oraz starzenia się, badał, co oznacza normalne starzenie się, skupiając się przede wszystkim na zmianach intelektualnych zachodzących w ciągu całego okresu dorosłości. Większość informacji, na których Schaie8 oparł swoje wnioski, stanowiły sprawdzone i przeanalizowane przez niego dane pochodzące z programu badawczego

Por. K. W. Schaie, Intellectual development in adulthood: The Seattle Longitudinal Study, Cambridge University Press, New York 1995; K. W. Schaie, Developmental influences on adult intelligence, Oxford University Press, New York 2005. 8

www.laurum.pl

www.laurum.pl

26

Pozytywne się Pozytywne starzenie starzenie siĊ

o nazwie Seattle Longitudinal Study of Aging and Adult Development (SLA). Programem SLA objęto 5000 osób badanych w równych odstępach czasu w okresie od 1956 roku do lat 90. XX wieku. Jego głównym celem było zbadanie, czy istnieją schematy zmian funkcji intelektualnych w okresie dorosłości, które mogłyby charakteryzować związane z wiekiem pogarszanie się stanu zdrowia w normalnie starzejącej się populacji. Schaie chciał wyizolować konkretne czynniki związane z utrzymaniem optymalnych funkcji intelektualnych w wieku dojrzałym wśród osób, które nie cierpiały na żadne choroby. Dzięki odpowiedniemu projektowi eksperymentu i zastosowaniu paradygmatów analizy wpisanych w metodologię badania SLA, Schaie mógł zbadać naturę starzenia się metodą podłużną i poprzeczną. Dzięki temu możliwe było odizolowanie różnych wskaźników dla poszczególnych osób oraz ocena tempa pogarszania się stanu zdrowia każdego z uczestników badania w odstępach czasowych przewidzianych dla programu. Wykorzystując tę strategię można było zidentyfikować konkretne trajektorie zmian funkcjonalnych w typowym przebiegu procesu starzenia się. Jeśli chodzi o możliwości intelektualne, u większości uczestników badania zaobserwowano ich liniowe zmniejszanie się od połowy czwartej do końca szóstej dekady życia. Dotyczyło to szczególnie możliwości bezpośrednio uzależnionych od neurologicznych struktur mózgu lub podstawowych zasobów służących do przetwarzania informacji, mających wpływ na szybkość i efektywność tego przetwarzania. Chodzi tu o tak zwane „płynne zdolności”, obejmujące szybkość przetwarzania informacji, sprawność postrzegania wzrokowego i selektywne aspekty pamięci krótkoterZachęcamy do lektury! minowej. Trajektoria degradacji tych zdolności staje się znacznie bardziej stroma po przekroczeniu 67. roku życia i na tym etapie nawet zdolności nabyte w wyniku formalnej edukacji, takie jak znajomość słów i umiejętność rozwiązywania problemów („zdolności skrystalizowane”) ulegają deterioracji. www.laurum.pl

www.laurum.pl