Probiotyki w profilaktyce i leczeniu wybranych schorzeń przewodu

WYBRANE PROBLEMY KLINICZNE

Probiotyki w profilaktyce i leczeniu wybranych schorzeń przewodu pokarmowego u dzieci

Mieczysława Czerwionka-Szaflarska, Bartosz Romańczuk Katedra i Klinika Pediatrii, Alergologii i Gastroenterologii Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Probiotics for the prevention and treatment of selected gastrointestinal disorders in children

STRESZCZENIE Probiotyki to preparaty lub produkty zawierające wystarczającą ilość żywych i dobrze zdefiniowanych mikroorganizmów, które korzystnie wpływają na zdrowie gospodarza, poprzez kolonizację i zmianę składu ekosystemu mikrobiontów przewodu pokarmowego. Minimalna dzienna dawka terapeutyczna probiotyku powinna wynosić 106–109 CFU. Źródłem probiotyków są preparaty farmaceutyczne, suplementy diety i produkty fermentowane. Najlepiej poznaną bakterią probiotyczną jest Lactobacillus rhamnosus GG. W niniejszej pracy przedstawiono zastosowanie probiotyków w profilaktyce i leczeniu wybranych schorzeń przewodu pokarmowego u dzieci. Forum Medycyny Rodzinnej 2010, tom 4, nr 2, 135–140 słowa kluczowe: probiotyki, dzieci, Lactobacillus, Saccharomyces, biegunka

ABSTRACT Probiotics are preparations or products which contain a sufficient amount of live and well-defined microorganisms which beneficially affect the health of the host through colonisation and quantitative changes in the ecosystem of gastrointestinal microbiota. The minimum daily therapeutic dose of a probiotic should be 106–109 colony forming units (CFU). The source of probiotics include pharmaceuticals, diet supplements and fermented products. The best studied probiotic bacterium is Lactobacillus rhamnosus GG. We discuss the use of probiotics for the prevention and treatment of selected gastrointestinal disorders in children. Forum Medycyny Rodzinnej 2010, vol. 4, no 2, 135–140 key words: probiotics, children, Lactobacillus, Saccharomyces, diarrhoea

Adres do korespondencji: prof. dr hab. n. med. Mieczysława Czerwionka-Szaflarska Katedra i Klinika Pediatrii, Alergologii i Gastroenterologii ul. M. Skłodowskiej-Curie 9, 85–094 Bydgoszcz tel. (52) 585 48 50, faks: (52) 585 40 86 e-mail: [email protected]

Copyright © 2010 Via Medica ISSN 1897–3590

135

WYBRANE PROBLEMY KLINICZNE

Probiotyki to preparaty lub produkty zawierające wystarczającą ilość żywych i dobrze zdefiniowanych mikroorganizmów, które korzystnie wpływają na zdrowie gospodarza

WSTĘP

ty farmaceutyczne, suplementy diety i pro-

Probiotyki to preparaty lub produkty zawie-

dukty fermentowane (tab. 1) [4].

rające wystarczającą ilość żywych i dobrze

Najbardziej znanym i najlepiej pozna-

zdefiniowanych mikroorganizmów, które

nym probiotykiem jest Lactobacillus rhamno-

korzystnie wpływają na zdrowie gospodarza

sus GG (LGG) [3, 4]. Do cech idealnego probiotyku należą [5]:

poprzez kolonizację i zmianę składu ekosystemu mikrobiontów przewodu pokarmowe-

— ludzkie pochodzenie,

go [1]. W przyszłości definicja ta prawdopo-

— historia bezpiecznego stosowania,

dobnie ulegnie modyfikacji, ponieważ nie-

— korzystne oddziaływanie na zdrowie człowieka,

które skutki działania probiotyków można uzyskać za pomocą zabitych bakterii lub

— zdolność do przeżycia, wzrostu i aktywności metabolicznej w przewodzie po-

nawet DNA bakteryjnego [2].

karmowym,

Dawka probiotyku jest określana liczbą jednostek tworzących kolonię (CFU, colony

— odporność na działanie kwasu solnego

forming units). Optymalne dawkowanie nie zostało ustalone, jednakże na podstawie wy-

i żółci, — konkurencyjność w stosunku do mikroflory zasiedlającej ekosystem jelitowy,

ników wielu badań klinicznych uważa się, że minimalna dzienna dawka terapeutyczna

— aktywność antagonistyczna w stosunku

preparatu powinna wynosić 106–109 CFU [3].

do patogenów (np. Salmonella spp., Clo-

W Polsce źródłem probiotyków są prepara-

stridium difficile, Helicobacter pylori).

Tabela 1 Źródła probiotyków Polsce Nazwa preparatu (producent)

Gatunek lub szczep probiotyku

Przykłady suplementów diety lub leków zawierających probiotyki Acidolac (Medana)

Lactobacillus acidophilus i Bifidobacterium

Dicoflor 30 i 60 (Vitis Pharma)

Lactobacillus rhamnosus GG

Enterol (Biocodex)

Saccharomyces boulardii

Ido Form Kid (Ferrosan)

Lactobacillus rhamnosus, GG Bifidobacterium animalis subsp. lactis Bb12

Lacidofil (Merck)

Lactobacillus acidophilus, Lactobacillus rhamnosus

Lactive up (United Pharma)

Lactobacillus acidophilus NCFM

Lactoral (IBSS Biomed)

Lactobacillus rhamnosus KL 53A (25%), Lactobacillus plantarum PL 02 (25%) Bifidobacterium longum PL 03 (50%)

Lakcid (Biomed Lublin)

Lactobacillus rhamnosus

Lakcid forte (Biomed Lublin)

Lactobacillus rhamnosus

Probiolac (Polfarmex)

Lactobacillus acidophilus (26,5%), Lactobacillus bifidus (14,7%), Streptococcus thermophilus, Lactobacillus delbruecki subscp. bulgaricus (58,8%)

Trilac (Krotex)

Lactobacillus acidophilus, Lactobacillus delbruecki subscp. bulgaricus, Bifidobacterium bifidum

Przykłady mleka modyfikowanego dla niemowląt zawierającego probiotyki Hipp mleko probiotyczne (Hipp)

Lactobacillus reuteri

Nan bifidus (Nestle)

Streptococcus thermophilus, Bifidobacterium lactis Bb12

Przykłady jogurtów probiotycznych i innych probiotycznych produktów mlecznych

136

Actimel (Danone)

Lactobacillus casei DN-114 001

Activia (Danone)

Bifidobacterium animalis DN 173 010

www.fmr.viamedica.pl

Mieczysława Czerwionka-Szaflarska, Bartosz Romańczuk Probiotyki w profilaktyce i leczeniu wybranych schorzeń przewodu pokarmowego u dzieci

W niniejszej pracy przedstawiono zasto-

wodnistych stolców. Według Biloo [8] pro-

sowanie probiotyków w profilaktyce i lecze-

biotyk ten redukował kolejne epizody bie-

niu wybranych schorzeń przewodu pokar-

gunki przez okres 2 miesięcy od zakończe-

mowego u dzieci.

nia terapii. Z obserwacji Szymańskiego i wsp. [9]

Ostra biegunka infekcyjna

wynika, że stosowanie mieszanki zawierają-

Ważnym badaniem oceniającym skutecz-

cej trzy szczepy probiotyczne Lactobacillus

ność probiotyków w leczeniu ostrej biegun-

rhamnosus skróciło o 37 godzin czas utrzy-

ki u dzieci jest praca Cananiego i wsp. [6]. Do

mywania się ostrej biegunki rotawirusowej

badania zakwalifikowano ponad 500 dzieci

i o 23 godziny czas nawadniania pozajelito-

(w wieku od 3 miesięcy do 3 lat), które znaj-

wego u dzieci.

dowały się pod opieką lekarzy podstawowej

Szajewska i wsp. [10] przedstawili meta-

opieki zdrowotnej z powodu ostrej biegun-

nalizę, w której oceniali skuteczność LGG

ki. W grupach badanych pacjenci otrzymy-

w leczeniu ostrej biegunki infekcyjnej u dzie-

wali różne rodzaje bakterii probiotycznych

ci. W badaniu obejmującym około 1000 pa-

(Lactobacillus rhamnosus GG, Saccharomy-

cjentów stwierdzono, że stosowanie probio-

ces boulardii, Bacillus clausii, Enterococcus

tyku skróciło czas trwania biegunki, okres ho-

faecium oraz mieszaninę probiotyków: Lac-

spitalizacji oraz zmniejszyło ryzyko trwania

tobacillus delbrueckii var. bulgaricus, Lacto-

biegunki powyżej 7 dni, szczególnie w stosun-

bacillus acidophilus, Streptococcus thermo-

ku do biegunki o etiologii rotawirusowej.

philus i Bifidobacterium bifidum). Dzieciom

Basu i wsp. [11] do badania zakwalifiko-

z grupy kontrolnej podawano jedynie płyn

wali 235 dzieci z przetrwałą biegunką, której

do nawadniania doustnego. W grupie otrzy-

przyczyną były patogenne szczepy Escherichia

mującej LGG, w porównaniu z grupą kon-

coli, Shigella spp. i Clostridium difficile. Pa-

trolną, stwierdzono skrócenie czasu trwania

cjentom podawano doustny płyn nawadnia-

biegunki o 32 godziny, zmniejszenie liczby

jący z placebo (grupa kontrolna) lub z probio-

oddawanych stolców biegunkowych, gęstszą

tykiem Lactobacillus rhamnosus GG (grupa

konsystencję stolca oraz podobną częstość

badana) dwa razy dziennie przez minimum

występowania gorączki, wymiotów i ko-

7 dni lub do czasu ustania biegunki. W wybra-

nieczności hospitalizacji. Podobne wyniki

nych sytuacjach klinicznych dzieci otrzymy-

uzyskano w grupie pacjentów otrzymujących

wały równocześnie antybiotyk. W grupie ba-

mieszaninę probiotyków. W grupach otrzy-

danej, w porównaniu z grupą kontrolną, za-

mujących Saccharomyces boulardii, Bacillus

obserwowano znaczące skrócenie czasu trwa-

clausii, Enterococcus faecium czas trwania

nia biegunki oraz okresu hospitalizacji.

biegunki, liczba stolców i ich konsystencja

Według Vesterlunda i wsp. [12] regular-

oraz częstość hospitalizacji, wymiotów lub

ne stosowanie LGG zmniejsza ryzyko zaka-

gorączki były podobne do obserwowanych

żenia przewodu pokarmowego przez gron-

w grupie kontrolnej. Na tej podstawie uzna-

kowca złocistego. Lactobacillus rhamnosus

no, że nie wszystkie preparaty zawierające

GG redukuje liczbę komórek Staphylococ-

probiotyki są skuteczne w leczeniu ostrej

cus aureus, które ulegają adhezji do nabłon-

biegunki u dzieci.

ka jelitowego (nawet o 44%).

Natomiast Kurugul i wsp. [7] wykazali, że

W badaniach francuskich [13] wykazano

probiotyk Saccharomyces boulardii stosowa-

skuteczność szczepu Lactobacillus acidophi-

ny łącznie z doustnym płynem nawadniają-

lus LB w leczeniu biegunki nierotawiruso-

cym skrócił czas hospitalizacji dzieci z bie-

wej, uzyskując skrócenie czasu utrzymywa-

gunką o 25% oraz ograniczył występowanie

nia się biegunki średnio o 1 dzień.

Forum Medycyny Rodzinnej 2010, tom 4, nr 2, 135–140

Nie wszystkie preparaty zawierające probiotyki są skuteczne w leczeniu ostrej biegunki u dzieci

137

WYBRANE PROBLEMY KLINICZNE

Biegunka poantybiotykowa

Jednym z najczęstszych powikłań antybioty-

istotnie rzadziej występowały nudności, biegunka i zaburzenia smaku.

koterapii jest biegunka, którą obserwuje się u 11–40% dzieci podczas leczenia i w ciągu 2 miesięcy po jego zakończeniu [14].

Probiotyki w istotny sposób zmniejszały ryzyko biegunki poantybiotykowej

Biegunka podróżnych

Biegunka podróżnych dotyczy turystów od-

W metaanalizie obejmującej 34 badania,

wiedzających kraje o niższym standardzie

Sazawal i wsp. [15] wykazali, że probiotyki

higieny, zwłaszcza o gorącym klimacie. Jest

(m. in. Saccharomyces boulardii, Lactobacil-

ona spowodowana przez lokalne patogeny

lus rhamnosus GG, Lactobacillus acidophi-

jelitowe, szeroko rozpowszechnione w tych

lus, Lactobacillus bulgaricus) w istotny spo-

krajach z powodu nieodpowiednich warun-

sób zmniejszały ryzyko biegunki poantybio-

ków sanitarnych i higienicznych, niedosta-

tykowej (o 52%).

tecznego zaopatrzenia w czystą wodę oraz

Kotowska i wsp. [16] do badania włączyli 269 dzieci (w wieku od 6 miesięcy do 14 lat)

zanieczyszczenia środowiska. Skuteczność

szczepu

Lactobacillus

leczonych antybiotykami z powodu zapale-

rhamnosus GG w zapobieganiu biegunce

nia ucha środkowego i/lub zakażenia ukła-

podróżnych wykazali Oksanen i wsp. [20].

du moczowego. Badacze oceniali skutecz-

W grupie osób otrzymujących probiotyk

ność Saccharomyces boulardii w zapobiega-

stwierdzono znacznie mniejszą częstość wy-

niu biegunce poantybiotykowej. W grupie

stępowania biegunki.

pacjentów otrzymującej probiotyk, w po-

Kollaritsch i wsp. [21] stwierdzili zna-

równaniu z grupą kontrolną, stwierdzono

mienne zmniejszenie ryzyka wystąpienia

zmniejszenie ryzyka wystąpienia biegunki.

biegunki podróżnych w grupie osób otrzy-

Metaanaliza McFarlanda [17] objęła

mujących drożdżaki Saccharomyces boular-

31 badań randomizowanych (ponad 3000 pa-

dii. Probiotyk podawano podróżnym przez

cjentów). Okazało się, że probiotyki (głów-

5 dni przed wyjazdem i w trakcie pobytu.

nie szczepy Saccharomyces boulardii, Lactobacillus rhamnosus GG oraz mieszanina pro-

138

Martwicze zapalenie jelit

biotyków) znacząco redukują ryzyko bie-

Martwicze zapalenie jelit (NEC, necrotizing

gunki po zastosowaniu antybiotyków (25 ba-

enterocolitis) jest najczęstszą chorobą prze-

dań) oraz zapobiegają biegunce o etiologii

wodu pokarmowego wymagającą interwen-

Clostridium difficile (6 badań).

cji chirurgicznej u noworodków. Przyczyna

W badaniach własnych [18] stwierdzono,

choroby nie została dotychczas dokładnie

że dołączenie probiotyku (Lactobacillus

poznana. Uważa się, że jej rozwój wiąże się

rhamnosus i Lactobacillus acidophilus) do

z niedojrzałością jelita, sztucznym żywie-

standardowej terapii eradykacyjnej Helico-

niem, zaburzeniami ukrwienia oraz niepra-

bacter pylori (amoksycylina, klarytromycyna

widłowościami flory bakteryjnej. Martwicze

i inhibitor pompy protonowej) korzystnie

zapalenie jelit występuje przede wszystkim

wpłynęło na przebieg oraz wynik końcowy

u wcześniaków.

terapii. W grupie dzieci otrzymujących pro-

Bin-Nun i wsp. [22] wykazali, że codzien-

biotyk istotnie statystycznie rzadziej obser-

ne podawanie mieszaniny probiotyków (Bi-

wowano nudności, wymioty, bóle brzucha

fidobacterium infantis, Streptococcus thermo-

oraz luźne stolce.

philus i Bifidobacterium bifidum) zmniejszy-

Podobne efekty otrzymali Armuzzi i wsp.

ło częstość występowania NEC i jego cięż-

[19], ponieważ w grupie przyjmującej LGG

kość u niemowląt z bardzo niską masą uro-

podczas 7-dniowej terapii eradykacyjnej

dzeniową ciała (£ 1500 g).

www.fmr.viamedica.pl

Mieczysława Czerwionka-Szaflarska, Bartosz Romańczuk Probiotyki w profilaktyce i leczeniu wybranych schorzeń przewodu pokarmowego u dzieci

Czynnościowe zaburzenia

Podobne efekty lecznicze uzyskali Lin

przewodu pokarmowego

i wsp. [23]. W grupie noworodków otrzymujących mieszaninę probiotyków (Lactobacil-

Czynnościowe zaparcie stolca stanowi

lus acidophilus i Bifidobacterium infantis)

istotny problem społeczny, a częstość jego

NEC występowało istotnie rzadziej oraz

występowania szacuje się na 8–10% [26].

miało łagodniejszy przebieg.

Banaszkiewicz i wsp. [27] stwierdzili, że stosowanie LGG z laktulozą nie zwiększyło

Nieswoiste zapalenia jelit

skuteczności leczenia zaparcia stolca u dzie-

Skuteczność probiotyków w leczeniu nie-

ci w porównaniu ze stosowaniem samej lak-

swoistych zapaleń jelita grubego u dzieci nie

tulozy. Do badania przeprowadzonego me-

została udowodniona, co wiąże się głównie

todą podwójnie ślepej próby zakwalifikowa-

z niewielką liczbą przeprowadzonych i opu-

no 84 pacjentów w wieku 2–16 lat, którzy

blikowanych badań.

w ciągu ostatnich 12 tygodni wypróżniali się

Bousvaros i wsp. [24] oceniali skutecz-

rzadziej niż 3 razy w tygodniu.

ność probiotyków w leczeniu choroby Croh-

Gawrońska i wsp. [28] oceniali wpływ

na u dzieci. Do badania z randomizacją za-

Lactobacillus rhamnosus GG na leczenie

kwalifikowano 75 pacjentów w wieku 5–21

czynnościowych zaburzeń przewodu pokar-

lat z chorobą w fazie remisji, a następnie

mowego z bólem brzucha u dzieci (w wieku

przydzielono ich losowo do grupy otrzymu-

6–16 lat). U dzieci z rozpoznaną dyspepsją

jącej LGG lub placebo. Autorzy stwierdzili,

czynnościową oraz czynnościowym bólem

że stosowanie probiotyku nie miało wpływu

brzucha szansa na uzyskanie sukcesu tera-

na długość remisji choroby. Odsetek pacjen-

peutycznego (całkowite ustąpienie bólu

tów, u których obserwowano nawroty choro-

brzucha) lub poprawy (złagodzenie dolegli-

by Crohna, był w obu grupach podobny.

wości) była podobna w grupie otrzymującej

Autorzy kolejnej publikacji, Gupta i wsp.

LGG i placebo. U pacjentów z zespołem je-

[25], do pilotażowego badania zakwalifiko-

lita drażliwego leczonych LGG stwierdzono

wali 4 dzieci z łagodną i umiarkowaną posta-

większą szansę na całkowite ustąpienie bólu

cią choroby. Probiotyk (LGG) podawano pa-

brzucha w porównaniu z grupą dzieci otrzy-

cjentom przez okres 6 miesięcy, uzyskując zna-

mujących placebo.

czącą poprawę w zakresie aktywności choroby już tydzień po rozpoczęciu leczenia.

Z kolei Baussermann i wsp. [29] nie wykazali skuteczności LGG w leczeniu zespo-

W celu oceny skuteczności probiotyków

łu jelita drażliwego u dzieci. Podawanie pro-

w leczeniu nieswoistych zapaleń jelit u dzieci

biotyku nie spowodowało zmniejszenia do-

autorzy cytowanych publikacji zalecają pro-

legliwości bólowych brzucha ani innych ob-

wadzenie dalszych randomizowanych badań

jawów ze strony przewodu pokarmowego.

metodą podwójnie ślepej próby kontrolowanych placebo.

PIŚMIENNICTWO 1.

Schrezenmeir J., de Vrese M. Probiotics, prebio-

post-weaning Swiss mice. Int. J. Food Microbiol.

tics and synbiotics — approaching a definition. Am. J. Clin. Nutr. 2001; 73 (supl.): 361–364. 2.

2002; 77: 19–27. 3.

Lee Y.K., Salminen S. The coming age of pro-

Bernardeau M., Gueguen M. Safety and efficacy

biotics. Trends Food Sci. Techno. 1995; 6: 241–

of probiotic lactobacilli in promoting growth in

–245.

Forum Medycyny Rodzinnej 2010, tom 4, nr 2, 135–140

139

WYBRANE PROBLEMY KLINICZNE

4. 5.

Szajewska H. Probiotyki. Med. Prakt. Pediatr.

prevention of antibiotic associated diarrhoea and

Libudzisz Z. Mikrobiologiczne i technologiczne

the treatment of Clostridium difficile disease. Am.

aspekty probiotyków. Materiały z warsztatów na

6.

18. Czerwionka-Szaflarska M., Kuczyńska R., Mierz-

projektu Accompanying Measure do projektu

wa G. Ocena wpływu bakterii probiotycznych na

Flair-Flow Europe IV, Kraków, 2002.

tolerancję terapii eradykacyjnej zakażeń Helico-

Canani R.B., Cirlillo P., Termin G. i wsp. Probio-

bacter pylori u dzieci i młodzieży. Pediatr. Pol.

randomized clinical trial of five different prepara-

8.

tions. BMJ 2007; 335: 340.

effect of oral administration of Lactobacillus GG on antibiotic-associated gastrointestinal side-ef-

dii in children with acute diarrhea. Acta Pediatr.

fects during Helicobacter pylori eradication the-

2005; 94: 44–47.

rapy. Aliment. Pharmacol. Ther. 2001; 15 (2):

Biloo A.G. i wsp. Role of a probiotic (Saccharomyces ea. World J. Gastrol. 2006; 12 (28): 4557–4560. Szymański H., Pejcz J., Jawień A. Treatment of acuta

163–169. 20. Oksanen P.J., Salminen S., Saxelin M. Prevention of travellers diarrhoea by Lactobacillus GG. Ann. Med. 1990; 22 (1): 53–56.

infectious diarrhoea in infants and children with

21. Kollaritsch H. i wsp. Prevention of traveler’s diar-

a mixture of three Lactobacillus rhamnosus strains

rhea: comparison of different non-antibiotic pre-

— a randomized, double-blind, placebo-controlled

parations. Travel Med. 1989: 9–17.

trial. Aliment Pharmacol. Ther. 2006; 23: 247–253.

22. Bin-Nun A., Bromiker R., Wilschanski M. i wsp.

10. Szajewska H., Skórka A., Ruszczyński M. i wsp.

Oral probiotics prevent necrotizing enterocolitis

Meta-analysis: Lactobacillus GG for treating acu-

in very low birth weight neonates. J. Pediatr.

ta diarrhoea in children. Aliment. Pharmacol. Ther. 2007; 25 (8): 871–881. 11. Basu S., Chatterjee M., Ganguly S. i wsp. Effect of Lactobacillus rhamnosus GG in persistent diarrhoea in Indian children: a randomized controlled trial.

2005; 147: 192–196. 23. Lin H.C., Su B.H., Chen A.C. Probiotics may reduce risk of necrotizing enterocolitis in very low birth weight infants. Pediatrics 2005; 115: 1–4. 24. Bousvaros A., Guandalini S., Baldassano R.N.

J. Clin. Gastroenterol. 2007; 41 (8): 756–760.

A randomized, double-blind trial of Lactobacillus

12. Vesterlund S., Karp M., Salminen S. i wsp. Sta-

GG versus placebo in addition to standard main-

phylococcus aureus adheres to human intestinal

tenance therapy for children with Crohn’s dise-

mucus but can be displaced by certain acid bacteria. Microbiology 2006; 152: 1819–1826.

ase. Inflamm. Bowel. Dis. 2005; 11: 833–839. 25. Gupta P., Andrew H., Kirschner B.S. i wsp. Is Lac-

13. Lievin-Le Moal V., Sarrazin-Davila L.E., Servin

tobacillus GG helpful in children with Crohn’s di-

A.L. An experimental study and a randomized,

sease? Results of a preliminary, open-label stu-

double-blind, placebo-controlled clinical trial to

dy. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr. 2000; 31 (4):

evaluate the antisecretory activity of Lactobacillus acidophilus strain LB against nonrotavirus diarrhea. Pediatrics 2007; 120: 795–803. 14. Szajewska H., Ruszczyński M., Radzikowski A.

453–457. 26. Loening-Baucke V. Constipation in early childhood: patient characteristics, treatment and longterm follow up. Gut 1993; 34 (10): 1400–1404.

Probiotics in the prevention of antibiotic-associa-

27. Banaszkiewicz A., Szajewska H. Ineffectiveness

ted diarrhoea in children: a meta-analysis of ran-

of Lactobacillus GG as adjunct to lactulose for the

domized controlled trials. J. Pediatr. 2006; 149:

treatment of constipation in children: a double-

367–372.

blind, placebo-controlled randomized trial.

15. Sazawal S. Hiremath G., Dhingra U. i wsp. Effica-

J. Pediatr. 2005; 146: 364–369.

cy of probiotics in prevention of acute diarrhoea:

28. Gawrońska A., Dziechciarz P., Horvath A. i wsp.

a meta-analysis of masked, randomized, place-

A randomized double-blind placebo-controlled

bo-controlled trials. Lancet Infect. Dis. 2006; 6

trial of Lactobacillus GG for abdominal pain disor-

(6): 374–382.

ders in children. Aliment. Pharmacol. Ther. 2007;

16. Kotowska M., Albrecht P., Szajewska H. Saccha-

140

2006; 81: 334–341. 19. Armuzzi A., Cremonini F., Bartolozzi F. i wsp. The

Kurugul i wsp. Effects of Saccharomyces boular-

boulardii) in management and prevention of diarrho9.

J. Gastroenterol. 2006; 101 (4): 812–822.

temat probiotyków zorganizowanych w ramach

tics for treatment of acuta diarrhoea in children:

7.

17. McFarland L.V. Meta-analysis of probiotics for the

2008; 1 (55): 125–133.

25: 177–184.

romyces boulardii in the prevention of antibiotic-

29. Baussermann M., Michail S. The use of Lactoba-

associated diarrhoea in children: a randomized

cillus GG in irritable bowel sundrome in children:

double-blind placebo-controlled trial. Aliment.

a double-blind randomized control trial. J. Pe-

Pharmacol. Ther. 2005; 21: 583–590.

diatr. 2005; 147 (2): 197–201.

www.fmr.viamedica.pl