przemiany demograficzne w polsce i ich społeczno

PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE W POLSCE I ICH SPOŁECZNOEKONOMICZNE KONSEKWENCJE redakcja naukowa Bożena Ktos i Piotr Russel

Wydawnictwo Sejmowe Warszawa 2016

Piotr Szukalski

P o l it y k a

a k t y w n e g o

s t a r z e n i a

s i

^

W stęp

Rosnąca frakcja i liczba osób starszych skłania do poszukiwania rozwiązań przeciwdziałających różnorodnym zagrożeniom, jakie w potocznej świadomości łączą się z szybkim wzrostem odsetka seniorów. Jednocześnie po okresie, gdy starzenie się ludności postrzegane było głównie jako zagrożenie ekonomiczne, które winno być rozwiązane za pom ocą instrum entów gospodarczych, narasta przekonanie, iż zagrożeń tych nie da się skutecznie pomniejszać bez uprzed­ niego definiowania wyłaniających się problemów w kategoriach politycznych. W rezultacie trwają poszukiwania takich rozwiązań, które - zapewniając dłu­ gookresową wydolność ekonomiczną - nie spotkają się ze społecznym odrzu­ ceniem, co w w arunkach demokracji uniemożliwiłoby skuteczne ich wdroże­ nie. W ostatnich latach za takie rozwiązanie coraz częściej uchodzi aktywne starzenie się, które z rozwijanego od lat 80. XX wieku konceptu naukowego przeistoczyło się na początku XXI wieku w projekt polityczny1. Termin „aktywne starzenie się” nie wzbudza w Polsce nadm iernie pozytyw­ nych uczuć. Z uwagi na to, że w zdecydowanej większość języków europejskich ageing tłum aczone jest jako pochodna czasownika starzeć się (np. fr. vieillisse­ ment od vieillir, niem. Alterung od alterń), sam term in ma szczególne konotacje, utożsam iany bowiem bywa samoczynnie ze starością, tj. z pewną fazą życia. Tymczasem angielskie to age odnosi się do przechodzenia przez uporządkowane chronologicznie etapy życia, nie ogranicza się tylko do ostatniego z nich, choć najczęściej jego dotyczy. W rezultacie w większości państw kontynentalnej Eu­ ropy następuje zawężenie rozum ienia term inu „aktywne starzenie się”, które

1

Ł. Jurek, A ktyw n e starzenie się ja ko paradygm at w polityce społecznej, „Polityka Spo­ łeczna” 2012, n r 3, s. 8-12.

202

P rze m ia n y d e m o g r a fic z n e w P o lsce i ic h sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e k o n se k w e n cje

prowadzi do skupiania uwagi jedyne na ostatnim etapie życia2. W arto o tym pamiętać, albowiem zgodnie z zasadam i fenomenologii słowa, terminy, nazwy są nośnikiem wartości, uprzedzeń i stereotypów, samoistnie poprzez swój do­ bór narzucają sposób myślenia o analizowanym problemie. Również i w Polsce rozpowszechnione jest powyższe, zawężające rozumienie tego term inu, samo bowiem słowo „starzenie się” jest przez większość osób auto­ matycznie łączone z czymś, co „zdarza się” wyłącznie seniorom. Tymczasem kon­ cepcja aktywnego starzenia odnosi się do osób starzejących się, tj. takich, które już osiągnęły wiek uznany w danym społeczeństwie za cezurę, od której rozpo­ czyna się starość, lub takich, które powoli do tej cezury się zbliżają. W praktyce najczęściej term in ten jest odnoszony do osób w wieku 50+, choć często granica ta jest obniżana do początku „przedpola starości” (tym term inem kardiolodzy nazywają okres życia zaczynający się w wieku 45 lat) lub nawet do wieku 40+. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie przesłanek prowadzą­ cych do pojawienia się projektu politycznego „aktywne starzenia się”3oraz wska­ zanie na instrum enty wsparcia dla aktywnego starzenia się, czyli na kształtującą się politykę aktywnego starzenia się.

Spo łeczn e

p r e f e r e n c j e

d o t y c z ą c e

PRZEBIEGU ŻYCIA4

Każde społeczeństwo ma swoją wizję, jak powinien wyglądać przebieg po­ szczególnych faz życia. Ta wizja przybiera postać norm atywnego modelu prze­ biegu życia, swoistego „życia wzorcowego”, idealnego5. W rzeczywistości wizja 2

3

4

5

To podejście um acniane jest przez błędną egzegezę kluczowych dokum entów odnoszą­ cych się do aktyw nego starzenia się. Na przykład fundam entalne dzieło W H O [2002], choć we w prow adzeniu inform uje o przyjęciu - zgodnie z term inologią ONZ - definicji osoby starszej jako osoby 60+, w dalszym ciągu podkreśla z jednej strony, że koncen­ truje się na przebiegu życia, uw ypuklając jedynie jeden z jego etapów, z drugiej usta­ w icznie podkreśla w ażność wcześniejszych zdarzeń, charakterystyk i działań in sty tu ­ cjonalnych dla zapew nienia dobrostanu osób starszych. Choć w dokum encie tym brak jednoznacznego stwierdzenia, do jakiej grupy w ieku odnosi się owo aktyw ne starzenie się, pow ierzchow nie, a błędnie, odnieść m ożna w rażenie, że mowa o osobach 60+. W opracow aniu Ł. Jurka, A ktyw n e starzenie się, op. cit., znaleźć m ożna inform ację na tem at chronologii i logiki przekształcania się koncepcji aktyw nego starzenia się w p ro­ jekt polityczny. W tej części rozdziału oraz w następnej w ykorzystuję fragm enty innego swego opraco­ w ania Od norm atywnego modelu przebiegu życia do polityki przebiegu życia, „Polityka Społeczna” 2015, n r 2. L. Leisering, G overnment and the life course [w:] Handbook o f life course, J.T. M ortim er, M.J. Shanahan (eds.), Springer, New York 2004, s. 205-225.

P o lity k a a k ty w n e g o sta rz en ia się

203

ta jest ucieleśnieniem rozbudowanych, wielowariantowych preferencji doty­ czących tego, jaki przebieg powinny mieć najważniejsze kariery realizowane przez jednostkę. Term in kariera oznacza zbiór uporządkowanych chronolo­ gicznie jednorodnych (tj. odnoszących się do tej samej sfery) zdarzeń, jakie występują w życiu człowieka6. A zatem, na przykład, zdarzenia, takie jak: roz­ poczęcie nauki w szkole podstawowej, promocje do kolejnych klas, przejścia na wyższy szczebel edukacji, tw orzą karierę edukacyjną, a zawarcie związku małżeńskiego rozpoczyna karierę m ałżeńską, która wchodzi w skład wiązki karier rodzinnych, obok kariery rodzicielskiej, kariery córki/syna, brata, itp. Każda kariera zaczyna się wraz ze zdarzeniem inicjującym ją, a kończy zda­ rzeniem zamykającym. Patrząc z powyższej perspektywy, przebieg życia może być przedstawiony jako wiązka równocześnie występujących karier, które, prawie wszystkie, mają swoje społeczne wzorce, aczkolwiek najczęściej w postaci niesformalizowanej, tzn. że społeczne preferencje nie zostają zapisane w formie prawnych obowiąz­ ków lub zakazów. Na przykład kariera zdrowotna, związana ze zm ianą statusu zdrowotnego, stanu zdrowia jednostki, jest prawie całkowicie niesformalizowana, albowiem jedynie w przypadku nielicznych, z reguły odnoszących się do dzieciństwa, etapów życia występują norm y nakazujące dane zachowanie (obowiązkowe szczepienia ochronne, badania okresowe, badania kontrolne warunkujące możliwość otrzym ania becikowego). W wypadku innych karier mam y do czynienia ze zdecydowanie większym zakresem interwencji w ich przebieg. Precyzyjnie określane są nie tylko zdarzenia, jakie muszą w ich skład wchodzić, lecz również i ich harm onogram , zwłaszcza początek i koniec karie­ ry. W w ypadku tych dwóch zdarzeń preferencje społeczne wyrażają się tzw. cultural age deadline, czyli zdefiniowaniem wieku, w jakim pewne zdarzenia, zgodnie z wzorcem kulturow ym danej społeczności, pow inny wystąpić. Na przykład, jeśli chodzi o karierę edukacyjną określa się, kiedy powinna się ona rozpocząć, a także kiedy może się najwcześniej zakończyć, oraz zdarzenia i ich sekwencje, przez które jednostka musi przejść poza szczególnymi sytuacjami (np. niepełnosprawność umysłowa). Norm atyw ny model kariery wyznaczony jest bardzo szczegółowo przepisam i prawa. Dodatkowo społeczeństwo swo­ je preferencje wykraczające poza obowiązek prawny wyraża poprzez budowę systemu kształcenia dłuższego niż to obligatoryjne (np. system bezpłatnego kształcenia na poziomie szkoły wyższej). Nawet jednak w tym - zdawałoby się mało elastycznym - wypadku m am y do czynienia z norm atyw nym modelem 6

E. Frątczak, Modelowanie cyklu życia jednostki i rodziny. Teoria i praktyka, seria „M o­ nografie i O pracow ania” n r 466, Oficyna W ydawnicza SGH, W arszawa 1999, s. 252.

204

P rze m ia n y d e m o g r a fic z n e w P o lsce i ich s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n e k o n se k w e n cje

wielowariantowym, bowiem np. w naszym kraju po zakończeniu edukacji na poziomie gim nazjalnym istnieje kilka akceptowanych społecznie dróg konty­ nuacji kształcenia. W rezultacie pojawia się wspom niany wcześniej wielowariantowy norm a­ tywny model przebiegu życia, swoista wiązka dopuszczalnych, realizowanych w tym samym czasie karier. Społeczeństwo wspomaga jednostkę w przejściu po pożądanej trajektorii ży­ cia na trzy sposoby. Po pierwsze, określając ram y prawne, w jakich przebiegają najważniejsze kariery (np. m inim alny wiek zawarcia związku małżeńskiego, wiek uzyskania uprawnień do świadczenia emerytalnego czy ogólne zasady prze­ biegu kariery zawodowej wyznaczone przez prawo pracy). Po drugie, budując ramowy system instytucji ułatwiających przejście po właściwej ścieżce przebiegu karier, np. w postaci systemu bezpłatnej edukacji czy systemu ubezpieczeń spo­ łecznych. Po trzecie, wprowadzając system wsparcia jednostek, które - świado­ mie lub nieświadomie - charakteryzują się dużym odstępstwem od preferowa­ nego społecznie przebiegu karier. Wówczas m am y do czynienia z działaniami 0 charakterze interwencji w sytuacjach kryzysowych lub przedkryzysowych. W każdym z powyższych przypadków przynajmniej trzon wsparcia przybiera postać polityki społecznej, choć najmniej widoczne jest to w pierwszym z nich. Norm atyw ny model przebiegu życia powiązany jest (choć nie zawsze ów związek przybiera postać przepisów prawa) z istniejącą w każdym społeczeń­ stwem stratyfikacją społeczną na bazie wieku. Z jednej strony mamy do czy­ nienia (przynajmniej w społeczeństwach tradycyjnych) ze wzrostem prestiżu, władzy i bogactw a w raz z przechodzeniem do coraz starszych grup wieku, z drugiej zaś - z izolacją, a przynajmniej segregacją, jednostek z poszczególnych grup wieku znajdujących się na różnych etapach przebiegu kluczowych karier.

N o r m a t y w n y m odel pr zeb ieg u k a r ie r REALIZOWANYCH W OKRESIE PÓŹNEJ DOROSŁOŚCI

Społeczeństwo w ramach normatywnego modelu przebiegu życia uwidacznia również swoje preferencje/oczekiwania dotyczące przebiegu starości. Nie od­ nosząc się do funkcjonujących w gerontologii społecznej teorii, oczekiwania te opisać m ożna jako „racjonalne wycofywanie się”, tj. dostosowywanie swej ak­ tywności do stanu zdrowia fizycznego i mentalnego oraz wiązki ról społecznych, jakie jednostka musi wypełniać (te kariery to przede wszystkim kariery rodzinne 1towarzyskie). W praktyce owo „racjonalne wycofywanie się” oznacza, z jednej strony, podejmowanie aktywności podtrzym ujących samodzielność i niezależ­

P o lity k a a k ty w n e g o sta rz e n ia się

205

ność, z drugiej zaś - stopniową rezygnację z aktywności „gratyfikowanych”, nagradzanych m aterialnie, prestiżem czy władzą. Jednocześnie dopuszczalne jest podejmowanie czynności w większym stopniu egoistycznych, skoncentro­ wanych na sobie - cielesnym i duchowym 7. W każdej w zasadzie sferze życia społecznego uczestnictwo osób starszych charakteryzuje się dwoma cechami: a) ograniczaniem zakresu uczestnictwa, b) zm ianą charakteru uczestnictwa z aktywnego na bierny. W trakcie kilku ostatnich dekad - aczkolwiek jest to w dużym stopniu osąd intuicyjny, niepotwierdzony wystarczająco empirią, za­ kłócony wpływem zdarzeń nadzwyczajnych (np. polityka rynku pracy będąca skutkiem kryzysu lat 70. XX wieku) - w społeczeństwach najwyżej rozwiniętych następowało odraczanie m om entu zmiany uczestnictwa aktywnego na bierne oraz spowolnienie tempa ograniczania zakresu uczestnictwa. Odpowiadały za to w poszczególnych sferach różne czynniki, jednak dwa wydają się być wspólne dla wszystkich - a) poprawa poziomu wykształcenia kolejnych generacji zasila­ jących zbiorowość osób starszych; b) poprawa stanu zdrowia i sprawności osób na „przedpolu starości” i osób w „trzecim wieku”. Powyższe czynniki w raz ze specyficznymi dla poszczególnych sfer życia (np. życie rodzinne - odraczanie decyzji prokreacyjnych przez dzieci senio­ rów, a w rezultacie późniejsze rozpoczynanie kariery babci/dziadka i później usytuowana w cyklu życia faza kontaktu z w nukam i charakteryzująca się dużą intensywnością i wysoką jakością kontaktów z nimi) odpowiadają za powolne odchodzenie od utrwalonego w tradycji modelu starości charakteryzującej się wycofywaniem na rzecz modelu dostosowanej do sprawności aktywności za pośrednictwem opóźniania i spowalniania tem pa wycofywania się z różnych sfer życia. Co więcej, społeczne oczekiwania wobec jednostek w wieku późno dorosłym są zmienne w czasie, bowiem w długim okresie widoczne są zmiany sposobu konceptualizacji społecznych oczekiwań wobec jednostek w zaawansowanym wieku, znajdujące swe odzwierciedlenie w tzw. społecznych reprezentacjach8. 7

M ożna zatem powiedzieć, że te społeczne preferencje odzw ierciedlone są po trochu we wszystkich znanych gerontologii społecznej teoriach zm ian aktyw ności jednostki wraz ze w zrostem wieku.

8

Termin „społeczne reprezentacje” we francuskiej psychologii społecznej stosowany jest do określenia systemu w artości, idei i wzorów aktyw ności w jakim ś obszarze. Term in um ożliw ia podw ójne spojrzenie na to zagadnienie, z jednej strony z p u n k tu w idzenia jednostki posiadającej drogow skaz wskazujący akceptowany społecznie kierunek my­ ślenia i działania, z drugiej zaś z p u n k tu w idzenia zbiorowości oznacza swoisty kod uła­ twiający dokonanie opisu czy oceny lub umożliwiający budow anie oczekiwań. H.-J. von Kondratowitz, The legacy o f social constructionism fo r social gerontology [w:] The need

206

P rze m ia n y d e m o g r a fic z n e w P o lsce i ich sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e k o n se k w e n cje

Na przykład, na podstawie analizy zawartości encyklopedii ogólnych i specja­ listycznych z zakresu zdrowia oraz literatury odnoszącej się do społecznych konsekwencji wzrostu odsetka osób starszych, H.J. von Kondratowitz wskazał9, jak od końca XVIII wieku zm ieniały się owe społeczne reprezentacje zaawan­ sowanego wieku w Niemczech. W spom niany autor wyodrębnił osiem etapów oraz zauważył, że z biegiem czasu w coraz większym stopniu specjaliści dostrze­ gali zróżnicowanie osób starszych, możliwość samokontroli nad przebiegiem życia, oddziaływania na swój stan zdrowia, minim alizując znaczenie mniej ko­ rzystnych obszarów życia. Jednocześnie przeprowadzona analiza wskazywała na przyspieszenie zachodzących zm ian - tj. zdecydowanie szybsze w ostatnich kilku dekadach przechodzenie od jednego etapu do kolejnego niż to m iało miejsce wcześniej.

U w a r u n k o w a n ia

p o ja w ie n ia

si:ę

k o n c e p c ji

A K T Y W N E G O S T A R Z E N I A S I ^ 10

Wyłonienie się koncepcji aktywnego starzenia się możliwe było dzięki doko­ nującej się w latach 80. XX wieku w naukach społecznych zmianie paradygma­ tu - w miejsce analiz statycznych zaczęto preferować te dynamiczne, starano się odtwarzać procesy, zrozumieć ich kontekst, uw arunkowania i współzależność. Równocześnie w mniej więcej tym samym okresie w stosowanych naukach spo­ łecznych pojawiła się tendencja do coraz silniejszego akcentowania przyszłych zagrożeń i wdrażania profilaktycznych działań, mających na celu, jeśli nie eli­ minację, to przynajmniej zmniejszenie prawdopodobieństwa możliwych, nie­ korzystnych sytuacji. W wyniku współwystępowania obu powyższych trendów podkreślano znaczenie procesów analizowanych z punktu widzenia przebiegu życia, badanych na dwa sposoby - po pierwsze, z perspektywy długookresowych konsekwencji różnorodnych, wcześniejszych zdarzeń i, po drugie, z perspekty­ wy w pływu instytucji publicznych. Podejścia te są utożsam iane z dwoma odm iennym i, choć łączonymi często w praktyce, paradygm atam i - personologicznym (starającym się wykorzy­ stać do wyjaśnienia osiąganych w późniejszych fazach życia doświadczeń z faz fo r theory. Critical approaches to social gerontology, S. Biggs, A. Lowenstein, J. Hendricks (eds.), Baywood Publishing, A m ityville-N ew York 2003, s. 45-62. 9 Ibidem. 10 Pisząc o uw arunkow aniach tych, św iadom ie koncentruję się na zm ianie podejścia do analizy przebiegu życia, pom ijam natom iast uw arunkow ania metodologiczne (fenome­ nologia, gerontología krytyczna), zaś uw arunkow ania ideologiczne prezentuję dalej.

P o lity k a a k ty w n e g o sta rz e n ia się

207

wcześniejszych, niezależnie, czy to wyjaśnienie odnosi się do jednostki czy zbiorowości) i instytucjonalnym (nieskupiającym się na jednostce, a jedynie na społecznych i politycznych instytucjach definiujących fazy życia)11. Zgodnie z pierwszym podejściem osiągnięcia jednostki zależne są od do­ stępu do zasobów i zdarzeń, jakie w jej życiu wystąpiły na wcześniejszych eta­ pach, tj. od ich umiejscowienia w czasie, chronologicznie opisanych od chwili wystąpienia pierwszego zdarzenia, poprzez kolejne oddalone w czasie (timing). Najczęściej tego typu analizy dokonywane są na poziomie zbiorowości, z pod­ kreśleniem znaczenia typowych przejść, czasu ich wystąpienia lub nierównego dostępu do zasobów, zaś ich głównym stwierdzeniem jest to, że przebieg i ja­ kość życia w późniejszym okresie jest wynikiem oddziaływania wcześniejszych statusów, wyborów i doświadczeń, zarówno tych, na które „typowa” jednostka świadomie oddziaływała, jak i tych nieplanowanych. Patrząc z tej perspekty­ wy, m ożna powiedzieć, że obecny los jednostki jest zależny od zdarzeń, stanów i charakterystyk, jakich doświadczyła w trakcie swego dotychczasowego życia. Drugie podejście koncentruje się na konstruowaniu przebiegu życia przez politykę, kulturę, społeczeństwo, wychodząc od określenia typowych dla da­ nej fazy życia norm społecznych (norm wieku) i norm atywnych m odeli prze­ biegu karier, przez zdefiniowanie tych sfer życia, w których za pośrednictwem instytucji i polityki występuje szczególnie silny proces strukturyzacji wieku, kończąc na próbie określenia skuteczności tychże działań. W tym wypadku badania wskazywały, że wdrażanie instrum entów zabezpieczenia społecznego prowadziło do w zrostu znaczenia wieku jako kierunkow skazu do podejm o­ wania określonych działań, co owocowało chronologizacją (przekonanie, że wiek i czas historyczny są dom inującym i wym iaram i, określającymi przebieg życia) i instytucjonalizacją (odwoływanie się do formalnego uwzględniania wieku - szkoła, em erytura - i nieformalnego - bazującego na stażu pracy i za­ sadach awansowania w pracy - jako podstawowych czynników określających fazę życia) przebiegu życia. W rezultacie powszechnego podporządkowania się ustalonym przez państwo regułom dotyczącym redystrybucji różnorodnych zasobów (obowiązkowy wiek pobierania nauki, ustalenie m inim alnego wieku rozpoczynania i kończenia kariery zawodowej czy też norm alnego wieku eme­ rytalnego) przebiegu życia ulegał w trzech pierwszych ćwierciach XX wieku standaryzacji. Dopiero ostatnie cztery dekady, wraz z niestabilnością przebiegu kariery zawodowej i wzrastającym zróżnicowaniem form życia rodzinnego, są 11 D. Dannefer, R.A. Settersten jr, The study o fth e life-course: im plicationsfor socialgerontology [w:] The Sage handbook o f social gerontology, D. Dannefer, Ch. Phillipson (eds.), Sage Publications, London 2011, s. 3-19.

208

P rze m ia n y d e m o g r a fic z n e w P olsce i ich sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e k o n se k w e n cje

okresem wzrastającego znaczenia samodzielnych decyzji jednostek. W konse­ kwencji wzrasta dezinstytucjonalizacja przebiegu życia, a pośrednio i znaczenie osobistych zasobów i doświadczeń dla określenia osiągnięć jednostki w jej życiu. W wypadku aktywnego starzenia się - choć bazuje ono na konstruktywistycznej ekonomii politycznej starzenia się, wyraźnie podkreślającej wagę d ru ­ giego z powyższych podejść do przebiegu życia w okresie później dorosłości coraz wyraźniej podkreśla się znaczenie obu powyższych sposobów myślenia 0 przechodzeniu przez uporządkowane chronologicznie etapy życia i o rezultacie tego przechodzenia, tj. o obliczu starości.

A k ty w n e

s t a r z e n i e

się

- czyli co ?

Sam term in „aktywne starzenie się” rozum iany jest różnie, zazwyczaj in­ tuicyjnie, i - jak już w spom niano - bardzo często ograniczany jest do osób w zaawansowanym wieku. Tymczasem w praktyce chodzi o to, aby umożliwić jak najdłuższe zachowanie społecznej produktywności jednostki - podkreślmy jednostki, a nie jednostce, albowiem chodzi nie tylko o działania podmiotów „zewnętrznych”, ale również i samego zainteresowanego. Społeczna produktyw ność definiowana jest jako: każda aktywność, która wytwarza dobra i usługi, niezależnie czy opłacana czy nie, włączając taką ak­ tywność ja k praca domowa, opieka nad dziećmi, wolontariat, pomoc rodzinie 1przyjaciołom12. Chodzi o wyjście poza tradycyjne, ekonomiczne rozumienie tego term inu. W takim tradycyjnym rozumieniu, uwzględniającym jedynie po­ zycję jednostki na rynku pracy, produktywność powiązana jest z jej wydajnością i zatrudnieniem . Tymczasem współcześnie produktywność społeczna odnosi się do „użyteczności” wytwarzanych również poza rynkiem pracy - poprzez wspom nianą pracę domową czy wolontariat. Takie podejście postrzega starze­ nie się jako swoistą akumulację doświadczeń pozyskanych w trakcie realizacji różnych ról społecznych - niezależnie od tego, czy następujących po sobie, czy przebiegających w tym sam ym czasie - umożliwiającą zachowanie, choć po modyfikacji, roli producenta „użyteczności”. Mówiąc o społecznej produktywności, należy zdawać sobie sprawę, że sta­ rzejące się jednostki „wytwarzają” ją nie tylko, gdy dłużej pracują, opiekują się wnukami, rodzicam i czy sąsiadami, ale również jako aktywni konsumenci, czy w skrajnym wypadku, gdy dbają o zachowanie własnej samodzielności. Prze­ 12

J. H interlong, N. M orrow-Howell, M. Sherraden, Productive ageing - principles and perspectives [w:] Productive ageing. Concepts and challenges, J. H interlong, N. Morrow-Howell, M. Sherraden (eds.J, Johns H opkins U niversity Press, Baltim ore, 2001, s. 3-18.

P o lity k a a k ty w n e g o sta rz en ia się

209

kłada się to na niższe zapotrzebowanie na czas innych, co z kolei umożliwia potencjalnym opiekunom inne, bardziej dla nich użyteczne, działania. Dlaczego zatem, zamiast mówić o produktyw nym starzeniu się, mówimy o aktywnym? Wydaje się, że wybór przym iotnika „aktyw ne” w miejsce „zdro­ wego”, „pomyślnego”, „produktywnego”, podyktowany został kilkoma czynni­ kam i naraz. Przym iotnik ten promuje pozytywne wartości, bowiem któż nie chciałby jak najdłużej zachować samodzielności - funkcjonalnej, ekonomicznej, społecznej; dowartościowuje jednostki poddające się wdrażaniu, wprowadzając je w dobry hum or związany z oczekiwanymi rezultatami; wreszcie odwołuje się do brzmiącego atrakcyjnie schlagwortu. Slogan „aktywne starzenie się” brzmi wszak zachęcająco (choć w językach kontynentalnych - jak już wspom niano brzmi zdecydowanie mniej atrakcyjnie niż po angielsku). Poza tym - patrząc na proweniencję tego podejścia - użycie tego niestosowanego dotąd przym iotnika miało podkreślić „społeczny” charakter samej koncepcji, w przeciwieństwie do zmedykalizowanych koncepcji pomyślnego i zdrowego starzenia się13. Wreszcie zaznaczyć należy, że podejście to znakomicie wpisuje się w ramy polityk aktywizujących, tj. wdrażanego od kilkunastu lat w polityce społecznej podejścia, zgodnie z którym próbuje się ograniczyć skalę redystrybucji zaso­ 13

Biomedykalizacja to nic innego jak narzucony wskutek współdziałania lobby naukowego (reprezentującego nauki medyczne i biologiczne) i komercyjnego (przemysł farm aceu­ tyczny, usług medycznych) sposób myślenia o publicznej polityce w sferze starzenia się, prow adzący do legitym izow ania dużych publicznych wydatków na działania korzystne dla w spom nianego lobby (priorytety w ydatków publicznych na badania, zakup usług społecznych). W spom niane narzucanie percepcji dokonuje się głównie dzięki społecznym kam paniom informacyjnym, finansowanym przez przedsiębiorstwa komercyjne, w czasie których przekazyw ane są wybiórczo inform acje o przebiegu starzenia się, z reguły ogra­ niczone do wskazywania częstości w ystępow ania dysfunkcji w sferze sprawności fizycz­ nej i m entalnej, zaś ich głównym przesłaniem jest w skazaniem działań zaradczych, jakie pow inny zostać podjęte przez jednostki, a przede wszystkim przez władze publiczne, zob. S. Biggs, J. H endricks, A. Lowenstein, lntroduction - The needfor theory in gerontology [w:] The needfor theory. Critical approaches to socialgerontology, S. Biggs, A. Lowenstein, J. H endricks (eds.), Baywood Publishing, A m ityville-N ew York, 2003, s. 1-12. Jednak, paradoksalnie, biom edykalizacja skupia uwagę decydentów na problem ach zw iązanych z indyw idualnym i społecznym starzeniem się i zachęca ich do poszuki­ w ania m etod zwiększenia odpow iedzialności za siebie nowych - a przede wszystkim przyszłych - seniorów, za swój stan zdrowia, dochody, w aru n k i mieszkaniowe, dostęp do usług społecznych. Próbując zaś wdrożyć ową bazującą na neoliberalizm ie większą odpow iedzialność za siebie, chcąc nie chcąc, władze odw ołują się do osiągnięć gerontologii krytycznej, a przede w szystkim osiągnięć ekonom ii politycznej starzenia się poprzez odw oływ anie się do owocu tego n u rtu intelektualnego - koncepcji aktyw nego starzenia się. Patrząc z tej perspektyw y, koncepcja aktyw nego starzenia się to swoista zem sta nauk społecznych i hum anistycznych na naukach medycznych i biologicznych.

210

P rze m ia n y d e m o g ra fic z n e w P o lsce i ich s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n e k o n se k w e n cje

bów poprzez zachęcanie potencjalnych beneficjentów do samodzielnego roz­ wiązywania swych problemów dzięki aktywności zawodowej, zwiększania ich „zdolności zatrudnieniowej” (employability) i partycypacji w życiu społecznym14. Polityki te to skądinąd zmiany skali redystrybucji zasobów wymuszone sukce­ sem państw dobrobytu, przejawiającym się m.in. wydłużaniem trw ania życia, podwyższeniem prawdopodobieństwa dożycia do wieku uzyskania uprawnień emerytalnych i wzrostem długości pobierania świadczeń emerytalnych. Podsumowując ten wątek, należy stwierdzić, że aktywne starzenie się to nic innego jak: zdolność ludzi do tego, aby mimo upływu lat wieść produktywne życie w sferze społecznej i gospodarczej. Oznacza to, że potrafią oni dokonywać ela­ stycznych wyborów w zarządzaniu swoim czasem na przestrzeni życia - czasem poświęcanym na naukę, pracę, odpoczynek i zapewnienie opieki innym15. Sama zaś koncepcja aktywnego starzenia się bazuje na jednym dezyderacie i dwóch założeniach. Owym postulatem jest zapewnienie jednostce możliwości bycia jak najdłużej społecznie produktywną. Z kolei dwa założenia, warunkujące re­ alizację powyższego dezyderatu, mówią: a) o konieczności redefinicji terminu „społeczna produktyw ność”, b) o konieczności przygotowania się jednostek i zbiorowości w celu umożliwienia bycia jak najdłużej produktywnym . W wypadku uświadamiania sobie konieczności przygotowania do utrzym a­ nia produktywności punktem wyjścia jest stwierdzenie, że w szybko zmieniają­ cym się świecie znaczna część wiedzy, um iejętności i kwalifikacji posiadanych przez jednostki szybko się dezaktualizuje, a tym samym chęć bycia dłużej pro­ duktywnym musi być powiązana z gotowością do uzupełniania tych elementów kapitału ludzkiego, które tracą swą aktualność16.

Od

c z e g o

z a l e ż y

a k t y w n o ś ć

w

o k r e s i e

s t a r o ś c i

?

Na powyższe, kluczowe pytanie odpowiedzi udzielić można zgodnie z przed­ stawionymi wcześniej dwoma sposobami analizowania przebiegu życia - zależy zarówno od dotychczasowego przebiegu życia, jak i od stosowanych rozwiązań instytucjonalnych. 14

M. Rymsza, A ktyw izacja w polityce społecznej. W stronę rekonstrukcji europejskich welfare states?, IFiS PAN, W arszawa 2013.

15

J. Perek-Białas, B. W orek, A ktyw n e starzenie się. A ktyw n a starość - określenie pojęć [w:] A ktyw n e starzenie się. A ktyw n a starość, J. Perek-Białas (red.),W ydawnictwo Aureus, Kraków 2005, s. 11-24.

16

P. Szukalski, Przygotowanie do starości ja k o zadanie dla jednostek i zbiorowości [w:] Przygotowanie do starości. Polacy wobec starzenia się, P. Szukalski (red.), Insty tu t Spraw Publicznych, W arszawa 2009, s. 39-55.

P o lity k a a k ty w n e g o sta rzen ia się

2 11

Za każdym razem jednak należy zdawać sobie sprawę, iż owa aktywność może być definiowana w różny sposób, a jednocześnie - patrząc z perspektywy przebiegu życia - aktywność jednego typu uzależniona jest od aktywności in­ nego typu. Ta zasada, intuicyjnie zrozum iała w wypadku karier realizowanych przez jednostkę w jednym czasie (np. kariera rodzicielska utrudniająca realiza­ cję kariery zawodowej lub kariera małżeńska ułatwiająca wypełnianie kariery rodzicielskiej), występuje również w w ypadku wpływu długookresowego. Na przykład, jak pokazują badania SHARE (The Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe), problemy zdrowotne odczuwane w średnim wieku nie tylko zwiększają prawdopodobieństwo wcześniejszego wycofania się z rynku pracy17, ale również obniżają szanse bycia wolontariuszem po przejściu na eme­ ryturę18. Przebieg kariery edukacyjnej wpływa na zajmowaną pozycję zawodową i stanowisko pracy, określając w arunki pracy i jej jakość, co z kolei wpływa na decyzje o tym, kiedy wycofywać się z rynku pracy19. Myśląc o wzmacnianiu społecznej aktywności/produktywności w okresie starości, trzeba zdawać sobie sprawę z faktu, że nie uda się osiągnąć założonego celu bez świadomego oddziaływania na przebieg interesujących nas karier na wcześniejszych etapach życia. Dlatego też należy odejść od eksponowania polityki wobec ludzi starych na rzecz polityki wobec starości jako fazy życia, definiowanej z punktu widzenia oddziaływania na cały przebieg życia. Realistycznie oceniając, większość starań ukierunkowanych na starość charakteryzującą się aktywnym uczestnictwem powinna zacząć się w okresie znacznie poprzedzającym wystąpie­ nie starości, tj. w fazie życia wcześniejszej o dwie lub trzy dekady od początku sta­ rości. Bierne „przedpole starości” z definicji bowiem prowadzić będzie do biernej starości. Powyższym działaniom musi towarzyszyć świadomość, iż najlepszym za­ bezpieczeniem przed wpływem niekorzystnych zmian ludnościowych jest dbałość o wolumen kapitału ludzkiego (wiedzy, umiejętności, stanu zdrowia, motywacji), którego poziom tylko pośrednio wyznaczany jest przez czynnik demograficzny. 17 M. Avendano, J.P. M ackenbach, Life-course health and labour m arket exit in 13 Euro­ pean countries: Results fro m SHARELIFE [w:] The individual and the welfare state. Life histories in Europe, A. Boersch-Supan, M. Brandt, K. H ank, M. Scroeder (eds.), Springer, Heidelberg 2011, s. 203-213. 18 M. W ahrendorf, J. Siegrist, Working conditions in mid-life and participation in voluntary work after labour m arket exit [w:] The individual and the welfare state. Life histories in Europe, A. Boersch-Supan, M. Brandt, K. H ank, M. Scroeder (eds.), Springer, Heidelberg 2011, s. 179-188. 19 J. Siegrist, M. W ahrendorf, Q uality o f work, health, and early retirement: European com­ parison, [w:] The individual and the welfare state. Life histories in Europe, A . Boersch-Supan, M. B randt, K. H ank, M. Scroeder (eds.), Springer, Heidelberg 2011, s. 169-178.

2 12

P rze m ia n y d e m o g r a fic z n e w P o lsce i ich sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e k o n se k w e n cje

P o lityk a a k ty w n e g o

s t a r z e n i a

się

Koncepcja aktywnego starzenia się zainteresowała w pewnym momencie de­ cydentów, powoli przeistaczając się z naukowego konstruktu w projekt politycz­ ny. Stało się tak, ponieważ znakomicie wpisywała się w obserwowaną w latach 80. i 90. XX wieku zmianę sposobu myślenia o polityce społecznej odzwierciedlającą liberalny Sturm und Drangperiode. Zm iana ta bazowała na trzech podstawach. Po pierwsze, na akcentowaniu aktywności w kontrapunkcie do bycia pasywnym jako najlepszego środka zapewniającego godne w arunki życia, jedynie bowiem aktywna - przede wszystkim zawodowo - i odpowiedzialna za siebie jednostka może mieć pewność zabezpieczenia swoich potrzeb. Po drugie, na podkreśla­ niu wagi sprawstwa (agency), konieczności upodm iotowienia klientów polityki społecznej. Po trzecie, na odchodzeniu od bezwarunkowości przyznawania róż­ nego typu świadczeń (recommodification) i silniejszego powiązania uprawnień do pomocy publicznej z wkładem osoby o to wsparcie się ubiegającej, a przynaj­ mniej z jej dobrym i chęciami20. Powyższe zmiany współgrały w dużym stopniu ze zm ianam i obserwowanymi w zakresie polityki gospodarczej21. Należy jednak zaznaczyć, że pom im o „społecznej” frazeologii (tj. podkre­ ślania wagi społecznej produktywności, czyli użyteczności wytwarzanej przez zaangażowanie w różne role społeczne) praktyka polityk aktywizujących sku­ pia się przede wszystkim na karierze zawodowej, próbując zastąpić transfery socjalne redystrybucją pracy22. Z uwagi na wspomniane wcześniej „wbudowane w społeczeństwo” przeszko­ dy, wdrażanie aktywnego starzenia się wymaga wsparcia ze strony instytucji publicznych różnego szczebla. Instytucje te zainteresowane są przede wszystkim wspieraniem kariery zawodowej oraz oddziaływaniem na jak najpóźniejsze jej zakończenie. Wsparcie to może mieć różne formy, w zależności od wielu czyn­ ników, głównie od fazy życia jednostki. Jeśli chodzi o osoby młodsze, podsta­ wowymi działaniami są te odnoszące się do podnoszenia atrakcyjności kapitału ludzkiego przez podnoszenie kwalifikacji i umiejętności. Z kolei w wypadku osób starszych działania w większym stopniu mają na celu zachęcenie praco­ dawców do ich zatrudniania poprzez zmniejszenie kosztów pracy, a oddziały­ 20 K.A. H am blin, Active ageing in the European Union. Policy convergence and disvergence, Palgrave M acm ilian, London 2013, s. 234. 21 M. Bałtowski, D ry f tradycyjnej polityki gospodarczej. Czy niezbędny jest światowy re­ gulator ekonom iczny? [w:] Kryzysy systemowe, J. Kleer, E. M ączyńska, J. M ichałek i in. (red.), Kom itet Prognoz PAN, W arszawa 2014, s. 161-175. 22 M. Rymsza, A ktyw izacja w polityce społecznej, op. cit.

P o lity k a a k ty w n e g o sta rzen ia się

213

wanie na jednostkę polega na łączeniu wysokości świadczenia emerytalnego z przebiegiem kariery zawodowej i likwidacją możliwości uzyskiwania innych, poza em eryturą lub rentą, dochodów zastępujących dochód z pracy. Ważnym, a niedocenianym, instrum entem jest doradztwo zawodowe dla osób starzejących się, ukierunkow ane na planowanie procesu przygotowania się do kontynuacji kariery zawodowej i wycofywania się z rynku pracy, umożliwiające nie tylko zastanowienie się nad skalą niezbędnych indywidualnych inwestycji prozawodowych (szkolenia, rehabilitacja, itp.), ale również nad tym, czy daną osobę stać na realizację preferowanego przebiegu pracy zawodowej (np. poprzez określe­ nie wysokości dochodu po przejściu w zaplanowanym wieku na emeryturę). Realizacja tej koncepcji wymaga jednak spełnienia wielu warunków wstęp­ nych, a są nimi: •

holizm podejmowanych działań - całościowość działań, uwzględniająca oprócz ekonomiczno-prawnych bodźców wpływających na skłonność do bycia w zatrudnieniu i zatrudniania osób „starszych” oddziaływanie na inne ich kariery, warunkujące aktywność zawodową, przede wszystkim karierę zdrowotną (stan zdrowia fizycznego i psychicznego, sprawność), edukacyj­ ną (możliwość doskonalenia um iejętności i podnoszenia poziomu wiedzy, co jest przydatne na rynku pracy), rodzinną (możliwość godzenia pracy za­ wodowej z opieką nad niesamodzielnymi członkami rodziny - rodzicami, małżonkiem, wnukami);

•

systematyczność działań - spójność wewnętrzna, długofalowa, bazująca na „zarządzaniu przyszłością”;

•

antycypacyjność działań - stosowanie działań z wyprzedzeniem w stosunku do potencjalnych problemów, bazowanie na swoistym indywidualnym /oresighcie, a zatem koncentrowanie się na przygotowaniu do starości, sprawia­ jące, iż głównym beneficjentem wdrażania tego projektu są nie tylko osoby starsze, lecz i te na przedpolu starości. W praktyce stosowanych polityk publicznych oznacza to coraz większy na­

cisk kładziony na: a) oddziaływanie na m om ent występowania tzw. przejść, tj. najważniejszych zdarzeń kształtujących przebieg kariery - przede wszystkim jej rozpoczęcia i zakończenia; b) oddziaływanie z odpowiednim wyprzedzeniem, z uwzględnieniem faktu, że duża część kluczowych zdarzeń jest uzależniona od wielu czynników występujących w okresach minionych (np. choroby i sposób ich leczenia w wieku 40-50 lat warunkujące sprawność, a tym samym zdol­ ność do wykonywania pracy w kolejnych latach); c) oddziaływanie na przebieg jednej kariery za pom ocą kształtowania innej (np. wpływ dokształcania się na

2 14

P rze m ia n y d e m o g r a fic z n e w P o lsce i ich sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e k o n se k w e n cje

możliwość kontynuacji kariery zawodowej czy możliwość uzyskania opieki nad chorym współm ałżonkiem jako w arunek dalszej pracy zawodowej). Aktywne starzenie się jako pewien sposób myślenia o przebiegu życia staje się w efekcie stałym elementem myślenia o rynku pracy, produktywności jedno­ stek, zaś głównym elementem, na którym w przyszłości skupiać swą uwagę będą zapewne rządy państw europejskich, będzie zapewnienie osobom po 50. r.ż.23od­ powiednich kwalifikacji i możliwości aktywności zawodowej w sytuacji koniecz­ ności opiekowania się zależnymi od nich osobami. Można bowiem powiedzieć, iż wdrażanie koncepcji aktywnego starzenia się w praktyce polega na przejściu przez następujące etapy (zob. stosowane narzędzia w wybranych państwach UE)24: •

wprowadzanie bodźców ekonomicznych, zachęcających jednostki do dłuż­ szej aktywności zawodowej (systemy em erytalne bazujące na zasadzie neu­ tralności aktuarialnej - np. em erytura odroczona, odpisy podatkowe dla dłużej aktywnych zawodowo);

•

w prow adzanie polityki antydyskrym inacyjnej (niem ożność zw alniania z uwagi na wiek lub nabycie uprawnień emerytalnych; niemożność uwzględ­ niania wieku przy rekrutacji)25;

•

oddziaływanie na środowisko pracy i gotowość pracodawców do zatrudniania starszych pracowników (wdrażanie zarządzania wiekiem; wdrażanie finan­ sowych bodźców skłaniających do zatrudniania starszych pracowników26);

•

umożliwienie starszym pracownikom podnoszenia kwalifikacji (rozbudo­ wanie specjalnych form kształcenia, dofinansowywanie szkoleń lub wdra­ żanie specjalnych, zindywidualizowanych schematów zbierania składek na szkolenia w firmach, jak ma to miejsce w Holandii);

•

um ożliwianie godzenia ról zawodowych i rodzinnych (rozwój form wspar­ cia umożliwiających wykonywanie form opieki nad osobami zależnymi w nukam i, własnymi, sędziwymi rodzicami, współmałżonkiem).

23

Podana cezura wieku - 50 lat - jest oczywiście zm ienna w czasie i w przestrzeni. Analiza działań związanych z w drażaniem koncepcji aktyw nego starzenia się w 11 państwach UE wskazała, że o ile w państw ach Europy Południowej i Środkowej granica ta wynosi 45-50 lat, o tyle w krajach skandynaw skich coraz częściej term in „starszy pracow nik” obejmuje osoby w wieku 60+, zob. Rozwiązania sprzyjające aktyw nem u starzeniu się w wybranych krajach Unii Europejskiej. Raport końcowy, E. K ryńska, P. Szukalski (red.), W ydaw nictwo U niw ersytetu Łódzkiego, Łódź 2013, s. 305. 24 Ibidem. 25 Zob. A ktyw ne starzenie się - Przeciwdziałanie barierom, P. Szukalski, B. Szatur-Jaworska (red.), W ydawnictwo U niw ersytetu Łódzkiego, Łódź 2014, s. 163. 26 Bodźce te mogą przybierać postać: a) subwencji; b) ulg w wysokości składek na ubezpie­ czenia społeczne; c) innych form - np. ta k jak to w drożono w Polsce, zm iany sposobu finansow ania zasiłków chorobowych.

P o lity k a a k ty w n e g o sta rz en ia się

215

Etapy te mają zatem: a) zmotywować jednostkę do aktywności zawodowej, b) znieść bariery utrudniające pracę zawodową, c) dostosować możliwości wy­ konywania pracy do wymagań pracodawcy Niekiedy dodatkowo wprowadzane jest - jako swoisty „bodziec aktywizujący” - podwyższanie wieku emerytalnego.

K rajow a, r eg io n a ln a

i l o k a l n a

P O L I T Y K A A K T Y W N E G O S T A R Z E N I A SIIj

Polityka aktywnego starzenia się promowana jest w Unii Europejskiej jako jeden z elementów strategii reagowania na wyłaniające się w ostatnich dekadach wyzwania demograficzne. Już w 2006 r. Komisja Europejska w komunikacie „De­ mograficzna przyszłość Europy - Przekształcić wyzwania w nowe możliwości” zdefiniowała newralgiczne wyzwania i ich polityczne rozwiązania27. Zgodnie z założeniami pierwszej inicjatywy w formie partnerstwa, ukierunkowanej na wspieranie aktywnego starzenia się, utworzonej 4 lutego 2011 r. (wspólna inicja­ tywa Neelie Kroes, wiceprzewodniczącej Komisji i komisarza ds. agendy cyfro­ wej, oraz Johna Dalliego, komisarza ds. zdrowia i konsumentów), celami UE jest jednoczesne umożliwienie obywatelom UE prowadzenia zdrowego, aktywnego i samodzielnego życia w okresie starości; poprawa stabilności i efektywności systemów socjalnych i opieki zdrowotnej; poprawa konkurencyjności i ryn­ ków innowacyjnych produktów i usług, które wspierają aktywne starzenie się. Należy zdawać sobie jednak sprawę z tego, że praktyka osiągania powyż­ szych celów ma różne formy, w zależności od szczebla, na którym podejmowa­ ne są działania. Na poziomie krajowym aktywne starzenie się dotyczy przede wszystkim uchwalania ustawodawstwa odnoszącego się do rynku pracy i do ogólnie zde­ finiowanych program ów aktywizacyjnych (w tym i tych odnoszących się do aktywności społecznej czy edukacyjnej - np. polski „Rządowy program na rzecz aktywności społecznej osób starszych” (ASOS) - czy aktywności fizycz­ nej, dostępności do rehabilitacji - Senior-Wigor) oraz grom adzenia środków finansowych umożliwiających wdrażanie owych programów. Na poziomie regionalnym najważniejszym działaniem jest upowszechnianie informacji na temat owych programów ogólnokrajowych (możliwości z nich ko­ 27 Z ostały do nich zaliczone: odnow a pokoleń dzięki lepszemu w sparciu rodzin; zatru d ­ nienie - zwłaszcza dzięki większej liczbie miejsc pracy i dłuższem u aktyw nem u życiu wysokiej jakości; bardziej p roduktyw na i konkurencyjna Europa; przyjm ow anie im i­ grantów i zapew nianie im integracji; stabilne finanse publiczne stanowiące gwarancję odpow iedniej ochrony socjalnej i rów ności m iędzypokoleniowej.

2 16

P rze m ia n y d e m o g r a fic z n e w P o lsce i ic h sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e k o n se k w e n cje

rzystania), dostarczanie wskazówek odnośnie do specyfiki regionalnej i subregionalnej koniecznej do uwzględnienia przy ich realizacji oraz promowanie tzw. dobrych praktyk, w tym również w postaci stacjonarnych punktów doradczych i wystawienniczych28. Jednym z takich bezpośrednio powiązanych z aktywnym starzeniem się działań jest rozwój „srebrnej gospodarki” jako odpowiedzi nie tylko na potrzeby starzejących się klientów, ale również jako potencjalnego ob­ szaru aktywności - w tym i ekonomicznej - osób starszych. Na tym poziomie, dzięki przekazywaniu coraz większej puli środków UE regionom, powinno się również opracowywać własne programy, a przynajmniej silniej włączać działania z zakresu aktywnego starzenia się, w tym i te nieodnoszące się do sfery wydłuża­ nia kariery zawodowej, jako priorytety regionalnych programów operacyjnych. Wreszcie na poziomie lokalnym polityka aktywnego starzenia się powinna w zdecydowanie wyższym stopniu niż na pozostałych szczeblach uwzględniać społeczną produktyw ność, koncentrując się na innych niż związane z ry n ­ kiem pracy sferach, a zatem na sferze edukacji, promocji zdrowia, partycypacji społecznej, w olontariatu (w tym i rozbudowywania samopomocy seniorów), wspieraniu samodzielności, dostarczaniu usług opiekuńczych i pielęgnacyjnych, uzupełniających usługi rodzinne. Jak zatem widać, im niższy szczebel decyzyjny, tym polityka aktywnego starzenia się pow inna w większym stopniu odchodzić od prym atu pełniejszego i dłuższego uczestnictwa w rynku pracy, silniej zaś koncentrować się na poza­ ekonomicznych typach produktyw ności społecznej. Jednocześnie, im niższy szczebel decyzyjny, tym w większym stopniu powinny być uwzględniane po­ trzeby grup wieku innych niż tych „zatrudnialnych” (tj. w wieku rokującym możliwości bycia zatrudnionym).

P roblem y z w d r a ż a n ie m

p o l i t y k i

A K T Y W N E G O S T A R Z E N I A SIĘ

Istnieje kilka podstawowych trudności związanych z wdrażaniem koncepcji aktywnego starzenia się. Po pierwsze, współczesne państwa dopiero od niedawna postrzegają politykę przebiegu życia jako obszar swego zainteresowania, choć przecież kształtowanie normatywnych modeli przebiegu życia, oddziaływanie na zbieżność przebiegu ży­ 28 C hodzi nie tylko o stw arzanie baz danych z opisam i owych skutecznie i efektywnie w drażanych dobrych praktyk, ale rów nież o prow adzenie miejsc, w których m ożna spotkać się z ich wykonawcam i na terenie regionu czy też obejrzeć efekty niektórych działań (np. ekspozycyjne m ieszkania dostosow ane do potrzeb osób mniej sprawnych).

P o lity k a a k ty w n e g o sta rzen ia się

217

cia indywiduów z owymi modelami oraz podejmowanie działań w wypadku wy­ stąpienia „punktów zwrotnych” trwale modyfikujących przebieg najważniejszych karier realizowanych przez jednostki znajdowało się w centrum zainteresowania polityki państw - przede wszystkim polityki społecznej - od zawsze. Trudności bardziej związane są z posługiwaniem się starą retoryką i tradycyjnym nazew­ nictwem niż z logiką działania/interwencji władz publicznych różnego szczebla. Po drugie, ostatnie dekady to czas, gdy następuje nie tylko coraz pełniejsze dostrzeganie ważności polityki przebiegu życia, ale i rozszerzanie jej zakresu przez pełniejsze włączanie różnorodnych karier dotąd pozostawianych poza za­ interesowaniem władz publicznych (kariery rodzinne, wolontariat), jak i przez włączanie marginalizowanych dotąd faz życia (pierwsze lata życia, późna sta­ rość). Zm iana sposobu patrzenia na przebieg starości, odchodzenie od definio­ wania jej w kategoriach chronologicznych na rzecz określania jej w kategoriach funkcjonalnych w dużym stopniu odzwierciedla powolny wzrost świadomości zmian, jakim podlega sam przebieg życia. Po trzecie, w naturalny sposób różne szczeble decyzyjne wdrażające p o ­ litykę aktyw nego starzenia się są zainteresowane - w w arunkach podziału upraw nień i odpowiedzialności - różnym i jej elem entami, co utrudnia bu­ dowanie spójnej polityki. Na dodatek pojawiają się problemy ze znalezieniem świadomych i niezorientowanych na fragmentaryczne, egoistyczne działania partnerów społecznych. Po czwarte, i najważniejsze, brak jest jednoznacznie i jednocześnie akcepto­ wanych tak przez całe społeczeństwo, jak i reprezentantów państwa i gospodarki normatywnych modeli przebiegu ostatnich trzech faz życia (faza wycofywania się z rynku pracy, faza samodzielnej starości i faza starości zaawansowanej, charakteryzującej się narastającą niesamodzielnością). Jakie role społeczne po­ winny być w tym czasie wypełniane? Z jaką intensywnością? Kiedy powinny się zaczynać/kończyć? Te podstawowe pytania pozostają wciąż bez odpowiedzi, choć wyrażają niezadowolenie (i brak w iary w możność utrzym ania) z dotych­ czas obowiązujących modeli normatywnych. W spom niane trudności wzmagane są przez problemy dostrzegane w wy­ padku chęci przygotowania się do przyszłej - a zwłaszcza odległej - starości29, takie jak: • łączenie dzisiejszych preferencji i zachowań jednostek i grup z ich rezulta­ tami, które wystąpią za dziesięciolecia, a zatem w innym środowisku spo­ łecznym, politycznym, ekonomicznym, technologicznym; 29 D. Street, D. Desai, P lanningfor old age [w:] Handbook o f sociology o f aging, R.A. Settersten jr, J.L. Angel (eds.), Springer, New York 2011, s. 380.

218

•

P rze m ia n y d e m o g r a fic z n e w P o lsce i ich sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e k o n se k w e n cje

ewolucja znaczenia okresu starości i okresu em erytury w społeczeństwach zorientowanych na młodość. Trudno jest bowiem mówić o norm atywnych modelach przebiegu starości

w sytuacji, gdy nikt nie wie za bardzo, jakie w w arunkach niepewności odnoś­ nie do przyszłości będą ostateczne w arunki otoczenia za lat 10-20-30, a zatem w horyzoncie czasowym, jaki przynajmniej należy brać pod uwagę, projektując politykę przebiegu życia, w tym i politykę aktywnego starzenia się.

P o d su m o w a n ie

Polityka aktywnego starzenia się jest najprawdopodobniej przykładem cząst­ kowej próby rozwiązania „paradoksu Luhm anna”, zgodnie z którym sukcesy w drażania welfare state samoistnie prowadzą do jego kryzysu i konieczności modyfikacji30. Poprawa sytuacji osób starszych i podniesienie prawdopodobień­ stwa dożycia do zaawansowanego wieku, poprzez wywarcie presji na wydatki publiczne związane z zapewnieniem świadczeń emerytalnych, wpływają na ko­ nieczność pojawienia się rozwiązań zapewniających długookresową stabilność ekonomiczną i społeczną. Aktywne starzenie się staje się w rezultacie koncepcją mającą, z jednej strony, zapewnić ową stabilizację, z drugiej zaś - nie wywoły­ wać nadm iernych konfliktów społecznych. Sama polityka aktywnego starzenia się, choć w teorii ukierunkow ana jest na wzmacnianie społecznej produktywności i aktywności w różnych sferach życia, w praktyce ogranicza się do kariery zawodowej i karier ją wspomagają­ cych, całą resztę sfer traktując jako obszary drugorzędne, równie ważne jedynie w warstwie retorycznej. W rezultacie polityka aktywnego starzenia się w zdecydowanej większości wypadków skupia się na oddziaływaniu na te cechy jednostki i zdarzenia, które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na zdolność jednostki do bycia zatrud­ nioną (employability). Inne działania, w tym te o charakterze zdrowotnym czy edukacyjnym, o ile nie mają związku z oddziaływaniem na przebieg kariery zawodowej, posiadają drugorzędny charakter, pozostający bardziej w obszarze zainteresowania władz lokalnych lub regionalnych niż krajowych. Po części taki podział zainteresowań odzwierciedla różne sfery życia, za które odpowiedzialna jest władza na poszczególnych szczeblach.

30 M. Rymsza, A ktyw izacja w polityce społecznej, op. cit.

P o lity k a a k ty w n e g o sta rzen ia się

2x9

Aktywne starzenie się rozumiane jako swoista ucieczka przed nieatrakcyjną starością wzmaga konsumpcję wielu dóbr i usług pomagających „uciec przed starością”. Kosmetyki czy zabiegi „odm ładzające” to szybko rozrastające się na naszych oczach działy gospodarki, wzmacniające wyłaniającą się „srebrną gospodarkę”. „Nowe starzenie się” oznacza zatem świadomą, wzmożoną, ak­ tywną konsumpcję dóbr i usług, które w innym wypadku nie cieszyłyby się tak dużym popytem. Pojawia się indywidualny wzmożony popyt na specyficzne towary i usługi. Zarówno firmy ukierunkow ane na seniorów, jak i pracodaw­ cy podejmujący wysiłki dostosowania swych przedsiębiorstw do utrzym ania w nich starzejących się pracowników kreują dodatkowy popyt na specyficzne usługi i dobra. W rezultacie aktywne starzenie się jest czynnikiem wzmacnia­ jącym skalę i znaczenie „srebrnej gospodarki”31. Stąd też, myśląc o korzyściach z aktyw nego starzenia, należy uwzględniać i te poboczne, nie wym ieniane w pierw szym rzędzie jako konsekwencje ułatw iania dłuższego zachowania społecznej produktywności. 31

P. Szukalski, Solidarność pokoleń. Dylematy relacji międzypokoleniowych, W ydawnictwo U niw ersytetu Łódzkiego, Łódź 2012.