Zarys koncepcji pozytywnego starzenia się

Pozytywne starzenie się

7

Spis treści

Wprowadzenie .................................................................

11

Rozdział 1. Zarys koncepcji pozytywnego starzenia się 21 Normalne starzenie się ...................................................... Długowieczność a normalne starzenie się ........................... Czynniki socjoekonomiczne wpływające na oczekiwaną długość życia..................................................................

Pomyślne starzenie się....................................................... Pozytywne starzenie się ..................................................... Cechy charakterystyczne pozytywnego starzenia się ............. Podsumowanie..................................................................

22 28 29

38 42 44

52

Rozdział 2. Trzy modele starzenia się w okresie całego życia ............................................................

53

Teoria faz rozwoju psychospołecznego Eriksona .................

53

Podstawowa ufność a podstawowa nieufność ......................... Autonomia a wstyd i zwątpienie ........................................... Inicjatywa a poczucie winy.................................................... Pracowitość a poczucie niższości ............................................ Tożsamość a niepewność roli ................................................. Intymność a izolacja ............................................................. Kreatywność a egocentryzm ................................................. Integralność a rozpacz ..........................................................

54 55 55 56 56 57 57 58

Teoria Eriksona a pozytywne starzenie się .........................

58

Zastosowanie praktyczne ......................................................

60

www.laurum.pl

8

Pozytywne starzenie się

Teoria ciągłości .................................................................

65

Ciągłość wewnętrzna ............................................................ Ciągłość zewnętrzna ............................................................. Nieciągłość ........................................................................... Teoria ciągłości a pozytywne starzenie się .............................. Zastosowanie praktyczne ......................................................

66 67 71 73 75

Teoria selektywności, optymalizacji i kompensacji .............

78

Selektywność ........................................................................ Optymalizacja ...................................................................... Kompensacja ........................................................................ Teoria SOC a pozytywne starzenie się ................................... Zastosowanie praktyczne ......................................................

78 79 79 84 85

Podsumowanie..................................................................

87

Rozdział 3. Związane z wiekiem pogarszanie się stanu zdrowia i jego skutki .................................

89

Trajektorie związanego z wiekiem pogarszania się stanu zdrowia ........................................................................ Związane z wiekiem upośledzenie funkcji kognitywnych ... Pogarszanie się pamięci w wieku podeszłym ......................

90 93 99

Strategie radzenia sobie z wynikającą z choroby deterioracją pamięci ................................................................................. Strategie radzenia sobie ze związaną z wiekiem deterioracją pamięci ..............................................................

Trening pamięci – kompensowanie deficytów pamięci umiejętnościami ........................................................... Jak zapamiętać PIN? ...................................................... Mądrość jako pozytywny skutek zmian związanych z wiekiem..................................................................... Podsumowanie..................................................................

101 103

107 108

109 115

Rozdział 4. Strategie i instrumenty oceny .................... 117 Ocenianie stanu psychicznego starszych dorosłych ............ 121 Krótka Skala Oceny Stanu Psychicznego............................... www.laurum.pl

123

Pozytywne starzenie się

Skala Demencji ..................................................................... Krótki Kwestionariusz Oceny Stanu Psychicznego ................

9

125 126

Ocenianie nastroju starszych dorosłych ............................. 127 Depresja ............................................................................... Lęk .......................................................................................

128 131

Ocenianie zdolności adaptacji starszych dorosłych ............. 134 Skala Oceny Zdolności Adaptacji Katza ................................ Skala Złożonych Czynności Życia Codziennego .....................

135 137

Ocenianie jakości życia starszych dorosłych ....................... 139 Kwestionariusz Selektywnej Optymalizacji i Kompensacji..... Skala Satysfakcji z Życia .......................................................

141 144

Podsumowanie.................................................................. 146 Rozdział 5. Psychologiczne bariery pozytywnego starzenia się................................................. 147 Sztywność ......................................................................... 153 Strategie zmniejszania sztywności .........................................

157

Negatywność .................................................................... 159 Strategie walki z negatywnością........................................ 162 Martwienie się .................................................................. 163 Strategie zarządzania zmartwieniami ....................................

166

Egocentryzm .................................................................... 167 Strategie zmniejszania egocentryzmu ....................................

170

Żal ................................................................................... 171 Strategie zarządzania żalem ..................................................

173

Podsumowanie.................................................................. 174 Rozdział 6. Psychoterapie a populacje specjalne ......... 177 Zdrowie psychiczne w podeszłym wieku ........................... 177 Psychoterapia jako droga do pozytywnego starzenia się ..... 180 Metody terapeutyczne stosowane wśród starszych dorosłych

182

Starsi dorośli w populacjach specjalnych............................ 213 Płeć .............................................................................. 214 www.laurum.pl

10

Pozytywne starzenie się

Rasa ..................................................................................... Orientacja seksualna ............................................................. Status socjoekonomiczny ......................................................

216 217 222

Podsumowanie.................................................................. 223 Rozdział 7. Pozytywna duchowość i poszukiwanie sensu życia .................................................. 225 Zdolność wybaczania – definicja robocza........................... Zdolność wybaczania w terapii ......................................... Altruizm – definicja robocza ............................................. Altruizm w terapii .......................................................... Wdzięczność – definicja robocza ....................................... Wdzięczność w terapii ..................................................... Podsumowanie..................................................................

229 233

237 240

242 244

249

Rozdział 8. Pozytywne starzenie się w przypadku niepełnosprawności fizycznej i opieki ...... 251 Starzenie się a niepełnosprawność ..................................... Ograniczenie funkcji kognitywnych a niepełnosprawność.. Opieka ............................................................................. Opieka rozszerzona ......................................................... Podsumowanie..................................................................

252 259 264 268

274

Rozdział 9. Pozytywne starzenie się w obliczu śmierci 275 Czynniki ochronne w żalu i żałobie ................................... Rola terapeuty ............................................................... Pozytywne starzenie się a śmierć i umieranie ..................... Zarządzanie emocjami w obliczu śmierci ............................ Rola profesjonalnego terapeuty ......................................... Opieka hospicyjna jako przykład pozytywnego starzenia się w obliczu śmierci ............................................................

278 281

287 295 299 303

Podsumowanie.................................................................. 306 Bibliografia ....................................................................... 307 www.laurum.pl

Pozytywne starzenie się

11

Wprowadzenie

S

porządzenie charakterystyki procesu starzenia się stanowi poważne wyzwanie naszych czasów. W XX wieku starość kojarzono z przejściem na emeryturę, demencją, schorzeniami i śmiercią. Starsze osoby potrzebowały pomocy w życiu codziennym, ponieważ stawały się coraz mniej zdolne do radzenia sobie z nieuchronnymi konsekwencjami starzenia się. Dwudziestowieczni seniorzy, znajdujący się poza głównym nurtem aktywności społecznej, byli niechętnymi obserwatorami zachodzących zmian. Panował stereotyp starca zaprzątniętego własnymi lękami dotyczącymi starości. Malcolm Cowley, który żył i zmarł w XX wieku, opisał własne doświadczenia związane z procesem starzenia się w kategoriach pogorszenia jakości życia i nieprzydatności: Nie trzeba czytać książek, żeby się dowiedzieć, że ósma dekada życia to czas stopniowego zawężania się horyzontów. (…) Drzewa na niezbyt odległym wzgórzu nie są już dębami ani klonami, lecz niewyraźnymi plamami. (…) Chód staje się niepewny, zmysł równowagi zawodzi i wkrótce człowiek traci odwagę, by zapuścić się poza własną ulicę. (…) Wielu starych przyjaciół odchodzi, a nowych www.laurum.pl

12

Pozytywne starzenie się

coraz trudniej znaleźć. (…) Stary człowiek coraz bardziej zamyka się w sobie, coraz bardziej absorbuje go to, co dzieje się w jego głowie1.

Związane z wiekiem pogarszanie się stanu zdrowia zawsze było i będzie nieodłączną częścią procesu starzenia się. Wynikają z niego przewidywalne konsekwencje, takie jak różnorodne ograniczenia, zawężenie horyzontów poznawczych, niedołęstwo, ból i cierpienie. W XXI wieku będziemy jednak musieli się nauczyć, że starość to coś więcej niż pogarszanie się kondycji fizycznej i psychicznej. Katalizatorem zmiany punktu widzenia są socjokulturowe trendy panujące wśród tych obywateli krajów wysoko rozwiniętych, którzy żyją dłużej niż ich poprzednicy i nawet w wieku podeszłym nie rezygnują z aktywności społecznej. Długowieczność mieszkańców tych krajów rośnie systematycznie (w tempie około 2–5 lat na dekadę) i tendencja ta prawdopodobnie utrzyma się w przyszłości. Na przykład dziś średnia długość życia w Stanach Zjednoczonych przekracza 76 lat. Przeciętny Amerykanin może więc oczekiwać, iż będzie prowadził aktywne życie nie tylko do wieku emerytalnego, czyli 65 lat, ale i później. Zwiększona długość życia oznacza także, że ludzie są zdolni działać na rzecz społeczeństwa aż do późnej starości. Wielu przywódców politycznych, społecznych i religijnych naszych czasów wywodzi się z seniorów i są oni pozytywnymi wzorami starzenia się w XXI wieku. Zmienia się także nasze rozumienie pojęcia „późnej starości”. Jedną z najszybciej rosnących grup w Stanach Zjednoczonych jest kohorta osób mających około stu lat. Liczba amerykańskich stulatków wynosi prawie 70 tysięcy. Co więcej, przyćmiewa ją nowo odkryta grupa ponadstulatków, których wiek przekracza

1

M. Cowley, The view from 80, Viking Press, New York 1980, s. 54–55. www.laurum.pl

Pozytywne starzenie się

13

109 lat. Trudno stwierdzić, czy ta tendencja utrzyma się w przyszłości i w jaki sposób będzie kształtowała indywidualne postrzeganie procesu starzenia się. Należy jednak oczekiwać, że zmianie ulegną wyobrażenia na temat jakości życia możliwej dziś do osiągnięcia w późnym wieku. Postęp dokonujący się w dziedzinie medycyny i opieki geriatrycznej nie tylko wydłuża życie, ale też pomaga starszym pacjentom zachować funkcjonalność, także w przewlekłej chorobie. Zdrowi lub chorzy, ludzie oczekują długiego życia po osiągnięciu wieku emerytalnego, chcą pracować, korzystać z rozrywek i działać na rzecz swoich rodzin i społeczności. W takich okolicznościach musiały się pojawić nowe terminy na określenie procesu starzenia się. Pomyślne i optymalne starzenie się to określenia, które przeniknęły z literatury naukowej do języka opinii publicznej. Dotyczą one osób, które dożywają bardzo podeszłego wieku, zachowując przy tym wysoką jakość życia. Popularność takich terminów jak pomyślne starzenie się daje wyobrażenie o ludzkich oczekiwaniach dotyczących starości. John Rowe i Robert Kahn2 zdefiniowali pomyślne starzenie się jako optymistyczny wariant stereotypowego doświadczenia starości. Ponieważ jednak kojarzy się ono z ideałem, który niewielu osobom będzie dane osiągnąć (niektórzy naukowcy szacują, że tylko niecałe 10% populacji może się uważać za osoby pomyślnie się starzejące), muszą powstawać nowe terminy, ujmujące istotę starości zarówno w jej pozytywnym, jak i negatywnym aspekcie. Panuje obecnie korzystny klimat dla formułowania nowych pojęć odzwierciedlających optymistyczne podejście do procesu starzenia się. Pojawia się jednak pytanie, która dyscyplina naukowa bądź zawodowa znajduje się w najlepszym punkcie wyjścia do ujmowania starości w innowacyjne ramy pojęciowe na miarę 2

J. W. Rowe, R. L. Kahn, Successful Aging, Pantheon Books, New York 1998. www.laurum.pl

14

Pozytywne starzenie się

XXI wieku oraz definiowania w tych ramach roli indywidualnego wyboru w korzystaniu z zalet długowieczności. Miejsmy nadzieję, że takie podejście do etykietowania doświadczeń starości umożliwi nowe zrozumienie zagadnień wieku podeszłego i wytyczy kierunki przyszłych badań w zakresie gerontologii i psychogeriatrii. Celem niniejszej książki jest upowszechnienie nowego sposobu myślenia o starości w XXI wieku, myślenia podkreślającego wyzwania i możliwości wieku podeszłego oraz rolę indywidualnego wyboru w określaniu własnego podejścia do starzenia się. Pozytywne starzenie się przedstawia właśnie taką ogólną koncepcję. Czytelnik dowie się, dlaczego termin ten stanowi odpowiednią podstawę konceptualizacji psychologicznego podejścia do starzenia się, które jest odmienne od innych aktuarialnych terminów, takich jak pomyślne starzenie się, normalne starzenie się czy starzenie się w chorobie. Koncepcja pozytywnego starzenia się wyrasta z ruchu psychologii pozytywnej, której główny orędownik, Martin Seligman, tak pisze w jednym ze swoich esejów: W polu zainteresowania psychologii pozytywnej na poziomie podmiotu leżą cenne doświadczenia subiektywne: dobrostan, zadowolenie i satysfakcja (w przeszłości), nadzieja i optymizm (na przyszłość) oraz płynność i szczęście (w teraźniejszości). Na poziomie indywidualnym skupia się ona na pozytywnych cechach indywidualnych: zdolności kochania i współczucia, odwadze, zdolnościach interpersonalnych, wrażliwości estetycznej, wytrwałości, wielkoduszności, oryginalności, myśleniu o przyszłości, duchowości, talencie i mądrości3.

W ujęciu Seligmana sednem psychologii pozytywnej jest ,,nauka, która uważa za swe pierwszorzędne zadanie badanie tego, M. E. P. Seligman, M. Csikszentmihalyi, Positive psychology: An introduction, „American Psychologist” 2000, nr 55, s. 1. 3

www.laurum.pl

Pozytywne starzenie się

15

co sprawia, że warto żyć”4. Wśród wielu cech psychologii pozytywnej, które mogą mieć znaczenie dla konstruowania terminu opisującego ludzkie starzenie się, na podkreślenie zasługuje koncentracja na zdolności człowieka do działania, przezwyciężania i osiągania, a nie na pasywnym unikaniu życiowych problemów i na strachu przed bólem, niepełnosprawnością i ograniczeniem możliwości. Psychologia pozytywna umożliwia zatem nowe podejście do starych problemów i stereotypów starzenia się. Ten okres w życiu człowieka jest bez wątpienia czasem widocznego pogarszania się kondycji psychofizycznej, które staje się istotnym aspektem egzystencji, a jednocześnie zmusza do radzenia sobie z problemami regresu poznawczego w celu zachowania odpowiedniej jakości życia. To właśnie sposób konceptualizacji starzenia się w zdrowiu i w chorobie, przy jednoczesnym odczuwaniu szczęścia i dobrostanu, jest decydującym wyróżnikiem pozytywnego starzenia się. Terminy spójne z koncepcją pozytywnego starzenia się zaczęły się już pojawiać w literaturze naukowej. Przykładem jest wyrażenie pozytywna duchowość, wprowadzone przez Marthę Crowther5 i jej współpracowników. Pozytywna duchowość zostanie opisana w rozdziale 7, podobnie jak jej związek z nadrzędnym pojęciem pozytywnego starzenia się oraz konkretnymi technikami, które wynikają z tego schematu. Pozytywne starzenie się jest pod pewnymi względami bardziej wszechstronną koncepcją niż pomyślne starzenie się. W przypadku pierwszego podejścia można nawet w chorobie i zniedołężnieniu cieszyć się odpowiednią jakością życia i mieć poczucie dobrostanu. Każdy człowiek w ósmej dekadzie życia (i po niej) prawdopodobnie doświadczy osłabienia pamięci oraz niepełnosprawności fizycznej, a sieć jego kontaktów Tamże, s. 13. M. R. Crowther, M. W. Parker, W. A. Achenbaum, W. L. Larimore, H. G. Koenig, Rowe and Kahn’s model of successful aging revisited: Positive spirituality – the forgotten factor, „Gerontologist” 2002, nr 42 (5), s. 613–620. 4 5

www.laurum.pl

16

Pozytywne starzenie się

międzyludzkich zacznie się kurczyć. Mogłoby się wydawać, że nieopuszczającej domu oraz cierpiącej na osteoporozę i zaburzenia pamięci osoby nie można nazwać pomyślnie starzejącą się. Mimo to może ona mieć poczucie celowości życia i jego kompletności nawet w warunkach ograniczenia przestrzeni życiowej i choroby, czyli po prostu starzeć się pozytywnie. Takie podejście wymaga dokonywania wyborów i angażowania się w walkę z przeciwnościami losu, nawet kiedy doświadcza się przewidywalnych ograniczeń fizycznych i psychologicznych będących nieodłącznymi elementami starości. Świadome poszukiwanie szczęścia i dobrostanu w procesie starzenia się zostało zaakcentowane w następującym stwierdzeniu Mihaly Csikszentmihalyi’ego: Szczęście nie jest czymś, co się wydarza. Nie jest wynikiem uśmiechu losu ani dziełem przypadku. (…) Szczęście jest stanem, do którego należy się przygotować, a gdy się go osiągnie, trzeba go starannie kultywować. Każdy z nas musi bronić własnego szczęścia. Ludzie, którzy posiądą umiejętność kontrolowania wewnętrznych doświadczeń, będą w stanie sami decydować o jakości swojego życia – a to jest stanem najbliższym szczęściu, jaki możemy osiągnąć6.

W tym sensie pozytywne starzenie się – podobnie jak szczęście – jest w takim samym stopniu stanem umysłu, co konkretną formą działania lub strategią. Bycie szczęśliwym i zdrowym w podeszłym wieku wymaga dyscypliny w przekształcaniu wyobrażeń i kultywowania pozytywnych emocji w celu radzenia sobie z realnymi problemami starości. Dziewięć rozdziałów niniejszej książki przedstawia różne aspekty pozytywnego starzenia się oraz opisuje narzędzia, których praktycy i terapeuci mogą użyć, aby pomóc starszym

M. Csikszentmihalyi, Przepływ. Jak poprawić jakość życia. Psychologia optymalnego doświadczenia, tłum. M. Wajda, Studio Emka, Warszawa 1996, s. 16–17. 6

www.laurum.pl

Pozytywne starzenie się

17

dorosłym utrzymać pozytywne podejście do życia nawet w sytuacji związanego z wiekiem pogarszania się kondycji psychofizycznej. Poniżej znajduje się krótkie omówienie poszczególnych rozdziałów. Rozdział 1, „Schemat pozytywnego starzenia się”, zawiera ogólne omówienie i tło koncepcji pozytywnego starzenia się. Znajduje się w nim opis tego, co odróżnia ją od innych modeli starzenia się. Zaprezentowane zostały przesłanki uzasadniające stosowanie schematu pojęciowego pozytywnego starzenia się do opisywania psychologicznych aspektów procesu starzenia się. Wspomniano także o możliwości kształtowania stylu życia i sposobów myślenia sprzyjających osiągnięciu dobrostanu w podeszłym wieku. Rozdział 2, „Trzy modele starzenia się”, opisuje modele rozwoju osób dorosłych i starzenia się, które stanowią podstawę koncepcji pozytywnego starzenia się: teorię faz rozwoju psychospołecznego Erika Eriksona, teorię ciągłości oraz teorię selektywności, optymalizacji i kompensacji. Zostały one pokrótce omówione; podano także przykłady świadczące o tym, że koncepcja pozytywnego starzenia się może się wywodzić z każdej z nich. W rozdziale 3, „Związane z wiekiem pogarszanie się stanu zdrowia i jego skutki”, opisany został proces pogarszania się kondycji psychofizycznej w podeszłym wieku. Jest w nim mowa o tym, w jaki sposób takie terminy jak „pomyślne starzenie się”, „normalne starzenie się”, „starzenie się w warunkach niepełnosprawności” oraz „starzenie się w chorobie” są odzwierciedlane w trajektoriach schyłku. Podkreślona została heterogeniczność normalnego procesu starzenia się. Mądrość opisano jako konsekwencję zmian zachodzących w sposób nieunikniony wraz z wiekiem oraz jako możliwą do zdobycia umiejętność życiową ułatwiającą pozytywne starzenie się. Rozdział 4, „Strategie i instrumenty oceny”, zawiera analizę sposobów oceny powszechnych w wieku podeszłym problemów, www.laurum.pl

18

Pozytywne starzenie się

takich jak deficyt poznawczy, występowanie depresji i lęku, ograniczenie niezależności funkcjonalnej oraz zmniejszenie zadowolenia z życia. Przeanalizowano relacje między instrumentami oceny a pozytywnym starzeniem się. W rozdziale 5, „Psychologiczne bariery pozytywnego starzenia się”, opisane zostały elementy stylistyki braku adaptacji, czyli sztywność, negatywność, martwienie się, żal i egocentryzm, oraz ich działanie jako barier pozytywnego starzenia się. Zaprezentowano także techniki zmieniania stylistyki braku adaptacji. Rozdział 6, „Psychoterapie a populacje specjalne”, to przegląd tradycyjnych metod psychoterapii, umożliwiających leczenie zaburzeń psychicznych w wieku podeszłym: terapii psychodynamicznej, kognitywnej terapii behawioralnej, terapii systemów rodzinnych, terapii egzystencjalnej i terapii grupowej. Omówiono także zgodne z modelem pozytywnego starzenia się strategie zaspokajania potrzeb osób starszych, nie zapominając o zróżnicowaniu tej grupy pacjentów pod względem płci, rasy, orientacji seksualnej i statusu socjoekonomicznego. Rozdział 7, „Pozytywna duchowość i poszukiwanie sensu życia”, zawiera omówienie pojęcia pozytywnej duchowości oraz jego związku z pozytywnym starzeniem się. Opisano w nim także strategie i techniki psychoterapii, oparte na koncepcji pozytywnej duchowości i pozytywnego starzenia się. Filarami odwołujących się do sensu życia strategii interwencji są: zdolność wybaczania, altruizm i wdzięczność. W rozdziale 8, „Pozytywne starzenie się w przypadku niepełnosprawności fizycznej i opieki”, skupiono się na możliwości zastosowania modelu pozytywnego starzenia się w rozwiązywaniu problemów związanych z trwałą niepełnosprawnością i sprawowaniem opieki nad starszymi ludźmi. Spojrzenie na te zagadnienia z punktu widzenia pozytywnego starzenia się obejmuje także sprawdzenie, jaki może być korzystny wpływ tego rodzaju doświadczeń na poczucie sensu życia w podeszłym wieku. Zbadano www.laurum.pl

Pozytywne starzenie się

19

również założenie, że choć trwała niepełnosprawność w podeszłym wieku jest czymś nieuchronnym, starsi ludzie mogą mimo to cieszyć się wysoką jakością życia i mieć poczucie dobrostanu. W rozdziale 9, „Pozytywne starzenie się w obliczu śmierci”, opisano zagadnienie nieodwracalnej straty doświadczanej w podeszłym wieku oraz towarzyszących jej żalu i żałoby, a także psychologiczne aspekty konfrontacji z własną śmiercią i procesem umierania. Omówiono również, zgodne z modelem pozytywnego starzenia się, podejście do żalu, żałoby, śmierci i umierania oraz podano przykłady sytuacji, w których pomaga ono w zmaganiach z problemami pojawiającymi się u schyłku życia.

www.laurum.pl

Pozytywne starzenie się

21

✧ Rozdział 1

Zarys koncepcji pozytywnego starzenia się

Ś

rednia oczekiwana długość życia w Stanach Zjednoczonych wzrosła w XX wieku niemal o 30 lat. W roku 1900 wynosiła 47 lat. Dziś przeciętny obywatel może oczekiwać, że dożyje późnych lat siódmej dekady swego życia. Wzrost ten oznacza, że ludzie będą żyli dłużej, a jego skutkiem będzie również zmiana struktury demograficznej populacji na korzyść starszych dorosłych. Amerykański urząd statystyczny przewiduje, że do 2010 roku liczba osób w wieku 50–59 lat ulegnie podwojeniu, a w wieku 65 lat i starszych – wzrośnie o 76%. Biorąc pod uwagę powyższe fakty, wskazana wydaje się analiza metod, dzięki którym można nie tylko wydłużyć życie ludzkie, lecz także wpłynąć na poprawę jakościowych aspektów procesu starzenia się. Wiedza o tym, co składa się na normatywne doświadczenie starzenia się, będzie prawdopodobnie przedmiotem zainteresowania czytających tę książkę laików poszukujących odpowiedzi na pytania dotyczące starości i chcących poznać strategie poprawy jakości życia w wieku dojrzałym. Jest również punktem wyjścia dla praktykujących psychoterapeutów zainteresowanych podniesieniem standardów opieki geriatrycznej. www.laurum.pl

22

Pozytywne starzenie się

Normalne starzenie się Przeglądając literaturę naukową, można odnieść wrażenie, że termin normalne starzenie się jest blisko związany z wynikami podłużnych badań populacji, takich jak Baltimore Longitudinal Study of Aging (BLSA), będących jednym z najstarszych i najbardziej ambitnych programów badawczych dotyczących starzenia się, realizowanych w Stanach Zjednoczonych. Program BLSA został zainicjowany w 1958 roku, a jednym z jego celów było opisanie normalnego doświadczenia starości. Rozpoczęto więc gromadzenie danych dotyczących szerokiego zakresu zmiennych fizjologicznych, psychologicznych i społecznych, aby udokumentować charakter i przebieg normalnego, lub – według terminologii BLSA – niechorobowego starzenia się. Eksperyment BLSA zaowocował ogromną ilością informacji dotyczących normalnego starzenia się oraz pozwolił ujawnić dwa niepodważalne fakty: 1. Normalne starzenie się w zdrowiu różni się od starzenia się w chorobie. 2. Grupa ludzi starzejących się normalnie jest bardzo niejednorodna. Jeśli chodzi o relację pomiędzy starzeniem się w chorobie a starzeniem się w zdrowiu, w latach 80. XX wieku badacze postulowali, że choroba nie tylko przyspiesza proces starzenia się, ale też przyczynia się do wcześniejszego wystąpienia niepełnosprawności, która z kolei wpływa negatywnie na zdrowie i dobrostan psychiczny człowieka. Dane z badań BLSA potwierdziły tę hipotezę. Wynikało z nich, że u zdrowego człowieka proces starzenia się ma bardzo niewielki wpływ na funkcjonowanie układu krążenia. Niemniej jednak u badanych, u których stwierdzono związane z wiekiem zaburzenia krążenia, przyczyną była zazwyczaj łagodnie przebiegająca choroba wieńcowa. To choroba, a nie proces starzenia się, była więc główną winowajczynią zaburzeń krążewww.laurum.pl

Pozytywne starzenie się

23

nia związanych z ograniczoną aktywnością życiową w starszym wieku. Jeżeli chodzi o niejednorodność grupy osób objętych programem BLSA, tempo niekorzystnych zmian zachodzących w organizmach badanych było bardzo zróżnicowane. To właśnie różne tempo zmian fizjologicznych i poznawczych w dużej mierze utrudniło określenie ogólnej trajektorii związanego z wiekiem pogarszania się zdrowia. W niektórych przypadkach połączenie procesu starzenia się i choroby powodowało przyspieszenie tempa niekorzystnych zmian funkcjonalnych. Z kolei u starszych osób, które podejmowały konsekwentne, postępowe działania – takie jak uprawianie gimnastyki, stosowanie zdrowej diety oraz rezygnacja z palenia tytoniu – obserwowano jedynie minimalne pogorszenie wskaźników dotyczących układu krążenia, natomiast inne wskaźniki zdrowotne i fizjologiczne były porównywalne ze wskaźnikami prowadzących siedzący tryb życia młodszych dorosłych. Wyniki eksperymentu BLSA zostały potwierdzone w trakcie innych badań podłużnych, takich jak Cardiovascular Health Study (CHS), którymi objęto blisko 3000 osób dorosłych na przestrzeni ośmiu lat. W ramach badania CHS za osoby starzejące się pomyślnie uznano badanych wolnych od chorób krążenia. Zaobserwowano, że choć starzenie się ma wpływ na funkcjonowanie układu krążenia, osoby niecierpiące na kliniczną, a nawet przedkliniczną postać chorób układu krążenia, mogą do późnych lat dziewiątej dekady życia nie doświadczać problemów z tym układem, powodujących istotne zmniejszenie zdolności normalnego funkcjonowania. Na poparcie tych koncepcji John Rowe i Robert Kahn7 ukuli termin normalne lub zwykłe starzenie się (ang. normal aging, usual aging), aby scharakteryzować ogromne zróżnicowanie J. W. Rowe, R. L. Kahn, Human aging: Usual and successful, „Science” 1987, nr 237, s. 143–149. 7

www.laurum.pl

24

Pozytywne starzenie się

funkcji fizycznych i poznawczych wśród starzejących się ludzi. Ich celem było opisanie istoty procesu normalnego starzenia się, po wyłączeniu czynników związanych z chorobą. Określili nieuchronne konsekwencje starzenia się od wieku średniego do późnej dorosłości, biorąc pod uwagę zmiany fizjologiczne (takie jak siwienie włosów czy zmiana budowy ciała) oraz społeczne i psychospołeczne konsekwencje normalnego starzenia się. Ich koncepcja była prosta, wymagała jednak odizolowania zmian związanych z wiekiem od zmian wynikających z choroby, ponieważ jedne i drugie prowadzą do ograniczeń funkcjonalnych, lecz mają zupełnie inne podłoże. Czynnikiem, który należy uwzględnić w każdej definicji normalnego starzenia się, jest znaczenie związanego z wiekiem pogarszania się stanu zdrowia dla opisu istoty starzenia się. Choć ludzie starzeją się w różnym tempie i na różne sposoby, pogarszanie się stanu zdrowia jest powszechnym skutkiem tego procesu. Termin normalne starzenie się może więc również być terminem aktuarialnym, umożliwiającym określenie, w jaki sposób większość ludzi należących do konkretnej grupy społecznej lub kulturowej będzie doświadczała pogarszania się różnych obszarów funkcjonowania. Poniżej wymieniono kilka funkcji fizjologicznych jako ilustrację systemicznej natury procesu pogarszania się stanu zdrowia u osoby wolnej od chorób. • Serce: szczytowe zużycie tlenu zmniejsza się o 10% w każdej dekadzie, począwszy od 25. roku życia. • Płuca: maksymalna pojemność płuc zmniejsza się o 40% w okresie od 20. do 70. roku życia. • Tkanka tłuszczowa: przemieszcza się spod skóry w głębsze partie ciała. • Mięśnie: masa mięśniowa ulega zmniejszeniu o 23% w okresie od 30. do 70. roku życia. • Kości: po 35. roku życia ubytek masy kości jest większy niż jej przyrost. www.laurum.pl

Pozytywne starzenie się

25

Z tych selektywnych danych statystycznych wynika, że nawet systemy fizjologiczne w obrębie jednego organizmu ludzkiego starzeją się w różnym tempie. Niemniej jednak proces związanego z wiekiem pogarszania się stanu zdrowia będzie miał różny przebieg u różnych osób i będzie uzależniony od licznych, wzajemnie powiązanych czynników, wśród których znajdują się czynniki określane w momencie narodzin (na przykład predyspozycje genetyczne) oraz te, które są indywidualnie kontrolowane lub mogą być zmieniane przez człowieka w drodze wyboru odpowiedniego stylu życia lub otoczenia. Na przykład, jeśli ktoś zaczyna palić tytoń jako nastolatek i pali przez całe życie, to nawet jeśli uda mu się uniknąć chorób związanych z paleniem (takich jak rozedma płuc), tempo starzenia się i pogarszania stanu zdrowia, będzie prawdopodobnie w przypadku tej osoby szybsze niż u ludzi, którzy nigdy nie palili papierosów. Jednym z zagadnień dosyć dobrze omówionych w literaturze naukowej jest znaczenie wyboru stylu życia dla zachowania dobrej kondycji fizycznej i intelektualnej w podeszłym wieku. Być może dzięki odpowiednim działaniom i zachowaniom dałoby się zapobiec związanej ze starzeniem się deterioracji możliwości fizycznych i intelektualnych w późnym okresie życia, albo przynajmniej ją opóźnić. Warner Schaie, jeden z najbardziej wpływowych dwudziestowiecznych badaczy procesu rozwoju ludzi dorosłych oraz starzenia się, badał, co oznacza normalne starzenie się, skupiając się przede wszystkim na zmianach intelektualnych zachodzących w ciągu całego okresu dorosłości. Większość informacji, na których Schaie8 oparł swoje wnioski, stanowiły sprawdzone i przeanalizowane przez niego dane pochodzące z programu badawczego

Por. K. W. Schaie, Intellectual development in adulthood: The Seattle Longitudinal Study, Cambridge University Press, New York 1995; K. W. Schaie, Developmental influences on adult intelligence, Oxford University Press, New York 2005. 8

www.laurum.pl

26

Pozytywne starzenie się

o nazwie Seattle Longitudinal Study of Aging and Adult Development (SLA). Programem SLA objęto 5000 osób badanych w równych odstępach czasu w okresie od 1956 roku do lat 90. XX wieku. Jego głównym celem było zbadanie, czy istnieją schematy zmian funkcji intelektualnych w okresie dorosłości, które mogłyby charakteryzować związane z wiekiem pogarszanie się stanu zdrowia w normalnie starzejącej się populacji. Schaie chciał wyizolować konkretne czynniki związane z utrzymaniem optymalnych funkcji intelektualnych w wieku dojrzałym wśród osób, które nie cierpiały na żadne choroby. Dzięki odpowiedniemu projektowi eksperymentu i zastosowaniu paradygmatów analizy wpisanych w metodologię badania SLA, Schaie mógł zbadać naturę starzenia się metodą podłużną i poprzeczną. Dzięki temu możliwe było odizolowanie różnych wskaźników dla poszczególnych osób oraz ocena tempa pogarszania się stanu zdrowia każdego z uczestników badania w odstępach czasowych przewidzianych dla programu. Wykorzystując tę strategię można było zidentyfikować konkretne trajektorie zmian funkcjonalnych w typowym przebiegu procesu starzenia się. Jeśli chodzi o możliwości intelektualne, u większości uczestników badania zaobserwowano ich liniowe zmniejszanie się od połowy czwartej do końca szóstej dekady życia. Dotyczyło to szczególnie możliwości bezpośrednio uzależnionych od neurologicznych struktur mózgu lub podstawowych zasobów służących do przetwarzania informacji, mających wpływ na szybkość i efektywność tego przetwarzania. Chodzi tu o tak zwane „płynne zdolności”, obejmujące szybkość przetwarzania informacji, sprawność postrzegania wzrokowego i selektywne aspekty pamięci krótkoterminowej. Trajektoria degradacji tych zdolności staje się znacznie bardziej stroma po przekroczeniu 67. roku życia i na tym etapie nawet zdolności nabyte w wyniku formalnej edukacji, takie jak znajomość słów i umiejętność rozwiązywania problemów („zdolności skrystalizowane”) ulegają deterioracji. www.laurum.pl

Pozytywne starzenie się

27

Takie ujęcie związanego z wiekiem pogarszania się stanu zdrowia zostało następnie rozwinięte przez Giambrę9 i jego współpracowników w ramach eksperymentu BLSA. Odkryli oni również, że szósta i siódma dekada życia to tak zwany okres działu wodnego (ang. watershed period) dla degradacji funkcji intelektualnych w zakresie umiejętności płynnych i skrystalizowanych. W pewnym momencie pomiędzy 65. a 75. rokiem życia większość ludzi doświadcza gwałtownego spadku funkcji poznawczych, takich jak zapamiętywanie, rozwiązywanie problemów, rozumowanie i wykorzystanie zasobów słownictwa, co wpływa negatywnie na ich funkcjonowanie w życiu codziennym (na przykład nie potrafią przypomnieć sobie, co widzieli w dzienniku telewizyjnym poprzedniego wieczora). Analizując dane z SLA, Schaie odkrył pewną liczbę innych zmiennych wpływających na tempo starzenia się w wymiarze procesów kognitywnych i intelektualnych. Można do nich zaliczyć status socjoekonomiczny, fakt angażowania się w intelektualnie stymulujące czynności (takie jak czytanie, wykonywanie ćwiczeń poprawiających pamięć, rozwiązywanie krzyżówek i zagadek itd.), stosowanie strategii zapamiętywania (zob. rozdział 3) czy pozostawanie w związku małżeńskim z osobą o dużej aktywności intelektualnej. Eksperyment SLA pozwolił również wykazać, że pewne aspekty funkcjonowania intelektualnego ulegały poprawie w wyniku strategicznych interwencji w postaci intensywnych treningów kognitywnych. Wśród badanych, którzy zostali poddani treningom ukierunkowanym na poprawienie pamięci i innych funkcji intelektualnych, doszło w efekcie do spowolnienia deterioracji tychże funkcji. Odkrycia te zaowocowały przypuszczeniem, że za pomocą ukierunkowanego treningu

L. M. Giambra, D. Arenberg, A. B. Zonderman, C. Kawas, P. T. Costa, Adult life span changes in immediate visual memory and verbal intelligence, „Psychology & Aging” 1995, nr 10, s. 123–139. 9

www.laurum.pl

28

Pozytywne starzenie się

konkretnych zdolności człowiek może powstrzymać lub przynajmniej spowolnić proces związanego z wiekiem zmniejszania się możliwości intelektualnych. Od połowy lat 90. XX wieku inni badacze zidentyfikowali szeroki zakres zmiennych dotyczących różnic indywidualnych, dodając je do listy niechorobowych czynników wpływających na przebieg procesu starzenia się. Te odkrycia, podobnie jak wyniki badania SLA, wyraźnie sugerują, że wybór stylu życia ma znaczenie dla późniejszego procesu starzenia się. Mamy zatem pewien wpływ na proces pogarszania się stanu zdrowia. Reasumując: • Istnieje duże zróżnicowanie przebiegu procesu starzenia się wśród różnych osób. • Żyjąc dostatecznie długo, każdy człowiek doświadczy pogorszenia się stanu zdrowia i zmniejszenia możliwości intelektualnych w wyniku starzenia się. • Wykształcony człowiek, który dokonuje odpowiednich wyborów dotyczących stylu życia, może w pewnym stopniu ograniczyć straty związane z wiekiem. Długowieczność a normalne starzenie się Trzy terminy mają kluczowe znaczenie dla opracowania współczesnego obrazu procesu normalnego starzenia się: średnia oczekiwana długość życia (ang. average life expectancy, ALE), optymalny potencjał życiowy (ang. optimum life potential, OLP) i maksymalna długość życia (ang. maximum life span, MLS). Średnia oczekiwana długość życia (ALE) jest aktuarialną średnią wieku, którego może dożyć człowiek w typowych dla siebie warunkach społecznych i w określonej epoce. Amerykańskie Narodowe Centrum Statystyki Zdrowia (National Center for Health Statistics) oszacowało w 2002 roku, że oczekiwana długość życia dorosłego mężczyzny zamieszkującego w Stanach www.laurum.pl

Pozytywne starzenie się

29

Zjednoczonych wynosi 74,5 roku. Spekuluje się, że nieco wyższa wartość dla kobiet (78,9 roku) wynika z kombinacji stylu życia i predyspozycji społecznych, jednak ta różnica jest mała w porównaniu z genetycznie lub biologicznie zaprogramowaną maksymalną długością życia w idealnych warunkach. Oczekiwana długość życia w Stanach Zjednoczonych rośnie systematycznie od kilkudziesięciu lat. Rysunek 1.1 obrazuje jej wzrost od roku 1960 dla kobiet i mężczyzn wszystkich ras. Wyraźnie widać, że oczekiwana długość życia zwiększyła się w tym okresie o około 8,7 roku dla mężczyzn i 8,6 roku dla kobiet.

Rysunek 1.1. Oczekiwana długość życia mężczyzn i kobiet. Źródło: National Center for Health Statistics, 2004.

Czynniki socjoekonomiczne wpływające na oczekiwaną długość życia Osoby ekonomicznie uprzywilejowane (dysponujące większą ilością zasobów i żyjące na terenach miejskich) można odróżnić od osób ekonomicznie pokrzywdzonych (żyjących na terenach wiejskich) po większej oczekiwanej długości życia, charakterystycznej dla ludzi dysponujących większymi zasobami i lepszymi warunkami życia. Różnica w oczekiwanej długości życia jest również widoczna wśród osób lepiej i gorzej wykształwww.laurum.pl

30

Pozytywne starzenie się

conych. Możliwe, że w XXI wieku te i inne cechy demograficzne będą w większym stopniu odróżniały proces optymalnego starzenia się od procesu deficytowego i znacząco wpłyną na sposób postrzegania normalnego starzenia się w różnych grupach społecznych i kulturowych, szczególnie, że odnoszą się do liczby lat, którą człowiek przeciętnie może przeżyć. Ilustruje to rysunek 1.2, na którym porównano oczekiwaną długość życia czarnoskórych i białych mężczyzn i kobiet w okresie 50 lat. Jak widać, rasa wpływa na oczekiwaną długość życia. W przypadku czarnoskórych mężczyzn jest ona mniejsza średnio o niemal 10 lat niż w przypadku białych kobiet. Rasa może być widocznym objawem różnic demograficznych, jednak dokładniejsza analiza ujawnia, że nawet w obecnym pokoleniu Afroamerykanie zazwyczaj należą do grup o niższych dochodach, gorzej wykształconych i mających gorszy dostęp do instytucji opieki zdrowotnej niż biali Amerykanie. Z danych statystycznych wynika więc, że kolejne pokolenia nie zdołały zlikwidować luki w oczekiwanej długości życia pomiędzy płciami i rasami.

Rysunek 1.2. Oczekiwana długość życia od urodzenia w podziale na płci (kobiety i mężczyźni) oraz rasy (czarni i biali). Źródło: National Center for Health Statistics, 2004. www.laurum.pl

Pozytywne starzenie się

31

Oczekiwana długość życia jako wyznacznik normatywnego starzenia się jest najbardziej podatna na zmiany warunków społecznych i ekonomicznych. W miarę jak kontekst społeczny staje się bardziej sprzyjający dla danej grupy, oczekiwana długość życia w tej grupie rośnie, a w grupie żyjącej w mniej sprzyjających warunkach maleje. Różnice w oczekiwanej długości życia pomiędzy krajami wysoko rozwiniętymi (takimi jak Stany Zjednoczone, Kanada i Szwecja) a krajami Trzeciego Świata (takimi jak Kenia, Bangladesz i Afganistan) są coraz bardziej uderzające i mogą wynosić nawet 30 lat na korzyść regionów o bardziej sprzyjających warunkach życia. Maksymalna długość życia (MLS) to stały wiek chronologiczny, wyznaczający liczbę lat, do przeżycia której biologicznie zdolny jest przedstawiciel danego gatunku. Wartość ta dla człowieka wynosi obecnie 125 lat. Maksymalna długość życia jest ewolucyjnym celem każdego człowieka, choć jest on rzadko osiągany, a kiedy do tego dochodzi, to na ogół w wyniku działania czynników wrodzonych, a nie celowych działań. Choć dostęp do zasobów społecznych może się przyczynić do zwiększenia oczekiwanej długości życia, maksymalna długość życia jest w większym lub mniejszym stopniu uzależniona od cech wrodzonych, głównie predyspozycji genetycznych. W grupie osób długowiecznych znajdują się i biedni, i bogaci, prowadzący zdrowy i bardzo niezdrowy tryb życia, a czasem nawet nadmiernie narażający się na ryzyko chorób i wypadków. Istnieje wiele relacji o ludziach, którzy osiągnęli granicę maksymalnej długości życia. Weźmy na przykład medialne doniesienia na temat najstarszej osoby na świecie, której wiek zweryfikowano w 1997 roku na podstawie wiarygodnych dokumentów. Chodzi o Jeanne Calment, która została wymieniona w Księdze Rekordów Guinnessa z 1993 roku jako najstarszy człowiek wszechczasów. Poniżej znajduje się fragment relacji ze stacji CNN, w którym podkreśla się jej długowieczność i wspomina o jej doświadczeniach życiowych. www.laurum.pl

32

Pozytywne starzenie się

Jeanne Calment, uważana za najstarszą osobę na świecie, zmarła w poniedziałek w wieku 122 lat w Arles, we Francji. Zgodnie z aktem urodzenia, pani Calment urodziła się 21 lutego 1875 roku. Przeżyła swojego męża Fernanda Calmenta, który zmarł w 1942 roku, cztery lata przed 50. rocznicą ślubu. Przeżyła również swoje jedyne dziecko, córkę zmarłą w 1934 roku oraz jedynego wnuka, lekarza zmarłego w 1963 roku. Przeżyła także prawnika, który chciał po jej śmierci przejąć jej mieszkanie. Niewidoma, prawie całkowicie głucha i poruszająca się na wózku inwalidzkim pani Calment aż do śmierci zachowała pogodę ducha i sprawność umysłową. Swoją długowieczność przypisywała popijaniu porto, diecie obfitującej w oliwę z oliwek oraz poczuciu humoru. ,,Umrę ze śmiechem” – zapowiadała10.

Życiorys pani Calment nie różni się znacznie od biografii 50–70 tysięcy stulatków żyjących w Stanach Zjednoczonych. Fascynującym elementem tej historii jest jednak to, że jej bohaterka przez jakiś czas paliła tytoń, doświadczyła biedy i przeszła kilka chorób. Z aktuarialnego punktu widzenia oznaczałoby to mniejszą oczekiwaną długość życia, jednak pani Calment pokonała przeciwności i żyła dłużej niż ktokolwiek inny na świecie. Oczywiście, starość daje się we znaki nawet tym, którzy żyją wyjątkowo długo, zmniejszając wytrzymałość organizmu, ograniczając możliwości intelektualne i skutkując chroniczną niepełnosprawnością. Jest to wyraźnie widoczne w zidentyfikowanej ostatnio grupie osób w bardzo podeszłym wieku, liczących co najmniej 110 lat, których – jak się szacuje – żyje na całym CNN, World’s oldest person dies at 122, CNN Interactive. Źródło: http: //www. cnn. com/WORLD/9708/04/obit. oldest/, 4 sierpnia 1997 (data publikacji), 7 października 2008 (ostatnie sprawdzenie aktualności łącza). 10

www.laurum.pl

Pozytywne starzenie się

33

świecie około 300–400. Ponadstulatkowie są wprawdzie bardzo nieliczni, lecz stanowią ważną grupę, dzięki której możliwe jest zbadanie wpływu związanego z wiekiem pogarszania się stanu zdrowia na osoby osiągające granicę maksymalnej długości życia. Badanie polegające na przeprowadzaniu wywiadów z siedmioma osobami z tej grupy – ponadstulatkami zamieszkującymi okolice Los Angeles – pozwoliło pokazać, że skutki procesu starzenia się były znaczne. Nie jest niczym zaskakującym, że wszyscy badani cierpieli na znaczne upośledzenie zmysłów: niemal wszyscy byli głusi, większość była całkowicie lub niemal niewidoma i w ogóle się nie poruszała, wszyscy mieli osłabiony zmysł smaku i węchu, nosili protezy dentystyczne, mieli osłabione mięśnie i kruche kości oraz cienką, szorstką i łatwo ulegającą zranieniom skórę. Ponadto wszyscy łatwo tracili orientację w terenie i mieli ograniczone funkcje poznawcze, choć sześciu na siedmiu dysponowało dobrą pamięcią długoterminową. Są to nieuchronne konsekwencje osiągnięcia bardzo zaawansowanego wieku lub zbliżania się do granicy maksymalnej długości życia. Trzeci termin związany z długowiecznością, optymalny potencjał życiowy (OLP), ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia jakościowego aspektu procesu starzenia się. Wskaźnik ten definiuje się jako średnią liczbę lat, którą człowiek powinien przeżyć w dobrym zdrowiu, bez doświadczania negatywnych warunków społecznych, takich jak bieda czy niewystarczająca opieka zdrowotna i bez narażania się na inne czynniki zewnętrzne, które mogą potencjalnie skrócić życie. Jest to pojęcie całkowicie różne od koncepcji maksymalnej długości życia, ponieważ zawiera założenie, że starannie planując styl życia, można wpływać na jego jakość w okresie, w którym potencjał życiowy jest optymalny. W chwili obecnej granica optymalnego potencjału życiowego jest szacowana na 85 lat. W przeciwieństwie do maksymalnej długości życia, granica optymalnego potencjału życiowego jest możliwa do osiągnięcia i w miarę jak coraz więcej osób będzie www.laurum.pl

34

Pozytywne starzenie się

dożywało tego wieku i go przekraczało, prawdopodobnie nastąpi znacząca poprawa stanu zdrowia i zwiększenie jakości życia osób w przedziale wiekowym zawartym pomiędzy przeciętną oczekiwaną długością życia a granicą optymalnego potencjału życiowego. Dochodzi już do tego w wielu nowoczesnych, zaawansowanych technologicznie społeczeństwach, a widocznym objawem tego procesu jest tak zwana rektangularyzacja krzywej przeżycia (ang. the rectangularization of the survival curve). Aby zrozumieć tę koncepcję, trzeba posiadać pewną wiedzę na temat krzywej przeżycia, która jest w istocie graficznym przedstawieniem odsetka osób przeżywających w danej populacji w poszczególnych grupach wiekowych. Jak widać na rysunku 1.3, krzywa przeżycia odzwierciedla relację pomiędzy przeżywalnością a wiekiem chronologicznym, co oznacza, że odsetek przeżywających (oś Y) jest funkcją wieku chronologicznego (oś X). Rektangularyzacja tej funkcji oznacza, że bardziej zaawansowany wiek chronologiczny przekłada się na zmniejszone prawdopodobieństwo przeżycia. W przypadku krzywej przeżycia ważny jest sam jej kształt oraz zawarte w niej informacje na temat czynników wpływających na proces starzenia się w danej populacji. Rysunek 1.3 przedstawia trzy hipotetyczne krzywe przeżycia. Krzywa numer 1 ma postać wykresu liniowego, co oznacza, że odsetek ludzi przeżywających w danej populacji zmniejsza się w stałym tempie z każdym kolejnym rokiem życia. Kształt tej krzywej byłby typowy dla osób żyjących w trudnych warunkach, gdzie zagrożenie życia jest obecne przez cały czas, od urodzenia do śmierci. Krzywa numer 2 jest delikatnie wybrzuszona w części środkowej, co oznacza, że członkowie tej populacji mają większe szanse osiągnąć wiek dorosły, a ryzyko śmierci jest związane z wiekiem i rośnie po 50. roku życia. Krzywa nr 3 jest niemal pozioma do wieku 85 lat, po czym następuje gwałtowny spadek przeżywalności w dosyć wąskim przedziale wiekowym. Dochodzi do niego w pobliżu granicy www.laurum.pl

Pozytywne starzenie się

35

maksymalnej długości życia. Krzywa nr 3 byłaby charakterystyczna dla technologicznie zaawansowanej populacji, w której warunki życia umożliwiałyby większości osób dożycie późnej starości. Prostokątny kształt tej krzywej jest charakterystyczny dla optymalnej przeżywalności, po której następuje okres zwiększonej chorobowości w zaawansowanym wieku.

Rysunek 1.3. Trzy hipotetyczne krzywe przeżycia. Źródło: J. F. Fries, L. M. Crapo, Vitality and Aging, W. H. Freeman, San Francisco 1981.

Średnia oczekiwana długość życia (ALE) = 77 lat Optymalny potencjał życiowy (OLP) = 85 lat Maksymalna długość życia (MLS) = 125 lat www.laurum.pl

36

Pozytywne starzenie się

W oparciu o tę koncepcję Fries argumentował, że w miarę jak średnia oczekiwana długość życia będzie zbliżała się do granicy optymalnego potencjału życiowego dla coraz większego odsetka osób starszych, chorobowość będzie podlegała koncentracji w wąskim przedziale wiekowym pomiędzy OLP a MLS. Tę hipotetyczną zależność można dostrzec na krzywej nr 3 na rysunku 1.3, gdzie OLP i MLS stanowią granice swego rodzaju przedziału pewności, w którym dochodzi do śmierci. Z rektangularyzacji krzywej przeżycia wynikają pewne implikacje dla sektora ochrony zdrowia, bowiem zwiększonej długowieczności powinno towarzyszyć podniesienie jakości życia. W rzeczywistości w ramach kilku programów badawczych wykazano, że kiedy ludzie żyją dłużej, poszukują sposobów zachowania dobrego zdrowia. Zdrowe życie nie jest więc tylko zasługą nowoczesnych technologii medycznych, ale też wynikiem dokonywania odpowiednich wyborów dotyczących stylu życia, które sprzyjają zachowaniu optymalnego stanu zdrowia i maksymalizacji długości życia. Istotną rolę odgrywa zdrowa dieta, aktywność ruchowa, unikanie szkodliwych substancji (rezygnacja z picia dużych ilości alkoholu, zażywania narkotyków i palenia tytoniu), zapobieganie chorobom związanym z wiekiem (na przykład poddawanie się regularnym badaniom diagnostycznym, takim jak mammografia czy kolonoskopia) oraz kontrolowanie zdiagnozowanych przewlekłych dolegliwości, takich jak podwyższony poziom cholesterolu oraz nadciśnienie. Pojawia się coraz więcej dowodów na poparcie tej hipotezy. Na przykład holenderscy naukowcy przetestowali hipotezę o rektangularyzacji krzywej przeżycia na pochodzących z archiwów rządu Holandii historycznych danych demograficznych dotyczących chorobowości w latach 1950–1992. Ograniczyli zakres danych do informacji dotyczących osób w wieku 60 lat i starszych i odkryli, że w każdym kolejnym pokoleniu chorobowość koncentrowała www.laurum.pl

Pozytywne starzenie się

37

się w pobliżu granicy maksymalnej długości życia. W społeczeństwie tym krzywa przeżycia ulegała stopniowej rektangularyzacji. Gdyby ten wzorzec długowieczności powtórzył się w innych krajach wysoko rozwiniętych (takich jak Szwecja, Stany Zjednoczone i Niemcy), jego implikacje w postaci podwyższonej jakości życia miałyby wpływ na postrzeganie ochrony zdrowia i starzenia się w XXI wieku. Fries11 przewidywał, że w miarę jak coraz mniej osób w tych krajach będzie podupadało na zdrowiu w ósmej i dziewiątej dekadzie życia, zapotrzebowanie na długookresową opiekę geriatryczną będzie malało. Choć teza ta intuicyjnie wydaje się sensowna, wciąż czeka na potwierdzenie empiryczne. Trzeba podkreślić, że istnieje spora liczba wymogów, które muszą być spełnione, aby w danym systemie społecznym mogło dojść do rektangularyzacji krzywej przeżycia. Większość członków populacji musi przejawiać zachowania sprzyjające zachowaniu dobrego zdrowia i nie może mieć bagażu chorób przewlekłych nabytych na wcześniejszym etapie życia. Dla tych osób wysoka jakość życia oznaczałaby oczekiwanie dożycia ósmej dekady życia oraz gwałtownego pogorszenia się stanu zdrowia i ograniczenia aktywności po przekroczeniu aktuarialnej granicy optymalnego potencjału życiowego. Wyjątek od tej zasady stanowiłyby osoby, które w młodości prowadziły niezdrowy tryb życia (na przykład paliły papierosy, jadły bez umiaru i prowadziły siedzący tryb życia) lub które w dzieciństwie lub wczesnej dorosłości zapadły na chorobę przewlekłą bądź uległy wypadkowi. W takich okolicznościach osobiste wybory dotyczące stylu życia wpływałyby w znaczący sposób nie tylko na jakość życia w wieku podeszłym, ale także na jego bezwzględną długość.

J. F. Fries, L. M. Crapo, Vitality and Aging, W. H. Freeman, San Francisco 1981. 11

www.laurum.pl